Dziedzictwo starożytności
Dzieła klasycznej starożytności do dziś zachwycają swoim artyzmem, a przez wieki były punktem odniesienia dla najwybitniejszych twórców. Wartości humanistyczne kultury antycznej, przejawiające się m.in. w filozofii, poezji i sztukach plastycznych, stanowią trwały fundament cywilizacji europejskiej. Klasyczny ideał piękna, wypływający z zasad rytmu, harmonii i symetrii oraz wyważonej kompozycji, wciąż stanowi normę dla oceny estetycznej wielu dzieł sztuki.
1) Ustal na podstawie dostępnych ci źródeł, które muzea w Polsce posiadają szczególnie cenne zbiory sztuki antycznej.
2) Wynotuj, co znajduje się w tych zbiorach i z czyich kolekcji pochodzą zgromadzone tam dzieła sztuki.
Arcydzieła architektury
Świątynia była najważniejszą formą starożytnej architektury greckiej. Stanowiła dom bóstwa, a nie (jak w kościołach chrześcijańskich) miejsce modlitwy. Głównym jej pomieszczeniem była prostokątna cellacella, w której ustawiano posągi kultowe. Otaczała ją pojedyncza bądź podwójna kolumnada podtrzymująca architraw (poziomą część belkowania z fryzem i gzymsem) i dwuspadowy dach. Front i tył świątyni wieńczył trójkątny szczyt (przyczółek, fronton). O stylu i proporcjach budowli decydował porządek architektoniczny – określający jej kompozycję oraz typ ornamentów i motywy dekoracji. Reguły i charakter trzech klasycznych porządków greckich – doryckiego (najstarszego, surowego, monumentalnego, o ciężkich proporcjach i prostej dekoracji), jońskiego (lżejszego w proporcjach, o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej) oraz korynckiego (najmłodszego i najsmuklejszego) – opisał w traktacie O architekturze ksiąg dziesięć Witruwiusz – architekt i inżynier rzymski z I w. p.n.e. Świątynie greckie ucieleśniały klasyczne piękno rozumiane jako połączenie harmonii, symetrii i rytmu. Ich idealne proporcje były wynikiem obliczeń matematycznych i stosowania kanonu – wzoru, reguły budowania. Podstawową miarę kanonu stanowił tryglif – prostokątna, żłobiona pionowo płyta, występująca we fryzie doryckim na przemian z ozdobionymi rzeźbą metopamimetopami. Jak pisał Kazimierz Michałowski: „Wystarczyłoby dać architektowi jeden wymiar: szerokość tryglifu, i zaprojektować typ świątyni, tj. czy ma ona posiadać np. 6 (heksastylos) czy 8 (oktostylos) kolumn w elewacji fasady, aby niezależnie od niego samemu sobie obliczyć, jaka będzie szerokość tej świątyni, jej wysokość, rozmiary poszczególnych metop itd.”„Wystarczyłoby dać architektowi jeden wymiar: szerokość tryglifu, i zaprojektować typ świątyni, tj. czy ma ona posiadać np. 6 (heksastylos) czy 8 (oktostylos) kolumn w elewacji fasady, aby niezależnie od niego samemu sobie obliczyć, jaka będzie szerokość tej świątyni, jej wysokość, rozmiary poszczególnych metop itd.”. Szczytowym osiągnięciem architektury greckiej (oraz jedną z najpiękniejszych i najsłynniejszych budowli świata) jest Partenon (il. 1) – dorycka świątynia Ateny Partenos. Wzniesiona została w czasach Peryklesa przez architekta Iktinosa i budowniczego Kallikratesa oraz Fidiasza, który zaprojektował i częściowo wykonał jej bogatą dekorację rzeźbiarską. Do arcydzieł antyku należy również inna świątynia Akropolis ateńskiej – joński Erechtejon (il. 2). Słynie on z unikalnego Ganku Kor, w którym zamiast tradycyjnych kolumn zastosowano kariatydy – podpory w kształcie posągów kobiecych.
Plan świątyni
Klasyczne porządki architektoniczne
Ludzie jak bogowie
Tematem kamiennej rzeźby architektonicznej (il. 3) były mityczne historie o bogach i herosach (np. walki bogów z gigantami, centaurów z Lapitami czy Greków z Amazonkami lub Trojanami). Wolno stojąca rzeźba monumentalna z marmuru lub odlewana w brązie przedstawiała głównie wojowników i atletów (il. 4) oraz bogów olimpijskich. Idea ich uczłowieczenia znalazła najpełniejszy wyraz w dziełach z epoki późnoklasycznej (il. 5). Posągi greckie cechowały się niezwykłym realizmem ujęcia, ponieważ artyści studiowali anatomię człowieka i biegle naśladowali naturę. Rzeźby wykonywano z dużą precyzją i dbałością o każdy detal. Obowiązywał kanon – wzorzec pozwalający na ukształtowanie doskonale wyważonego i harmonijnego ciała o pięknych, idealnych proporcjach. Swobodę pozy uzyskiwano dzięki zasadzie kontrapostu, czyli naturalnego wyważenia ciała w ruchu. Twarze posągów z okresu klasycznego (V–IV w. p.n.e.) nie wyrażały żadnych emocji. Bardziej wyraziste w mimice i gestach były przestrzenne i pełne ruchu kompozycje rzeźbiarskie z okresu hellenistycznego (III w. p.n.e.) (il. 1 i 2).
Barwna dekoracja malarska rzeźb i świątyń
Płaskorzeźby w metopach, fryzy i grupy figuralne w przyczółkach oraz posągi wolno stojące były, podobnie zresztą jak elementy architektoniczne, pokrywane intensywnymi kolorami. Kontrastuje to z wywiedzionym z epoki klasycyzmu przekonaniem o surowej szlachetności materiału oraz czystości
marmurowych rzeźb antycznych.
Teatr antyczny
Teatr grecki wywodził się z publicznych obrzędów religijnych ku czci Dionizosa i ściśle wiązał się z rozwojem tragedii. Śpiewy, deklamacje i tańce odbywały się na okrągłym placu zwanym orchestrą. Ponad nim wznosiła się półkoliście widownia (théatronthéatron). Naprzeciw widowni, za orchestrą, znajdowały się zabudowania skeneskene – pierwotnie przeznaczone na garderoby dla aktorów i traktowane jako architektoniczne tło przedstawień, a później pełniące funkcję właściwej sceny (był nią w istocie drewniany pomost ustawiony przed skeneskene – proskḗnionproskḗnion). Teatry greckie budowano na wolnym powietrzu, zwykle wykuwano je w zboczu wzgórza, umiejętnie wtapiając założenie w naturalny krajobraz. Najstarsze z nich powstały w VI w. p.n.e. i mogły pomieścić ok. 15 tys. widzów. Najbardziej znane są teatry w Atenach, Epidauros, Milecie i Efezie. Jednym z najpiękniej położonych jest teatr w Taorminie. Roztacza się z niego zapierający dech w piersiach widok na część Kalabrii, wybrzeże Sycylii i Etnę, która była zapewne głównym powodem lokalizacji teatru. Warto wiedzieć, że według mitologii greckiej to właśnie w tym wulkanie znajdowała się słynna kuźnia Hefajstosa.
Ceramika i malarstwo wazowe
Kształty waz greckich i ich funkcje
Ceramika grecka spełniała funkcje użytkowe (np. wielkie pitosy służyły do przechowywania zboża i oliwy, kratery – do mieszania wody z winem, drobne alabastrony – na olejki i wonności), sakralne (lekyty używane w kulcie zmarłych) i artystyczne. Dzięki znacznej liczbie zachowanych dzieł, zachwycających swoimi kształtami i wytwornością dekoracji, mamy dziś pojęcie o rozwoju, stylach i tematach starożytnego malarstwa greckiego. Malarstwo wazowe dzieli się na dwa główne style: archaiczny czarnofigurowy (ok. 620–530 p.n.e.) oraz klasyczny czerwonofigurowy (ok. 525–330 p.n.e.). Różni je sposób nanoszenia elementów dekoracji na tło (czerwoną glinę). W pierwszym przypadku dekoracje malowano pokostempokostem, który podczas wypalania naczynia uzyskiwał czarny kolor, w drugim – pokost wykorzystywano do malowania tła i rysunku wokół i wewnątrz figur. Motywy malarstwa wazowego pochodzą z przekazów mitologicznych i historycznych oraz ze sfery obyczajów: ukazują m.in. święta, uczty i zawody sportowe. Są najbogatszym obrazowym źródłem poznania starożytnej kultury greckiej. Dzięki naczyniom ceramicznym znane są imiona utalentowanych malarzy, np. Eksekiasa, którego słynny czarnofigurowy kyliks (płaska czara do picia wina) przedstawia żeglugę Dionizosa (il. 1). Ten bóg winnej latorośli i płodnych sił przyrody z towarzyszącymi mu sylenem i menadą (nimfą‑bachantką) ukazany został przez artystę również na służącej do przechowywania wina amforze (il. 2). Inną formą naczynia używanego w trakcie uczt był kantaros, niekiedy wzbogacany o pełnoplastyczne wizerunki rzeźbiarskie, np. głowę satyra lub sylena (il. 3). Kolejny kyliks (il. 4) przedstawia walki Tezeusza – herosa, który pokonał Minotaura. Sceny ujawniały się pijącemu stopniowo. Kiedy opróżnił on już naczynie do dna, mógł zobaczyć całą drogę herosa, zwłaszcza jego najważniejszą misję w labiryncie w Knossos.
Korzystając z dowolnego źródła, sprawdź, w których polskich muzeach znajdują się duże kolekcje waz greckich.
Konstruktorzy i inżynierowie
Symbolem potęgi imperium rzymskiego jest monumentalny amfiteatr, zwany Koloseum – miejsce spektakularnych widowisk i walk gladiatorów, od stuleci podziwiane jako arcydzieło architektury, inżynierii i technologii. Ta owalna budowla, mogąca pomieścić 50 tys. widzów, oparta na układzie trzech kondygnacji arkad i sklepionych krzyżowo korytarzy, zwieńczona została wysokim murem z pilastrami (płaskimi filarami przyściennymi). Jej zewnętrzne ściany ozdobiono kolumnami w trzech klasycznych porządkach: doryckim, jońskim i korynckim (il. 1). Rzymianie byli świetnymi konstruktorami i wynalazcami. Odkryli m.in. cement, zaprawę wodoodporną, tynk i technikę wypalania cegły. Pozwoliło im to wznosić duże przestrzenne konstrukcje i budować ogromne sklepienia. Budzące podziw rozwiązanie konstrukcyjne kopuły Panteonu (stopniowe zmniejszanie się grubości powłoki) (il. 5) połączono z ciekawym zabiegiem optycznym wewnątrz tej świątyni, poświęconej wszystkim bogom. Zdobiące kopułę kasetony zmniejszają się stopniowo, dobiegając do świetlika, co nadaje wnętrzu lekkości i budzi wrażenie wznoszenia się całej przestrzeni ku górze. Przykładem innej świątyni rzymskiej (wzorowanej na architekturze greckiej) jest tzw. Maison CarréeMaison Carrée w Nimes (il. 2). Prawdziwy podziw wywołują jednak inżynierskie osiągnięcia Rzymian – termy (łaźnie publiczne), solidne drogi i akwedukty. Prowansalski Pont‑du‑GardPont‑du‑Gard (il. 3) służył niegdyś jako most i nadziemny wodociąg doprowadzający wodę pitną do pobliskiego Nemausus (NimesNimes). Architekturę miast rzymskich wzbogacały pomniki, łuki triumfalne (il. 4) i potężne bramy (il. 6). Rzymianom zawdzięczamy także upowszechnienie planu castrumcastrum – warownego obozu wojskowego, którego prostopadła siatka ulic czytelna jest w układzie wielu miast europejskich.
Wyjaśnij, co to jest kanon.
Wymień cechy i zasady składające się na wzór klasycznego piękna.
Połącz terminy z ich znaczeniami.
cella, tryglif, porządek dorycki, woluta (ślimacznica), proskḗnion, styl czarnofigurowy, kyliks, termy, castrum
| Termin | Definicja |
|---|---|
| cella | |
| tryglif | |
| porządek dorycki | |
| woluta (ślimacznica) | |
| proskḗnion | |
| styl czarnofigurowy | |
| kyliks | |
| termy | |
| castrum |
Przyporządkuj nazwiska artystów do dzieł.
O architekturze ksiąg dziesięć, posąg Ateny Partenos, Partenon, Dionizos w łodzi (Żegluga Dionizosa)
| Fidiasz | |
|---|---|
| Iktinos i Kallikrates | |
| Witruwiusz | |
| Eksekias |
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PGKU3Yh3p
Poniżej zostały wypisane słowa klucze związane z tą lekcją. Zaproponuj ułożenie ich w określonej kolejności, zaczynając od, twoim zdaniem, najważniejszego. Uzasadnij krótko swój wybór.
Słowa klucze: sztuka antyczna, architektura antyczna, rzeźba antyczna, teatr antyczny, ceramika, malarstwo wazowe, inżynierowie antyczni, konstruktorzy antyczni.