Ostatnie miesiące wojny

Na początku 1918 roku ruszyła ofensywa niemiecka na wschodnim froncie. Powodem stało się zerwanie rozmów pokojowych z Rosją – rozpoczętych w Brześciu pod koniec grudnia poprzedniego roku i celowo przez bolszewików przedłużanych. Leninowij0000008UWB3v25_000tp001Leninowi i Trockiemuj0000008UWB3v25_000tp002Trockiemu chodziło o efekt propagandowy, a także o odwlekanie konfrontacji zbrojnej. W odpowiedzi na to Niemcy taktycznie wsparli ukraiński ruch narodowy i uznali powołany przez niego rząd. Wczesną wiosną dotarli daleko w głąb Rosji, gdyż w kierownictwie partii bolszewickiej nie było zgody co do tego, czy zrealizować żądania terytorialne Niemców przedstawione jeszcze przed zerwaniem rokowań, czy też podjąć walkę zbrojną. Początkowo władze rosyjskie stosowały taktykę unikania starć, ostatecznie jednak pod presją militarnej przewagi Niemiec – Rosja zdecydowała się na podpisanie traktatu pokojowego z państwami centralnymi w marcu 1918 roku.

Wycofanie się Rosji po rokowaniach w Brześciu z udziału w koalicji było poważnym ciosem dla państw ententy, ale łagodziły to nieco przybywające oddziały amerykańskie. Natomiast Niemcy w 1918 roku straciły nadzieję na całkowite rozbicie państw zachodnich. W związku z przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny, pod presją upływającego czasu kierownictwo polityczne i wojskowe Rzeszy chciało już tylko zapewnić sobie możliwość zawarcia pokoju na korzystnych warunkach, toteż podjęło ostatnią ofensywę na froncie zachodnim. Tymczasem w kraju narastały nastroje rewolucyjne, mnożyły się strajki robotnicze. W lipcu 1918 roku udało się sprzymierzonym, wspartym przez siły amerykańskie, po raz drugi zatrzymać Niemców nad Marną. Także ich sojusznicy przegrywali – wojska ententy złamały opór Bułgarii (rozejm zawarto we wrześniu), a w październiku poddało się imperium osmańskie.

W październiku 1918 roku bunt marynarzy niemieckich, którzy odmówili wykonania rozkazu wydania wielkiej bitwy morskiej, przerodził się w powstanie przeciw władzom. Marynarze zeszli na ląd i mając poparcie ludności, opanowali porty. Zaczęły się tworzyć rady robotnicze i żołnierskie. W tej sytuacji władcy Rzeszy podjęli decyzję o abdykacjach. 9 listopada 1918 roku abdykował cesarz Wilhelm IIj0000008UWB3v25_000tp003Wilhelm II, który następnie opuścił Niemcy. Władzę objęła Rada Komisarzy Ludowych, złożona z socjaldemokratów. Zaakceptowała ona program prezydenta Wilsonaj0000008UWB3v25_000tp004Wilsona, sformułowany w 14 punktach, gdyż uważała go za lepszy punkt wyjścia do negocjacji pokojowych niż spodziewane twarde stanowisko Anglii i Francji. 11 listopada 1918 roku przedstawiciele Rady Komisarzy Ludowych podpisali rozejm z Ententą w Compiègnej0000008UWB3v25_000tp005Compiègne, kończący I wojnę światową. Wojska niemieckie musiały opuścić terytorium Francji i Belgii. Dla społeczeństwa niemieckiego, utrzymywanego w przekonaniu, że Niemcy toczą wojnę obronną, a także informowanego o kolejnych sukcesach na drodze do stworzenia Mitteleuropy, nierozstrzygający żadnych kwestii rozejm był niezrozumiały. Ponieważ podpisały go władze cywilne, część opinii publicznej widziała w nim skutek działalności wrogich Niemcom sił (teoria „ciosu nożem w plecy”), a nie klęski na polu bitwy.

Odzyskanie niepodległości przez Polskę

Prezydent Woodrow Wilsonj0000008UWB3v25_000tp006Woodrow Wilson powtórzył swoje stanowisko w kwestii polskiej 8 stycznia 1918 roku w słynnym orędziu do Kongresu, złożonym z czternastu punktów, w których zreferował swoją wizję urządzenia powojennego świata. Punkt 13. orędzia przewidywał utworzenie niepodległego państwa polskiego. W kilka miesięcy później, 3 czerwca 1918 roku, państwa ententy ogłosiły deklarację wersalską, w której zgodnie uznały prawo Polski do niepodległości. Tymczasem sytuacja polityczna uległa zmianie, a wraz z nią radykalnie zmieniły się warunki, w jakich Polacy kontynuowali swoje starania o odzyskanie niepodległości. Po układzie brzeskim Rosji sowieckiej i Niemiec Polacy zaczęli wiązać polityczne nadzieje już tylko z Zachodem.

Od kryzysu przysięgowego i aresztowania Piłsudskiego – które podważyły sens trwania u boku państw centralnych – upłynęło blisko 10 miesięcy. Podpisanie układu niemiecko‑ukraińskiego z lutego 1918 roku było ciosem godzącym w interesy Polaków. Odebranie Chełmszczyzny w wyniku tego porozumienia (została ona włączona do tworzonego pod niemieckim protektoratem państwa ukraińskiego) zmobilizowało społeczeństwo polskie do gwałtownych protestów. Na ulice miast Królestwa Polskiego wyszły wielotysięczne demonstracje. Rząd Kucharzewskiego podał się do dymisji. Działający u boku Austrii Posiłkowy Korpus Polski (dawna II Brygada Legionów Polskich) uderzył na Austriaków i po przedarciu się przez front na Ukrainę ewakuował się do Francji. Jego dowódca, Józef Hallerj0000008UWB3v25_000tp007Józef Haller, został w październiku mianowany dowódcą tworzonej tam armii, nazywanej Błękitną Armią. Miesiąc wcześniej, we wrześniu 1918 roku, paryski KNP podpisał umowę z rządem francuskim o przyznaniu wszystkim polskim siłom zbrojnym statusu armii samodzielnej i sprzymierzonej z państwami ententy. Dzięki temu po zakończeniu wojny Polska stała się oficjalnie stroną biorącą udział w wojnie.

Polacy zdawali sobie sprawę, że w przypadku klęski państw centralnych opanowanie większości Galicji (ale bez jej wschodniej części) i Królestwa będzie stosunkowo łatwe. Inaczej wyglądała sytuacja reszty ziem, które można było odzyskać tylko w dalszej walce zbrojnej: Wielkopolskę i Śląsk - z Niemcami, a ziemie zabrane na wschodzie – z bolszewikami i narodami, które ukształtowały się na kresach dawnej Rzeczypospolitej. W marcu 1918 roku powstały na wschodzie, z poparciem Niemców realizujących wizję Mitteleuropy, państwa: litewskie, a następnie ukraińskie. Wkrótce miało się okazać, że jedynie klęska Niemiec na zachodzie Europy zapobiegła planowanemu przez władze niemieckie – w tajemnicy przed mieszkańcami Królestwa Polskiego – przyłączeniu do Rzeszy jego zachodnich obszarów, czyli poszerzeniu zaboru pruskiego traktowanego przez Niemców jako integralna część państwa niemieckiego.

W ostatnim miesiącu wojny wielkim atutem Polaków było posiadanie w Królestwie polskich struktur władzy. 7 października 1918 roku, wykorzystując chaos wojenny, Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego o przyjęciu zasady niepodległości Polski. Wkrótce zniosła prawnie administrację okupacyjną i pozbawiła niemieckiego generał‑gubernatora Beseleraj0000008UWB3v25_000tp008Beselera dowództwa nad wojskiem. Królestwo Polskie stało się niepodległe. Niemców nie było już stać na reakcję.

W Galicji za przyłączeniem jej do Polski opowiedzieli się polscy posłowie w Wiedniu – po pokoju brzeskim zawartym przez państwa centralne z Rosją dalsze trwanie przy monarchii austriackiej nie miało sensu, pomimo spóźnionych gestów nowego cesarza Karola Ij0000008UWB3v25_000tp009Karola I. Wystarczyło już tylko rozbroić żołnierzy austriackich (władza nad autonomią była w polskich rękach), aby Galicja Zachodnia weszła w skład tworzącej się niepodległej Polski.

RdrTh3MjKZZal

Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości Źródło: Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości Źródło: Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości Źródło: Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, z Ignacym Daszyńskimj0000008UWB3v25_000tp00BIgnacym Daszyńskim na czele. Opierał się na politycznych siłach PPS, PPSD oraz ugrupowań ludowych. W manifeście zapowiedział wiele radykalnych reform społecznych. Trzy dni później powrócił z Magdeburga Józef Piłsudskij0000008UWB3v25_000tp00CJózef Piłsudski, a Rada Regencyjna 11 listopada 1918 roku przekazała mu władzę nad tworzącym się wojskiem. 14 listopada Rada Regencyjna oddała mu pełnię władzy. Podporządkował mu się także rząd lubelski. Tego samego dnia Piłsudski powołał nowy rząd pod kierunkiem lewicowego polityka Jędrzeja Moraczewskiegoj0000008UWB3v25_000tp00DJędrzeja Moraczewskiego (bez udziału endecji), a 22 listopada wydał dekret o urzędzie Tymczasowego Naczelnika Państwa.

Ciekawostka

RQKeRLbi2vSC4

Rozbrojenie żołnierzy armii niemieckiej w Warszawie przez polskich żołnierzy Źródło: Andrzej Ajnenkiel, Rozbrojenie żołnierzy armii niemieckiej w Warszawie przez polskich żołnierzy, 1918, domena publiczna.

Jedną z pierwszych decyzji Piłsudskiego po powrocie z Magdeburga było rozbrojenie żołnierzy niemieckich stacjonujących w Warszawie na Zamku Królewskim i w Cytadeli.

Socjalistyczny rząd Moraczewskiego przedstawił szeroki program reform, w tym demokratyczną ordynację do sejmu, zapowiadał reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, ośmiogodzinny dzień pracy, wprowadzenie ubezpieczeń zdrowotnych. 28 listopada 1918 roku Polki na mocy rządowego dekretu otrzymały prawa wyborcze (potwierdzone później przez konstytucję RP). Rząd Moraczewskiego nie miał jednak uznania ententy, która uznawała wyłącznie KNP w Paryżu. Dla polskich elit politycznych stało się oczywiste, że dla dobra powstającego, niepodległego państwa konieczne będzie połączenie sił prawicy i lewicy. Miarą klasy, jaką zaprezentowali wówczas czołowi politycy polscy – Józef Piłsudski i Roman Dmowski – stało się wypracowanie kompromisu i powołanie rządu Ignacego Paderewskiego (16 stycznia 1919 roku). Opierał się on na koalicji endecji, PPS i ludowców. Dzięki temu udało się uzyskać uznanie państwowości polskiej przez państwa ententy, co pozwoliło Polsce uczestniczyć oficjalnie w konferencji wersalskiej, porządkującej sprawy Europy i świata po zakończeniu I wojny światowej.

Wydarzenia w Rosji sowieckiej

W Rosji po rozpędzeniu Konstytuanty w styczniu 1918 roku bolszewicy podjęli działania, zmierzające do stworzenia dyktatury jednej partii (czyli systemu monopartyjnego). Władzę w kraju przejęła Rosyjska Komunistyczna Partia bolszewików. Zlikwidowano partie opozycyjne eserowców i mienszewików. Rozpętał się terror skierowany przeciwko wszelkim oponentom, nazywanym „wrogami ludu”, prowadzony pod kierunkiem Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tak zwanej Czeki). Przeciwko bolszewikom wystąpili – prowadząc własne armie – dawni generałowie carskiej Rosji („biali”) Aleksander Kołczak, Anton Denikin, Nikołaj Judenicz i Piotr Wrangl. Rozgorzały walki w całej Rosji, od Syberii po Krym. W ten sposób rozpoczęła się wojna domowa, która potrwa do 1922 roku. „Białych” wspierały militarnie ingerujące w ten konflikt państwa europejskie. W toku wojny domowej bolszewicy podjęli decyzję o egzekucji winionego od czasu abdykacji Mikołaja IIj0000008UWB3v25_000tp00EMikołaja II i jego rodziny, przeprowadzonej w lipcu 1918 roku.

Zamiast podsumowania