Drogi starożytnej Grecji i Rzymu

Droga i podróż nad Morzem Śródziemnym; dawne i nowe szlaki

Aż do czasu imperium rzymskiego lokalne systemy dróg istniejące dookoła Morza Śródziemnego stanowiły niepowiązane systemy. Drogi lądowe wykorzystywano najczęściej na niewielkie dystanse, a dla dalszych dystansów posługiwano się drogą morską. Dzięki odkryciom archeologii wiemy, że już w drugim tysiącleciu p.n.e. rozwijano kontakty handlowe na bardzo dalekie dystanse, a pewne szlaki morskie przekraczały granice pomiędzy kontynentami (typowym przykładem jest szlak z Morza Egejskiego poprzez Cypr do Syro‑Palestyny i Egiptu). Wielka kolonizacja grecka (a osobno rozwój kolonizacji kartagińskiej w zachodniej części basenu śródziemnomorskiego) doprowadziły do powstania licznych trwałych szlaków morskich wzdłuż i w poprzek całego morza, a także Morza Czarnego poprzez Morze Marmara i cieśniny czarnomorskie. Starożytni podróżowali drogą morską najczęściej metodą kabotażuKabotażkabotażu, zawijając na noc do kolejnych portów po drodze, ale współczesna nauka zebrała też znaczną ilość dowodów podróżowania na dalsze dystanse bez zawijania do portów przez kilka dni lub więcej.

Powstanie państw‑miast w Grecji, intensyfikacja wymiany handlowej, powstanie państwa macedońskiego, a następnie ekspansja rzymska doprowadziły w toku pierwszego tysiąclecia nie tylko do intensyfikacji użytkowania wszystkich szlaków, ale z czasem – już za Rzymian, w rytm dołączania poszczególnych terytoriów do imperium – do połączenia osobnych sieci dróg w jeden system, remontowany i utrzymywany za pieniądze państwa i lokalnych społeczności. W okresie rzymskim nadal ogromną rolę odgrywały drogi morskie, ale jednocześnie system dróg lądowych opasywał już całe państwo rzymskie, a w niektórych prowincjach był bardzo skomplikowany i bogaty.

Dróg używano do handlu, podróży turystycznych, przejścia wojsk, komunikacji pocztowej, podróży do sanktuariów, na zawody sportowe, do wyroczni. Umożliwiały zbiorową i indywidualną migrację. Stały się narzędziem utrzymywania kontroli nad państwem przez armie rzymskie i ich możliwie szybki przemarsz, ale z drugiej strony pozwalały także wejść najeźdźcom relatywnie szybko w głąb kraju. Dlatego równolegle z siecią dróg zawsze musiano budować umocnienia pograniczy (limesLimes, limitislimes) i wzdłuż nich także po rzymskiej stronie prowadzono drogi.

Drogi antycznej Grecji

Górzystość antycznej Hellady była czynnikiem z jednej strony ułatwiającej życie społeczności greckich w lokalnych środowiskach, co wpływało na zróżnicowanie, a z drugiej na trudność kontaktu drogą lądową. Z drugiej strony Morze Egejskie było zawsze usiane zamieszkałymi wyspami, które można traktować jako trzy pasy kontaktu morskiego, swego rodzaju pomosty, między Europą a greckimi wybrzeżami Azji Mniejszej:

1. Sporady Północne – Lemnos – Imbros – Samotraka.

2. Eubeja – Cyklady – Sporady Południowe.

3. Peloponez – Kreta – Rodos.

Ten czynnik, w połączeniu z bardzo bogatą linią brzegową Grecji, obfitującą w miejsca, gdzie można było bezpiecznie zaokrętować łodzie lub statki i z dogodnymi warunkami klimatycznymi spowodował, że Grecy korzystali przede wszystkim z dróg morskich. Dzięki temu stali się poprzez stulecia wyjątkowo sprawnymi żeglarzami i jeszcze przed rozkwitem cywilizacji greckiej w VI – V w. p.n.e. mogli rozpocząć intensywne podróże poza basen egejski.

Tym niemniej w okresie rozkwitu korzystano także z dróg lądowych, które jednak miały dwa wąskie przejścia, których właściwie nie dawało się ominąć. Pierwszym były Termopile – wąskie przejście między górami a Zatoką Malijską na północ od Fokidy, drugim Istm czyli Przesmyk Koryncki, który umożliwiał wejście na półwysep Peloponez.

Drogi starożytnego Rzymu

Drogi italskie rozwijały się w poszczególnych regionach już w II tysiącleciu p.n.e. Grecy, którzy dość gęsto skolonizowali południe Półwyspu Apenińskiego, posługiwali się głównie drogami morskimi od portu do portu, ale na przykład Etruskowie usiali Etrurię (dzisiejszą Toskanię i rejony przyległe) siecią dróg pomiędzy swoimi miastami.

Rzymianie rozbudowali drogi Lacjum, a następnie scentralizowali drogi w skali całego półwyspu, inwestując w nowe, lepszej jakości odcinki, stopniowo przedłużane w każdym kierunku. Intensywny rozwój sieci tak ułożonego systemu dróg nastąpił zwłaszcza między IV a I w. p.n.e. Z Rzymu rozchodziły się drogi (nazywane viaViavia, z dodatkową nazwą przymiotnikową, tworzoną na przykład od nazwiska urzędnika rzymskiego, który drogę pobudował) we wszystkich kierunkach geograficznych.

Zapoznaj się z opisem wybranych dróg rzymskich:

• via Appia [czytaj wija apia] – jedna z najstarszych, zbudowana w pierwszym odcinku w 312 r. przez Apiusza Klaudiusza Cekusa, prowadziła do Tarracyny i  Kapui; potem przedłużono ją aż do Brundyzjum, a stamtąd po morskiej przeprawie była główną drogą do Grecji; jej prowadzącą przez Apulię odnogą od Benewentu do Brundyzjum była via Traiana, nazywana tak od cesarza, który ją zbudował;

• via Latina – to jest droga latyńska, jako że przebiegała przez Lacjum, w tym przez ważną miejscowość Tuskulum, i ostatecznie łączyła się z via Appia;

• via Salaria (zobacz niżej, podpunkt numer 5);

• via Gabina przez Gabie [czytaj: gabie] i Praeneste [czytaj: preneste];

• via Tiburtina – do Tyburu na wschód od Rzymu, potem przedłużona aż do wybrzeża adriatyckiego Italii;

• via Flaminia – biegła na północ od Rzymu przez Umbrię i dochodziła do Ariminum (dzisiejsze Rimini) i Rubikonu, w miejsce graniczne republikańskiej Italii nad Adriatykiem; jej późniejszym przedłużeniem za Ariminum była via Aemilia [czytaj: Emilia], prowadząca w centrum Galii Przedalpejskiej przez Mutinę (dzisiejsza Modena), Parmę i Placentię (Piacenza)[ czytaj: Piaczenca];

• via Aurelia – biegła wzdłuż wybrzeża na północny zachód przez Etrurię aż do Pizy.

• Kolejne drogi przedłużano przez Ligurię aż do Galii Narbońskiej począwszy od II w. p.n.e.

Wraz z budową imperium zbudowano konsekwentną sieć dróg pomiędzy prowincjami, dzięki czemu można było przemieszczać się szybko w razie potrzeby z każdego miejsca cesarstwa w inne. Poza drogami publicznymi, najważniejszymi, inwestowano w drogi prowincjonalne i lokalne. Szczególnie gęstą siecią dróg cieszyły się poza Italią prowincje galijskie, Brytania, zachodnie Bałkany, Azja Mniejsza, a po drugiej stronie morza – obszary dzisiejszej Algierii wschodniej oraz Tunezji. Z kolei w Egipcie nadal najważniejszym szlakiem i drogą dróg pozostawał Nil.

RDgLEIRUXefna

Na zdjęciu wykonanym o zachodzie słońca, zaprezentowana została droga wykonana z kamieni, która niegdyś znajdowała się na przedmieściach starożytnego miasta Rzym. Z każdej strony drogi rośnie bujna trawa, oraz rozłożyste drzewa.

Przekrój poprzeczny drogi rzymskiej

Rzym jako miasto miast, początek i koniec dróg

Spojrzenie na mapę sieci dróg wystarczy, by zorientować się, że w Rzymie, jako jednym z pierwszych państw w historii główne drogi gwiaździście koncentrowały się (w rozumieniu rzymskim: zaczynały) w stolicy – mieście Rzym. Po części stało się tak z powodów historycznych. To Rzym pochłonął inne, sąsiednie miejscowości i miasta państwa, podporządkował sobie Lacjum i Etrurię, a następnie inne terytoria, by w III i II w. kontrolować już całą Italię i ruszyć na podbój świata śródziemnomorskiego. Tym niemniej wpływ na ekspansję miało też dogodne położenie miejscowości. Trzeba tu uwzględnić kilka czynników:

• miasto znajdowało się w pasie trzech nizin nad Morzem Tyrreńskim (etruskiej, latyńskiej, kampańskiej), a więc w dogodnym miejscu dla komunikacji lądowej;

• Rzym umiejscowiony był nad rzeką Tyber, niedaleko jej ujścia. Tyber był naturalnym szlakiem komunikacyjnym i jedyną poza Padem spławną rzeką Półwyspu Apenińskiego (na relatywnie długim odcinku mniej więcej 100 km);

• w miejscu powstania miasta znajdowało się przejście (bród) przez Tyber, możliwe dzięki relatywnej płytkości rzeki pomiędzy wzgórzami miasta;

• Rzym był najdalej wysuniętym przyczółkiem ludu Latynów w bogatą i cywilizacyjnie przeważającą Etrurię; To dawało możliwości intensywnego kontaktu kulturowego, bogacenia się i handlu;

• ważne było także położenie na via Salaria (Rzym - Reate potem do Auskulum i Truentum), drodze solnej, umożliwiającej eksport soli, ważnego źródła bogactwa do kraju Sabinów w głąb lądu;

• dzięki wyrzeźbieniu terenu nie tylko przez Tyber, ale i mniejsze rzeki i strumienie, a także rzeźbie gór i wzgórz możliwe było technicznie poprowadzenie wygodnych dróg we wszystkich kierunkach (zostały opisane w punkcie powyżej);

• położenie miasta dawało sposobność kontaktów z Grekami w ich wysoko rozwiniętych koloniach (ważna była zwłaszcza miejscowość Kume), a to prowadziło do rozwoju handlu i wymiany kulturowej;

• prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem było położenie Rzymu na pagórkach i wzgórzach sięgających ponad 300 m nad nizinę a 600 – 900 m. nad poziom morza. Miało to znaczenie obronne, umożliwiło przetrwać kilka kluczowych stuleci społecznościom żyjącym na wzgórzach; ich miejsce bytowania było zdrowsze od malarycznych nizin bagiennych w okolicach, dawało też ochronę przed zalewaniem terenu i powodziami, a jednocześnie nie czyniło miejsca życia rolników dalekim od żyznych gleb;

• stosunkowo wcześnie powstał port u ujścia rzeki Tyber, w Ostii. Nie ma dowodów jego istnienia przed IV w. p.n.e., ale właśnie wtedy, w momencie poszerzenia ekspansji Rzymu, port ten ustanowił nową, z czasem kluczową drogę morską z miasta.

Gdy miasto Rzym stało się już niekwestionowaną stolicą imperium, a drogi komunikacji połączyły się w jeden spójny system, centralna rola Rzymu była już i tradycyjna, i niekwestionowana. Obok Ostii istniał nowy cesarski port, a przybysze zmierzali do miasta albo drogą morską, albo licznymi drogami lądowymi, spotykającymi się w mieście, a prowadzącymi ze wszystkich kierunków geograficznych. Wszystkie drogi liczono z jednego punktu w mieście, które znajdowało się między świątynią Saturna a główną mównicą (rostra) na Forum Romanum. Za cesarza Augusta ustawiono tam wielki marmurowy kamień milowyKamień milowykamień milowy, pokryty złotem – stąd nazywany milliarium aureum [czytaj: milliarium ałreum].

Także poza miastem na dystansie co milę ustawiano podobnie do siebie wyglądające kamienie milowe, cylindryczne (czyli w kształcie pionowo ustawionego walca) znaki kamienne, ułatwiające poruszanie się po drodze i podróż. W Italii takie oznakowania zapoczątkowano w III w. p.n.e., a w okresie cesarstwa stawiano także w wielu prowincjach. Zawierały personalia konsulów i innych urzędników odpowiedzialnych za remont lub wybudowanie drogi, daty remontu, informacje o najbliższych miastach lub o dystansie od Rzymu bądź innych ważnych miast.

Gdy centrum wschodniego cesarstwa rzymskiego stał się Konstantynopol (IV w. n.e.), również w tym mieście, na placu zwanym Augusteum, koło świątyni Hagia Sofia ustawiono główny kamień milowy (nazywany Milionem) i od niego liczono wszystkie dystanse w państwie.

R8FVw3YhZcPbk

Na zdjęciu zaprezentowany został fragment rzymskiej ulicy, który składa się z płaskich, równo ułożonych kamieni. Fragment ten znajduje się w budynku i został zabezpieczony białymi barierkami.

RfepdYgWXvfHa

Fotografia przedstawia fragment Forum Romanum. Ukazane są ruiny zabudowań wykonanych z jasnego kamienia. Porośnięty trawą teren ogrodzony jest barierkami.

Jak zbudować drogę?

Jak w każdym państwie starożytnym i współczesnym drogi greckie i rzymskie były różnej jakości.

Drogi potrafiono już brukować ściśle ułożonymi kamieniami, uwzględniano chodniki i koleiny dla przemieszczających się wozów już w czasach minojskich i mykeńskich (homeryckich). Ale cywilizacje na terenie Grecji przechodziły także okresy upadku i regresu, i nie zawsze pamiętano o tych lokalnych osiągnięciach.

Oczywiście największy potencjał budowy i utrzymania ujednoliconych technicznie dróg miało wielkie Imperium Rzymskie, dysponujące znacznie większą siłą roboczą i możliwościami finansowymi i technicznymi, niż którekolwiek państwo wcześniej na tym terytorium. Ale i w Rzymie drogi były różnej jakości, choćby ze względu na ich znaczenie. Tym niemniej wiele rzymskich dróg wykazuje trwałość tak wielką, że przetrwały fragmentami do dzisiaj.

Budowę drogi prowadzono kilkuetapowo, z reguły szybko i w jeden sposób na wszystkich zaplanowanych odcinkach:

1. określano przebieg drogi, kierując się rzeźbą terenu, wygodą przyszłej podróży, możliwie dogodnym połączeniem miejscowości, strukturą własności na danym terenie (w razie wywłaszczenia zasadniczo wypłacano odszkodowanie), dotychczasowym przebiegiem piaszczystych lub ubitych dróg i ścieżek (chyba że planowano nową drogę, nie patrząc na wcześniejszy szlak);

2. określano szerokość drogi i zaznaczano ją w terenie głębokimi bruzdami (wgłębionymi rowami), które miały ograniczać drogę wzdłuż całej szerokości budowanego odcinka;

3. pomiędzy zaznaczonymi bruzdami wybierano ziemię, kopiąc stosunkowo głęboko, tak aby żaden z przyszłych poziomów drogi nie wystawał ponad teren; jedną z przyczyn trwałości rzymskich dróg jest właśnie to, że wkopywano je w ziemię nawet do 1,5 m głębokości;

4. w powstałym zagłębionym pasie ukazującym przebieg drogi układano po kolei warstwy różnych materiałów:

• ubitą warstwę piasku albo innego drobnego materiału (do 20 cm);

• duże płaskie kamienie albo głazy spojone gliną albo zaprawą (30 – 60 cm);

• drobne lub kruszone kamienie, gruz ceglany i ceramiczny, często także spojone gliną lub zaprawą (15 – 25 cm);

• bardzo drobny piasek lub żwir, mocno ubity (30 – 50 cm);

• warstwę wierzchnią czyli powierzchnię drogi – w zależności od jej rodzaju były to albo ściśle ułożone, płaskie od góry kamienie lub płyty kamienne bądź kamienne kostki brukowe, albo mocno i dobrze ubity żwir (20 – 30 cm). Układano je zawsze tak, by część środkowa była nieco wyższa i stopniowo nieznacznie obniżała się na boki, co pozwalało opadom spływać na krawędzie drogi i zapobiegało powstawaniu błota, kałuż i rozlewisk na drodze.

5. krawędzie drogi albo zasypywano, albo umieszczano w nich kamienie ciosane i krawężniki kamienne, w miastach układano chodniki po bokach bądź z jednej strony.

Wbrew obiegowym opiniom i dawniejszym poglądom naukowców większość dróg budowała wolna ludność miejscowa albo sprowadzeni robotnicy, a nie niewolnicy. Płacono niewiele. Budowa drogi wymagała także udziału mierniczych (agrimensoresAgrimensores, l. poj. agrimensor, agrimensorisagrimensores), inżynierów, rzemieślników, kamieniarzy.

R9Kri1zNXlafl

Na zdjęciu zaprezentowana została kolumna ozdobiona płaskorzeźbami mężczyzn pracujących przy budowie drogi. Mężczyźni ukazani są na tle muru obronnego. Postaci mężczyzn schylających się i pracujących przy drzewach, rosnących wokół murów obronnych, gdzie pracują nad budową drogi. Z prawej strony dostrzec można dwie głowy, który nadziane zostały na pale.

Ćwiczenia

Zapoznaj się z tekstem źródłowym. Następnie wykonaj ćwiczenia numer 5 i 6.

Zapoznaj się z tekstem źródłowym, fragmentem opisu „Hellady” Pauzaniasza. Następnie wykonaj ćwiczenia numer 8 i 9.

Słownik pojęć

Kabotaż

Kabotaż

żegluga polegająca na przebywaniu określonego szlaku za dnia i zawijaniu do portów lub przystani na noc, przy czym statki lub okręty płynęły w niedalekiej odległości od brzegu, omijając tylko przeszkody dna morskiego.

RWXJXzJm4pEbo

Ilustracja przedstawia fragment mapy konturowej obecnej Europy, Afryki północnej i Azji Mniejszej z basenem Morza Śródziemnego oraz Oceanu Atlantyckiego. Na mapie umieszczono czerwone kropki oznaczające położenie starożytnych portów morskich na wybrzeżach Europy i Afryki Północnej i Azji Mniejszej.

Limes, limitis

Limes, limitis

RxxzI0QAVob2n1

Nagranie przedstawia wymowę słowa limes w języku łacińskim.

Nagranie przedstawia wymowę słowa limes w języku łacińskim.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOWQgOhJ7

Nagranie przedstawia wymowę słowa limes w języku łacińskim.

w pierwotnym sensie była to dla Rzymian granica między nieruchomościami, polami, ogrodami, winnicami itp., ale w Imperium Romanum określenie to zaczęto stosować dla szczególnie umocnionych granic państwa wymagających ścisłej ochrony przed najazdami barbarzyńców (limes reński, dunajski, afrykański). Była to nie tyle granica, co umocniony pas pograniczny z murami, warowniami, drogami po stronie wewnętrznej i miejscowościami zaopatrującymi cały system w żywność i produkty rzemieślnicze.

R2JNFRhKbfzGU

Fotografia przedstawia rekonstrukcję wieży wartowniczej, która stoi na polu w Niemczech. Wieża zbudowana została u podstawy z kamienia, górne jej części są drewniane, a dach pokryty jest papą. Budowla posiada otwory okienne, które posiadają zamknięcia z drewna. Wąski otwór okienny znajduje się mniej więcej w połowie wysokości budowli, zaś duży otwór okienny u góry, poniżej dachu. Tło fotografii stanowi lekko zachmurzone niebo oraz drzewa rosnące nieopodal.

Via

Via

Rz7L6Vng9RFkf1

Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa via, viae które w języku łacińskim brzmi: via, viae.

Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa via, viae które w języku łacińskim brzmi: via, viae.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOWQgOhJ7

Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa via, viae które w języku łacińskim brzmi: via, viae.

zasadnicze łacińskie określenie dla drogi prowadzące z miasta do miasta, mogło jednak także oznaczać ulicę w mieście, a nawet wąskie przejście lub korytarz. Metaforycznie oznaczało podróż. Drogi pomiędzy miastami rozróżniano dodając do nich indywidualne nazwy od nazwiska urzędnika, który odpowiadał za budowę drogi, a czasem od jej funkcji albo miasta docelowego.

RwjPR4DB1ljed

Ilustracja przedstawia fragment późnorzymskiej mapy z zaznaczeniem najważniejszych szlaków komunikacyjnych. Lądy zostały oznaczone kolorem żółtym, góry kolorem brązowym, drogi kolorem pomarańczowym zaś wody kolorem zielonym. Na ilustracji znajdują się także symbole obrazujące budowle oraz napisy w języku łacińskim.

• Mała encyklopedia kultury świata antycznego, red. K. Kumaniecki, K. Michałowski, L. Winniczuk, t. I, Warszawa 1958.

Notatki ucznia

Galeria

RDgLEIRUXefna

Na zdjęciu wykonanym o zachodzie słońca, zaprezentowana została droga wykonana z kamieni, która niegdyś znajdowała się na przedmieściach starożytnego miasta Rzym. Z każdej strony drogi rośnie bujna trawa, oraz rozłożyste drzewa.

RC0hbETmdqOBE

Grafika przedstawia mapę na której naniesione zostały w kolorze czerwonym główne drogi cesarstwa rzymskiego w I połowie II wieku.

R8FVw3YhZcPbk

Na zdjęciu zaprezentowany został fragment rzymskiej ulicy, który składa się z płaskich, równo ułożonych kamieni. Fragment ten znajduje się w budynku i został zabezpieczony białymi barierkami.

RfepdYgWXvfHa

Fotografia przedstawia fragment Forum Romanum. Ukazane są ruiny zabudowań wykonanych z jasnego kamienia. Porośnięty trawą teren ogrodzony jest barierkami.

R9Kri1zNXlafl

Na zdjęciu zaprezentowana została kolumna ozdobiona płaskorzeźbami mężczyzn pracujących przy budowie drogi. Mężczyźni ukazani są na tle muru obronnego. Postaci mężczyzn schylających się i pracujących przy drzewach, rosnących wokół murów obronnych, gdzie pracują nad budową drogi. Z prawej strony dostrzec można dwie głowy, który nadziane zostały na pale.

Rnvmk7WSh601a

Ilustracja przedstawia kamień milowy, który informował przejezdnych o przebytej odległości. Kamień milowy wykonany jest z jasnego kamienia w kształcie cylindra, na którym wyryta jest łacińska inskrypcja. Kamień znajduje się przy piaszczystej drodze. W tle rosną trawy i kwiaty.

R1Atmq7SE28Qk

Fotografia przedstawia drogę prowadzącą wzdłuż ruin w starożytnych Pompejach. Droga została wykonana z szarego kamienia i jest płaska, co pewną odległość rozmieszczone zostały wystające kamienie służące prawdopodobnie jako progi zwalniające. Budynki przy drodze są wyraźnie uszkodzone, brakuje w nich ścian oraz dachów.

RQ1Dnm5BwLo8f

Fotografia przedstawia wnętrze muzeum, w którym zaprezentowano rekonstrukcję rzymskiego narzędzia mierniczego. Narzędzie jest dosyć wysokie, zbudowane z metalowego grotu, drewnianego trzonka, u góry którego zamontowano dwie metalowe belki dociążone metalowymi odważnikami.

RWXJXzJm4pEbo

Ilustracja przedstawia fragment mapy konturowej obecnej Europy, Afryki północnej i Azji Mniejszej z basenem Morza Śródziemnego oraz Oceanu Atlantyckiego. Na mapie umieszczono czerwone kropki oznaczające położenie starożytnych portów morskich na wybrzeżach Europy i Afryki Północnej i Azji Mniejszej.

R2JNFRhKbfzGU

Fotografia przedstawia rekonstrukcję wieży wartowniczej, która stoi na polu w Niemczech. Wieża zbudowana została u podstawy z kamienia, górne jej części są drewniane, a dach pokryty jest papą. Budowla posiada otwory okienne, które posiadają zamknięcia z drewna. Wąski otwór okienny znajduje się mniej więcej w połowie wysokości budowli, zaś duży otwór okienny u góry, poniżej dachu. Tło fotografii stanowi lekko zachmurzone niebo oraz drzewa rosnące nieopodal.

RwjPR4DB1ljed

Ilustracja przedstawia fragment późnorzymskiej mapy z zaznaczeniem najważniejszych szlaków komunikacyjnych. Lądy zostały oznaczone kolorem żółtym, góry kolorem brązowym, drogi kolorem pomarańczowym zaś wody kolorem zielonym. Na ilustracji znajdują się także symbole obrazujące budowle oraz napisy w języku łacińskim.

Bibliografia

• Atlas historyczny świata, red. J. Wolski, Warszawa‑Wrocław 1992 i nast.

• Atlas rzymskiego świata National Geographic, red. A. Franus, nr spec. National Geographic 04, 2021.

• The Cambridge Companion to Ancient Rome, ed. P. Erdkamp, Cambridge 2013.

• Chevallier R., Roman Roads, tr. N.H. Field, Berkeley 1976.

• Freeman C., Egypt, Greece, & Rome: Civilizations of the Ancient Mediterranean, 3Oxford 2014.

• Gabucci A., Rzym. Leksykon – cywilizacje, Warszawa 2010.

• Grataloup Ch., Atlas historii świata, tłum. E. Janota, J. Pawlicki, Katowice 2020.

• Guillerat N., Scheid J., Melocco M., Starożytny Rzym. Infografiki, tłum. J. Jedliński, Poznań 2021.

• Hall J.M., Historia Grecji archaicznej, ok. 1200 – 479 p.n.e., tłum. M. Komorowska, Kraków 2011.

• Lévêque P., Świat grecki, tłum. J. Olkiewicz, Warszawa 1973.

• Mała encyklopedia kultury świata antycznego, red. K. Kumaniecki, K. Michałowski, L. Winniczuk, t. I, Warszawa 1958.

• The Oxford Classical Dictionary, red. S. Hornblower, A. Spawforth, E. Eidinow, 4Oxford 2012.

• Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie, tłum. Janina Niemirska‑Pliszczyńska, Henryk Podbielski, Wrocław 1973, 1989.

• Prokopiusz z Cezarei, Historia wojen, t. II, tłum. Dariusz Brodka, Kraków 2015.

• Piotrowicz L., Wolski J., Atlas do historii starożytnej, Warszawa wiele wydań.

• Ratto S., Grecja. Leksykon – cywilizacje, Warszawa 2011.

• Roman roads. New evidence  – new perspectives , ed. A. Kolb, Berlin‑Boston 2019.

• Ziółkowski A., Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa 2010 i nast. wyd.