Druk - wynalazek, który zmienił świat

Wprowadzenie

Kiedy to było?

Trzy wynalazki, które zmieniły obraz świata

Na początku ery wczesnonowożytnej (XV wiek) znacznie upowszechniły się wynalazki, których geneza sięgała wprawdzie epok wcześniejszych, ale dopiero teraz zaczęły w sposób gwałtowny zmieniać świat. Francis Bacon, filozof, myśliciel, polityk angielski doby renesansu (1561‑1616) wskazał na trzy z nich: druk, proch strzelniczyproch czarny (strzelniczy)proch strzelniczy i busolę morskąbusola morskabusolę morską.

RenWNIz6pydL8

Na ilustracji tekst najstarszej pieśni polskiej Bogurodzicy. Widoczna zadrukowana strona tekstu. U góry tytuł, poniżej tekst z dwoma akapitami.

Od papirusu, przez pergamin, po papier

W średniowieczu nie było łatwo rozpowszechniać słowo pisane. Po pierwsze, ograniczona była dostępność materiału do pisania, po drugie, powielanie tekstów
nie było takie proste jak dzisiaj. Z tymi problemami ludzie zmagali się zresztą już
od antykuantykantyku, a teraz doszło nawet do regresuregresregresu. PapiruspapirusPapirus - tak popularny wcześniej, a najbardziej od od III w., p.n.e. - przestał być powszechnie używany. Przyczyniła się do tego m.in. droga produkcja,  a także spustoszony wojnami Egipt który akurat wstrzymał eksport papirusu, kiedy zaczął rozwijać się eksport pergaminu. Słowa umieszczano zatem na pergaminiepergaminpergaminie lub, sporadycznie, na kamieniu. Dopiero szersze zastosowanie chińskiego wynalazku - papieru - przyczyniło się do potanienia i popularyzacji materiału pisarskiego. Papiernie w Europie pojawiły się w XII wieku w Hiszpanii, do Polski i Anglii dotarły pod koniec XV wieku. Ponieważ papier wytwarzany był wówczas ze szmat, nie był to materiał tani, ale w porównaniu z pergaminem właściwie ogólnodostępny.

RpD7SFD1Soq0k

Na zdjęciu rozciągnięty na drewnianej ramie płat wyprawionej skóry z kozy. Widać na ogromnej hali ramę z drewna, na ramie płat skóry rozciągnięty na sznurkach. Za drewnianą ramą, metalowa kratownica.

Nowy typ zakładu produkcyjnego

Upowszechnienie produkcji papieru wiązało się z rozwojem druku. Świadczyć o tym może choćby pierwsza polska papiernia uruchomiona w Prądniku pod Krakowem, która należała do drukarza Jana Hallera. Podobnie jak drukarnie, był to nowy typ zakładu rzemieślniczego. Zakłady Hallera produkowały bowiem towar nie dla konkretnego odbiorcy, ale na tzw. 'rynek', czyli dla bliżej nieokreślonego, anonimowego kupującego. W tego typu produkcji ważna była powtarzalność wyrobu, długie serie (czyli masowość), sprzedaż poprzez licznych pośredników (czyli handel hurtowy). Wszystkie te cechy będą charakterystyczne dla powstającej powoli wytwórczości manufakturowejmanufakturamanufakturowej, a później fabrycznej. Podobnie jak drukarstwo będą one jednym z zaczynów zmieniających ekonomikę społeczności feudalnej.

Reew06vIdy1E2

Na ilustracji zadrukowana kartka papieru. Widać na niej napisy w trzech rzędach, poniżej herb. W górnej części lew i kozioł trzymający orła w koronie na tarczy herbowej. W dolnej herb z fragmentem zamku z trzema wieżami oraz poniżej otwartymi drzwiami do zamku. Z prawej dolnej części rycerz na tarczy herbowej.

R1XgE51hLS0TP

Na ilustracji siedzący w centrum król wokół magnaci i szlachta ze swoimi herbami. Przedstawia Jana Łaskiego w akcie wręczania królowi dokumentu do opieczętowania. Widać obradujący Sejm i Senat, w otoczeniu wieńca 25 herbów państwowych, województw, ziem i lenn Królestwa.

Papiernia

Do założenia papierni potrzebny był przywilej władcy. Takie przywileje były jednym z elementów rozległego zakresu nowoczesnej władzy państwowej i dotyczyły również m.in. drukarni oraz aptek. Produkcja papieru była uciążliwa (wiązał się z tym bardzo niemiły zapach), dlatego papiernie najczęściej lokowane były poza murami miast.

RvDTU3u2s32yb

Na ilustracji znak wodny w środkowej części dokumentu. Z prawej i lewej strony zadrukowany tekstem fragment papieru.

Ciekawostka

Możesz osobiście wyprodukować własny papier. W Dusznikach Zdroju działa Muzeum Papiernictwa, placówka muzealna zajmująca się szeroko pojętą tematyką papiernictwa.

RDtsQXP63kD7S

Na zdjęciu stary budynek. Dach bardzo spadzisty z drewna, od połowy budynek jest murowany. Za nim kolejny budynek całkowicie z drzewa. Na pierwszym planie maszyny do produkcji papieru. Z prawej duży, ostrzyżony trawnik.

R17qGUiA7zW6o

Na ilustracji młyn papierniczy w Norymberdze – u dołu po prawej. Młyn położony jest poza miastem, w centrum widoczny zamek i wieże kilku kościołów. Miasto otoczone jest murami, w których znajdują się wieżyczki i duża brama wjazdowa.

Azjatyckie początki i europejskie udoskonalenia

Pomysł drukowania narodził się w Chinach, a udoskonalany był w Korei na wiele wieków przed narodzinami Johannesa Gutenberga [czyt.: johanesa gutenberga]. Specyfika sposobu zapisywania chińskich tekstów nie ułatwiała upowszechnienia się druku. Jednak w przypadku języków opartych na alfabetach (greckim czy łacińskim), gdzie liczba znaków była ograniczona, zastosowanie ruchomych, odlewanych z metalu czcionek przyniosło rewolucyjne zmiany. Po wydrukowaniu konkretnego dzieła złożone w matrycę czcionki (tzw. skład) można było rozsypać, a czcionki użyć ponownie. Dodatkowo możliwe stało się próbne drukowanie i dokonanie korekty, tzn. naniesienie na tekst koniecznych poprawek. Efektem wprowadzenia druku i papieru stało się postępujące umasowienie produkcji i potanienie książek, a w konsekwencji ułatwienie dostępu do słowa pisanego.

R1bCTcaP4zxND

Na ilustracji strona podzielona na dwie nierówne części. Z lewej pismo chińskie prowadzone z góry w dół. W części prawej ilustracja przedstawiająca buddyjskich wierzących.

Wynalazek Gutenberga

Za wynalazcę druku powszechnie uznawany jest Johannes Gutenberg (ok. 1400‑1468) z Moguncji. Badacze ustalili, że chociaż większość zastosowanych przez Gutenberga rozwiązań znana i stosowana była już wcześniej, to on jednak w rewolucyjny sposób połączył odlewane ruchome czcionki, skład tekstu i prasę drukarską.

RqWkUuCKm2NFR

Na ilustracji mężczyzna o tatarskich rysach twarzy. Nosi długa brodę i długie wąsy, czoło pomarszczone. Wyraźne ślady starzenia. Ubrany w czapkę, strój z rozciętymi na łokciach rękawami. Prawa ręka podniesiona, w lewej trzyma coś w rodzaju pieczątki. To przedmiot z literkami.

R1UFCCes3NXOc

Na zdjęciu widoczna jest duża, drewniana maszyna drukarska przy której stoi mężczyzna. Maszyna ma solidną konstrukcję opartą na pionowych filarach, które podtrzymują szeroki poziomy strop, pod którym znajduje się mechanizm prasujący. Centralną częścią maszyny jest drewniana prasa z masywnym ramieniem, które służy do wywierania nacisku na płytę drukarską. Na stole drukarskim widoczne są uchylne ramy, które służą do mocowania papieru lub innych materiałów drukarskich. Maszyna jest złożona z precyzyjnie dopasowanych drewnianych elementów, a obok niej stoi mężczyzna w czerwonej koszuli i fartuchu, co pozwala ocenić wielkość urządzenia.

Widoczna powyżej replika prasy drukarskiej pochodzi z Carlson [czyt.: karlson] nieopodal Los Angeles w Kalifornii (USA). International Printing Museum.

Na widocznym stole kładziono złożoną szpaltę (była to strona lub kilka stron obok siebie) druku i pokrywano ją równomiernie farbą drukarską. Następnie kładło się papier na wewnętrznej stronie otwartej ramki, którą się zamykało, wsuwało pod prasę i dociskało kwadratowym przyciskiem. Aby zapewnić dokładne odbicie, widocznym poziomym ramieniem dokręcano śrubę, zwiększając nacisk prasy.

R11LgbUz2t83X

Na zdjęciu poukładane w drewnianej skrzynce czcionki. Skrzynia podzielona na kilkanaście małych części. Na zdjęciu metalowa deseczka z ogranicznikami wyznaczającymi szerokość tekstu.

RO47uRP0a9qDz

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RO47uRP0a9qDz

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

W poszukiwaniu czytelników

Największym problemem dla słowa drukowanego była znikoma ilość potencjalnych odbiorców. W ówczesnym świecie niewielu ludzi potrafiło czytać i pisać. Szacuje się, że w Niemczech stanowili oni pod koniec średniowiecza zaledwie ok. 10% ludności. Z pewnością sytuacja wyglądała lepiej we Włoszech i Niderlandach, gdzie bardziej rozwinięte było życie miejskie, a ludzie przeważnie lepiej wykształceni. Gorzej w krajach Europy Północnej i Wschodniej, gdzie większość ludzi zajmowała się na wsi rolnictwem i nie była tak wykształcona. Szybko okazało się, że największym odbiorcą książek byli duchowni i po zaspokojeniu ich potrzeb na księgi liturgiczne i teologiczneteologiateologiczne nie było komu sprzedawać dużych nakładów. Literatury przeznaczonej dla czytelników świeckich było mało. Humaniści sięgali wprawdzie do utworów starożytnych, ale było to interesujące dla stosunkowo wąskiego grona odbiorców. Szacuje się, że w Augsburgu położonym w południowych Niemczech, największym wówczas niemieckim mieście, a jednocześnie wielkim ośrodku drukarstwa po gwałtownym wzroście zapotrzebowania na papier do początku XVI wieku równie gwałtownie (aż sześciokrotnie) zaczęło ono spadać.

R16fBMTDhNZ0v

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R16fBMTDhNZ0v

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Druki ulotne

Ratunkiem dla drukarzy stało się wydawanie drobnych pism ulotnych w wielkich nakładach. Były to najczęściej jednokartkowe druki, często opatrzone grafiką (obrazkiem). Zysk zapewniały ich taniość i masowość. Nie bez znaczenia był też fakt, że działo się to wszystko w okresie szerzenia się reformacjireformacjareformacji, która rozbudziła wielkie emocje, a rewolucyjność głoszonych wówczas prawd powodowała, że wszyscy czekali na te druki i chętnie je kupowali.

R1YGlh8qo8zIv

Na ilustracji dawna ulotka czyli pojedyncza kartka papieru. W górnej części ilustracja na której przedstawiony jest mężczyzna z trąbką w ręce. Siedzi na koniu. Z prawej Merkury trzymający w ręku list z nadrukiem „ Pax" (pokój), a z drugiej strony anioł, dmący w „trąbę anielską", również opatrzoną napisem „ Pax". W oddali widać zarysy miast podpisanych jako Wiedeń i Sztokholm. Od połowy w dół kartka zadrukowana w trzech kolumnach.

Prezentowana ulotka posiada trzy cechy charakterystyczne dla rozwoju drukarstwa:

• formę łączącą grafikę ze słowem pisanym,

• objętość – jedna zadrukowana karta,

• masowy sposób kolportażu – pocztę konną.

Podsumowanie