Dziwny koniec wojny. Rok 1918
[czyt.: witorio emanuel orlando] – premier Włoch, Georges Clemenceau [czyt.: – żorżi klimonsu] premier Francji i prezydent USA Woodrow Wilson
Wojna się kończy, Józef Piłsudski wysyła telegram. Ważny i dla niektórych szokujący.
Wprowadzenie
Napisz, jakie powojenne problemy sygnalizują poniższe ilustracje.
Podaj dwa powojenne problemy, które ujawniły się po zakończeniu Wielkiej Wojny.
Ostatnie miesiące wojny
Mapa: Europa podczas I wojny światowej w latach 1914‑1918
Na mapie zaznaczone są:
- państwa centralne,
- sojusznicy państw centralnych,
- państwa ententy,
- państwa, które w czasie wojny przystąpiły do ententy,
- państwa neutralne,
- kierunki uderzeń wojsk państw centralnych,
- kierunki uderzeń wojsk państw ententy,
- miejsca użycia gazów bojowych przez wojska niemieckie w 1918 r. na froncie wschodnim,
- ważniejsze bitwy,
- ważniejsze traktaty i rozejmy.
Państwa centralne:
- Cesarstwo Niemieckie,
- Monarchia Austro‑Węgierska.
Sojusznicy państw centralnych:
- Imperium Osmańskie,
- Królestwo Bułgarii.
Państwa ententy:
- Cesarstwo Rosyjskie,
- Republika Francuska,
- Królestwo Serbii,
- Królestwo Zjednoczonej Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Państwa, które w czasie wojny przystąpiły do ententy:
- Królestwo Włoch,
- Królestwo Grecji,
- Królestwo Rumunii,
- Królestwo Belgii.
Państwa neutralne:
- Królestwo Holandii,
- Królestwo Hiszpanii,
- Szwajcaria,
- Królestwo Danii,
- Królestwo Szwecji,
- Królestwo Norwegii,
- Księstwo Albanii.
Kierunki uderzeń wojsk państw centralnych:
- na froncie zachodnim Niemcy uderzają znad rzeki Ren na Belgię i dalej na Francję.
- na froncie wschodnim Niemcy i monarchia austro‑węgierska uderza na Cesarstwo Rosyjskie.
Kierunki uderzeń wojsk państw ententy:
- Amerykanie uderzają na Niemcy z terenów Francji.
Miejsca użycie gazów bojowych przez wojska niemieckie w 1918 r. na froncie wschodnim:
- Ypres na terenie Republiki Francuskiej.
Ważniejsze bitwy:
- Gallipoli na terenie Imperium Osmańskiego,
- Tannenberg na terenie Cesarstwa Niemieckiego,
- Gorlice na terenie Monarchii Austro‑Węgierskiej,
- Lwów na terenie Monarchii Austro‑Węgierskiej,
- Ypres na terenie Królestwa Belgii.
Ważniejsze traktaty i rozejmy:
- Brześć Litewski 1918 r.,
- Compiegne 1918 r.
Prześledź na mapie granice frontów wojennych w latach 1914–1917.
Z opisu mapy przeanalizuj kierunki uderzeń wojsk państw centralnych oraz kierunki uderzeń wojsk państw ententy.
Na początku 1918 roku ruszyła ofensywa niemiecka na wschodnim froncie. Powodem stało się zerwanie rozmów pokojowych z Rosją – rozpoczętych w Brześciu pod koniec grudnia poprzedniego roku i celowo przez bolszewików przedłużanych. LeninowiLeninowi i TrockiemuTrockiemu chodziło o efekt propagandowy, a także o odwlekanie konfrontacji zbrojnej. W odpowiedzi na to Niemcy taktycznie wsparli ukraiński ruch narodowy i uznali powołany przez niego rząd. Wczesną wiosną dotarli daleko w głąb Rosji, gdyż w kierownictwie partii bolszewickiej nie było zgody co do tego, czy zrealizować żądania terytorialne Niemców przedstawione jeszcze przed zerwaniem rokowań, czy też podjąć walkę zbrojną. Początkowo władze rosyjskie stosowały taktykę unikania starć, ostatecznie jednak pod presją militarnej przewagi Niemiec – Rosja zdecydowała się na podpisanie traktatu pokojowego z państwami centralnymi 3 marca 1918 roku.
Poszukaj informacji, przykładowo w Encyklopedii PWN w Internecie pod hasłem: brzeski traktat pokojowy, na temat rokowań rosyjsko‑niemieckich w Brześciu.
Jakie były ustalenia pokoju zawartego przez bolszewików z państwami centralnymi 3 marca 1918 roku?
Wycofanie się Rosji, po rokowaniach w Brześciu, z udziału w koalicji było poważnym ciosem dla państw ententy, ale łagodziły to nieco przybywające oddziały amerykańskie. Natomiast Niemcy w 1918 roku straciły nadzieję na całkowite rozbicie państw zachodnich. W związku z przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny, pod presją upływającego czasu kierownictwo polityczne i wojskowe Rzeszy chciało
już tylko zapewnić sobie możliwość zawarcia pokoju na korzystnych warunkach,
toteż podjęło ostatnią ofensywę na froncie zachodnim. Tymczasem w kraju narastały nastroje rewolucyjne, mnożyły się strajki robotnicze. W lipcu 1918 roku udało się sprzymierzonym, wspartym przez siły amerykańskie, po raz drugi zatrzymać Niemców nad Marną. Także ich sojusznicy przegrywali – wojska ententy złamały opór Bułgarii (rozejm zawarto we wrześniu), a w październiku poddało się imperium osmańskie.
W październiku 1918 roku bunt marynarzy niemieckich, którzy odmówili wykonania rozkazu wydania wielkiej bitwy morskiej, przerodził się w powstanie przeciw władzom. Marynarze zeszli na ląd i mając poparcie ludności, opanowali porty. Zaczęły się tworzyć rady robotnicze i żołnierskie. W tej sytuacji władca Cesarstwa Niemieckiego podjął decyzję o abdykacji. 9 listopada 1918 roku abdykował cesarz Wilhelm IIWilhelm II, który następnie opuścił Niemcy. Władzę objęła Rada Komisarzy Ludowych, złożona z socjaldemokratów. Zaakceptowała ona program prezydenta WilsonaWilsona, sformułowany w 14 punktach, gdyż uważała go za lepszy punkt wyjścia do negocjacji pokojowych niż spodziewane twarde stanowisko Anglii i Francji. 11 listopada 1918 roku przedstawiciele Rady Komisarzy Ludowych podpisali rozejm z Ententą w Compiegne [czyt.: komfien], kończący I wojnę światową. Wojska niemieckie musiały opuścić terytorium Francji i Belgii. Dla społeczeństwa niemieckiego, utrzymywanego w przekonaniu, że Niemcy toczą wojnę obronną, a także informowanego o kolejnych sukcesach na drodze do stworzenia MitteleuropyMitteleuropy, nierozstrzygający żadnych kwestii rozejm był niezrozumiały. Ponieważ podpisały go władze cywilne, część opinii publicznej widziała w nim skutek działalności wrogich Niemcom sił (teoria 'ciosu nożem w plecy'), a nie klęski na polu bitwy.
Dopisz swój własny komentarz do powyższej pocztówki z 1916 r., czyli z okresu I wojny światowej, przedstawiającej cesarza Wilhelma II.
Napisz, jaką oficjalnie datę uważa się za datę zakończenia I wojny światowej.
Odzyskanie niepodległości przez Polskę
Prezydent Woodrow Wilson [czyt.: łudroł łilson] powtórzył swoje stanowisko w kwestii polskiej 8 stycznia 1918 roku w słynnym orędziu do Kongresu, złożonym z czternastu punktów, w których zreferował swoją wizję urządzenia powojennego świata. Punkt 13. orędzia przewidywał utworzenie niepodległego państwa polskiego. W kilka miesięcy później, 3 czerwca 1918 roku, państwa ententy ogłosiły deklarację wersalską, w której zgodnie uznały prawo Polski do niepodległości. Tymczasem sytuacja polityczna uległa zmianie, a wraz z nią radykalnie zmieniły się warunki, w jakich Polacy kontynuowali swoje starania o odzyskanie niepodległości. Po układzie brzeskim Rosji sowieckiej i Niemiec Polacy zaczęli wiązać polityczne nadzieje już tylko z Zachodem.
Punkt XIII orędzia Wilsona brzmiał następująco:
Powinno powstać niezawisłe państwo polskie obejmujące terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu powinno się zapewnić wolny dostęp do morza; niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz integralność terytoriów zamieszkanych przez tę ludność będą zagwarantowane mocą konwencji międzynarodowej.
Od kryzysu przysięgowego i aresztowania Piłsudskiego – które podważyły sens trwania u boku państw centralnych – upłynęło blisko 10 miesięcy. Podpisanie układu niemiecko‑ukraińskiego z lutego 1918 roku było ciosem godzącym w interesy Polaków. Odebranie Chełmszczyzny w wyniku tego porozumienia (została ona włączona do tworzonego pod niemieckim protektoratem państwa ukraińskiego) zmobilizowało społeczeństwo polskie do gwałtownych protestów. Na ulice miast Królestwa Polskiego wyszły wielotysięczne demonstracje. Rząd Kucharzewskiego podał się do dymisji. Działający u boku Austrii Posiłkowy Korpus Polski (dawna II Brygada Legionów Polskich) uderzył na Austriaków i po przedarciu się przez front na Ukrainę ewakuował się do Francji. Jego dowódca, Józef HallerJózef Haller, został w październiku mianowany dowódcą tworzonej tam armii, nazywanej Błękitną Armią (od charakterystycznego koloru umundurowania). Miesiąc wcześniej, we wrześniu 1918 roku, paryski KNP podpisał umowę z rządem francuskim o przyznaniu wszystkim polskim siłom zbrojnym statusu armii samodzielnej i sprzymierzonej z państwami ententy. Dzięki temu po zakończeniu wojny Polska stała się oficjalnie stroną biorącą udział w wojnie.
Polacy zdawali sobie sprawę, że w przypadku klęski państw centralnych opanowanie większości Galicji (ale bez jej wschodniej części) i Królestwa będzie stosunkowo łatwe. Inaczej wyglądała sytuacja reszty ziem, które można było odzyskać tylko w dalszej walce zbrojnej: Wielkopolskę i Śląsk - z Niemcami, a ziemie zabrane na wschodzie
– z bolszewikami i narodami, które ukształtowały się na kresach dawnej Rzeczypospolitej. W marcu 1918 roku powstały na wschodzie, z poparciem Niemców realizujących wizję Mitteleuropy, państwa: litewskie, a następnie ukraińskie. Wkrótce miało się okazać, że jedynie klęska Niemiec na zachodzie Europy zapobiegła planowanemu przez władze niemieckie – w tajemnicy przed mieszkańcami Królestwa Polskiego – przyłączeniu do Rzeszy jego zachodnich obszarów, czyli poszerzeniu zaboru pruskiego traktowanego przez Niemców jako integralna część państwa niemieckiego.
W ostatnim miesiącu wojny wielkim atutem Polaków było posiadanie w Królestwie polskich struktur władzy. 7 października 1918 roku, wykorzystując chaos wojenny, Rada RegencyjnaRada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego o przyjęciu zasady niepodległości Polski. Wkrótce zniosła prawnie administrację okupacyjną i pozbawiła niemieckiego generał‑gubernatora BeseleraBeselera dowództwa nad wojskiem. Królestwo Polskie stało się niepodległe. Niemców nie było już stać na reakcję.
W Galicji za przyłączeniem jej do Polski opowiedzieli się polscy posłowie w Wiedniu
– po pokoju brzeskim zawartym przez państwa centralne z Rosją dalsze trwanie przy monarchii austriackiej nie miało sensu, pomimo spóźnionych gestów nowego cesarza Karola IKarola I. Wystarczyło już tylko rozbroić żołnierzy austriackich (władza nad autonomią była w polskich rękach), aby Galicja Zachodnia weszła w skład tworzącej się niepodległej Polski.
Sprawa granic przyszłej Polski miała się rozstrzygnąć na konferencji zapowiedzianej na styczeń 1919 roku, toteż Polacy starali się tworzyć fakty dokonane jeszcze przed jej rozpoczęciem. W październiku 1918 roku powstały pierwsze polskie ośrodki władzy: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie. W październiku także rozpoczęły się walki o Lwów, a 27 grudnia
– w dzień po przyjeździe do Poznania Ignacego PaderewskiegoIgnacego Paderewskiego – wybuchło powstanie, wzniecone siłami posiadającej najsilniejsze wpływy polityczne w tej dzielnicy endecji, które pozwoliło Polakom przejąć władzę w Wielkopolsce.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1M2LFTHS6Kix
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Zasługi Dmowskiego dla odzyskania niepodległości”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Łysawy mężczyzna z brodą siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Obejrzyj powyższy wywiad i wypisz, jakie działania podjął Roman Dmowski w kwestii linii rozejmowej na ziemiach polskich.
W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, z Ignacym DaszyńskimIgnacym Daszyńskim na czele. Opierał się na politycznych siłach PPS, PPSD oraz ugrupowań ludowych. W manifeście zapowiedział wiele radykalnych reform społecznych. Trzy dni później powrócił z Magdeburga
Józef PiłsudskiJózef Piłsudski, a Rada Regencyjna 11 listopada 1918 roku przekazała mu władzę nad tworzącym się wojskiem. 14 listopada Rada Regencyjna oddała mu pełnię władzy. Podporządkował mu się także rząd lubelski. Tego samego dnia Piłsudski powołał nowy rząd pod kierunkiem lewicowego polityka Jędrzeja MoraczewskiegoJędrzeja Moraczewskiego (bez udziału endecji), a 22 listopada wydał dekret o urzędzie Tymczasowego Naczelnika Państwa.
Jedną z pierwszych decyzji Piłsudskiego po powrocie z Magdeburga było rozbrojenie żołnierzy niemieckich stacjonujących w Warszawie na Zamku Królewskim i w Cytadeli.
Socjalistyczny rząd Moraczewskiego przedstawił szeroki program reform,
w tym demokratyczną ordynację do sejmu, zapowiadał reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, ośmiogodzinny dzień pracy, wprowadzenie ubezpieczeń zdrowotnych. 28 listopada 1918 roku Polki na mocy rządowego dekretu otrzymały prawa wyborcze (potwierdzone później przez konstytucję RP). Rząd Moraczewskiego nie miał jednak uznania ententy, która uznawała wyłącznie Komitet Narodowy Polski w Paryżu.
Dla polskich elit politycznych stało się oczywiste, że dla dobra powstającego, niepodległego państwa konieczne będzie połączenie sił prawicy i lewicy. Miarą klasy, jaką zaprezentowali wówczas czołowi politycy polscy – Józef Piłsudski i Roman Dmowski – stało się wypracowanie kompromisu i powołanie rządu Ignacego Paderewskiego (16 stycznia 1919 roku). Opierał się on na koalicji endecji, PPS i ludowców. Dzięki temu udało się uzyskać uznanie państwowości polskiej przez państwa ententy, co pozwoliło Polsce uczestniczyć oficjalnie w konferencji wersalskiej, porządkującej sprawy Europy i świata po zakończeniu I wojny światowej.
Na podstawie tekstu źródłowego wypisz, o czym Józef Piłsudski powiadamiał państwa zachodnie telegramem z 16 XI 1918 roku? Dlaczego Polsce potrzebne było uznanie przez te państwa polskiej państwowości?
TelegramDo P. Prezydenta Stanów Zjednoczonych,
Do Królewskiego Rządu Angielskiego,
Do Rządu Rzeczypospolitej Francuskiej,
Do Królewskiego Rządu Włoskiego,
Do Cesarskiego Rządu Japońskiego,
Do Rządu Rzeczypospolitej Niemieckiej
i do Rządów wszystkich Państw wojujących i neutralnych.Jako Wódz Naczelny Armii Polskiej pragnę notyfikować rządom i narodom wojującym i neutralnym istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski. Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacji nie pozwoliły dotychczas narodowi polskiemu wypowiedzieć się swobodnie o swym losie. Dzięki zmianom, które nastąpiły w skutek świetnych zwycięstw armij sprzymierzonych – wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem dokonanym.
Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przez ustrój zbudowany na porządku i sprawiedliwości. Opierając się na Armii Polskiej pod moją komendą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej. Jestem przekonany, że potężne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej Odrodzonej i Niepodległej.
Źródło: Telegram Józefa Piłsudskiego, [w:] Zbigniew Jerzy Hirsz, II Rzeczpospolita. Narodziny, ustrój konstytucyjny, zmierzch,, Białystok 1994, s. 9–10.
Wydarzenia w Rosji Sowieckiej
W Rosji po rozpędzeniu Konstytuanty w styczniu 1918 roku bolszewicy podjęli działania, zmierzające do stworzenia dyktatury jednej partii (czyli systemu monopartyjnego). Władzę w kraju przejęła Rosyjska Komunistyczna Partia bolszewików. Zlikwidowano partie opozycyjne eserowców i mienszewików. Rozpętał się terror skierowany przeciwko wszelkim oponentom, nazywanym 'wrogami ludu', prowadzony pod kierunkiem Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tak zwanej Czeki). Przeciwko bolszewikom wystąpili – prowadząc własne armie – dawni generałowie carskiej Rosji ('biali') Aleksander Kołczak,
Anton Denikin, Nikołaj Judenicz i Piotr Wrangl. Rozgorzały walki w całej Rosji,
od Syberii po Krym. W ten sposób rozpoczęła się wojna domowa, która potrwa
do 1922 roku. 'Białych' wspierały militarnie ingerujące w ten konflikt państwa europejskie. W toku wojny domowej bolszewicy podjęli decyzję o egzekucji więzionego od czasu abdykacji Mikołaja IIMikołaja II i jego rodziny, przeprowadzonej
w lipcu 1918 roku.
Wyjaśnij co oznacza system monopartyjny.
Podaj pełne nazwy organizacji określanych w skrócie jako:
RKPb,
Czeka.
Na drodze do rewolucji światowej
Lenin i partia bolszewicka traktowali dokonujące się w Rosji zmiany jako pierwszy etap rewolucji światowej. Po zakończeniu wojny z państwami centralnymi w marcu 1918 roku bolszewicy starali się – za pośrednictwem powstających w państwach Europy partii komunistycznych – wykorzystywać niestabilną sytuację w Europie. Jedną z takich partii była Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), utworzona w grudniu 1918 roku z połączenia SDKPiL i PPS‑Lewicy. W Niemczech po podpisaniu rozejmu z 11 listopada rozpoczęła się walka o wpływy polityczne między komunistami (którzy powołali swoją partię w tym samym czasie, co Polacy) i socjalistami, którzy w większości – z Friedrichem Ebertem na czele – opowiedzieli się za demokracją parlamentarną i reformami socjalnymi, odrzucając rewolucję. Popierały ich przeciwne leninowskiemu projektowi międzynarodowej rewolucji niemieckie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, które zdecydowały o wzięciu udziału w wyborach do zgromadzenia narodowego. Komuniści pod przywództwem Karla LiebknechtaKarla Liebknechta i Roży LuksemburgRoży Luksemburg, działaczki polskiego pochodzenia, zaczęli dążyć do utworzenia Niemieckiej Republiki Rad, w celu rozniecenia rewolucji światowej. W styczniu 1919 roku doprowadzili do wybuchu rewolucji w Berlinie, krwawo stłumionej. W trakcie starć Liebknecht i Luksemburg zginęli.
Wyjaśnij sformułowanie: Rewolucję robią Troccy, płacą za nią Bronsteinowie.
Zamiast podsumowania
Podaj daty i skutki następujących wydarzeń:
pokój brzeski,
bunt marynarzy niemieckich,
powrót Piłsudskiego z Magdeburga,
powołanie rządu Moraczewskiego,
powołanie rządu Paderewskiego,
przyjazd Paderewskiego do Poznania.