E‑book – Prawa rynku i działanie mechanizmu rynkowego

R11jr60NmkN7u

Grafika przedstawia w okrągłej ramce zdjęcie ukazujące zbliżenie na dłoń mężczyzny trzymającego wieczne pióro nad kartką z wykresem. Na drugim planie widać jego rozmytą sylwetkę. Mężczyzna siedzi za biurkiem, ubrany jest w białą koszulę i krawat. W drugiej ręce trzyma kartkę papieru. Pod ilustracją podpis: PRAWA RYNKU I DZIAŁANIE MECHANIZMU RYNKOWEGO. Opracowanie dla kwalifikacji EKA.04. Prowadzenie dokumentacji w jednostce organizacyjnej wyodrębnionej w zawodzie Technik ekonomista 331403. Edyta Kozieł. Konsultacja merytoryczna: Agnieszka Mąkosa.

PRAWA RYNKU I DZIAŁANIE MECHANIZMU RYNKOWEGO

Opracowanie dla kwalifikacji EKA.04 Prowadzenie dokumentacji w jednostce organizacyjnej wyodrębnionej w zawodzie Technik ekonomista 331403

Edyta Kozieł

Konsultacja merytoryczna: Agnieszka Mąkosa

Spis treści

1. Potrzeby a ograniczoność zasobów1Potrzeby a ograniczoność zasobów

2. Koszt alternatywny2Koszt alternatywny

3. Granica (krzywa) możliwości produkcyjnych PPC – production possibility curve3Granica (krzywa) możliwości produkcyjnych PPC – production possibility curve

4. Rynek, popyt, podaż, równowaga rynkowa4Rynek, popyt, podaż, równowaga rynkowa

5. Elastyczność popytu5Elastyczność popytu

6. Elastyczność cenowa podaży6Elastyczność cenowa podaży

7. Równowaga rynkowa7Równowaga rynkowa

8. Rynek pracy8Rynek pracy

9. Mierniki rynku pracy9Mierniki rynku pracy

10. Rynek kapitałowy10Rynek kapitałowy

11. Rynek zasobów naturalnych11Rynek zasobów naturalnych

12. Konsument i producent na rynku12Konsument i producent na rynku

13. Wykaz ilustracji, schematów, wykresów i tabel13Wykaz ilustracji, schematów, wykresów i tabel

14. Bibliografia14Bibliografia

15. Netografia15Netografia

1. Potrzeby a ograniczoność zasobów

Siłą napędową rozwoju ekonomiczno‑społecznego są potrzeby człowieka. Ich poziom i priorytety zaspokajania są zależne od rozwoju cywilizacyjnego, wieku, płci, czynników geograficznych. Najogólniej rzecz ujmując, potrzeba to odczuwany przez człowieka brak czegoś, co jest niezbędne do utrzymania go przy życiu, utrzymania określonej roli społecznej, umożliwienia mu rozwoju lub zachowania równowagi psychicznej.

Potrzeby wynikają z biologicznego lub psychicznego stanu człowieka. Mają wpływ na jego zachowania, które prowadzą do uzyskania celu, jakim jest zaspokojenie potrzeb. Najbardziej znaną i popularną hierarchię potrzeb opracował w 1943 r. amerykański psycholog Abraham Maslow. Przedstawił ją w formie piramidy, zwanej piramidą potrzeb Maslowa.

R1OoeJTLuHI0k

Ilustracja przedstawia piramidę potrzeb Maslowa. Schemat w kształcie piramidy składa się z pięciu poziomów, na których wypisane zostały kolejne grupy potrzeb. Na samym dole hierarchii znajdują się potrzeby fizjologiczne. Wyżej umieszczono potrzeby bezpieczeństwa. Kolejny poziom to potrzeby miłości i przynależności. Następny poziom zajmują potrzeby szacunku i uznania. Ostatni a zarazem najwyższy poziom zajmuje potrzeba samorealizacji.

Potrzeby fizjologiczne są najniższe w hierarchii i muszą być spełnione w pierwszej kolejności, ponieważ gwarantują przetrwanie. Ich zaspokojenie umożliwia dążenie do zaspokojenia potrzeb umieszczonych na wyższych szczeblach. Przykładem potrzeb fizjologicznych są: głód, pragnienie, sen, ubranie, mieszkanie.

Potrzeby bezpieczeństwa również należą do potrzeb niższego rzędu. Dotyczą bezpieczeństwa: fizycznego (możliwości życia w warunkach braku przemocy, braku wojen, katastrof i klęsk, dostępu do leczenia), ekonomicznego (możliwości zatrudnienia, utrzymania siebie i rodziny, ubezpieczenia mienia i przed wypadkami).

Potrzeby miłości i przynależności są potrzebami wyższego rzędu, wynikają z potrzeby akceptacji osób ze środowiska, w którym funkcjonujemy, np. rodziny, kolegów ze szkoły, z pracy, klubów, wspólnot religijnych. Wynikają z potrzeby tworzenia związków partnerskich czy przyjacielskich.

Potrzeby szacunku wiążą się z poczuciem własnej wartości, niezależności, prestiżu, pewności i szacunku do samego siebie.

Potrzeby samorealizacji dotyczą realizacji planów, osiągania założonych celów, doskonalenia w wybranych dziedzinach zawodowych, związanych z rozwijaniem zainteresowań i pasji oraz wykorzystania własnego potencjału.

Cechą potrzeb jest ich nieograniczoność, przy czym potrzeby mogą być zaspokajane przez ograniczone zasoby. Czyli nawet zaspokajając na przykład potrzebę pożywienia, człowiek nie jest w stanie zaspokoić jej na stałe. Zestawienie tych dwóch uwarunkowań wywołuje zjawisko rzadkości.

Rzadkość to sytuacja, w której dostępne zasoby są niewystarczające do zaspokojenia potrzeb. W klasycznej teorii ekonomii zasoby, które zaspokajają potrzeby, klasyfikowane są jako dobra wolne i ekonomiczne (gospodarcze).

Dobra wolne – występują w przyrodzie w nieograniczonej ilości i nadają się do bezpośredniego użytku (np. powietrze, światło słoneczne).

Dobra ekonomiczne (gospodarcze) – są efektem działalności człowieka i występują w ograniczonej ilości w stosunku do ludzkich potrzeb. Klasyfikujemy je jako:

• dobra konsumpcyjne – przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji, np. mąka, odzież, samochód;

• dobra produkcyjne – służą do produkcji innych dóbr, np. drewno, wełna, rzepak, zboże, rudy żelaza. Dobra produkcyjne określane są także jako środki produkcji, które dzielą się na:

  • przedmioty pracy – surowce i materiały, z których wytwarza się dobra i usługi;

  • środki pracy – narzędzia, maszyny i urządzenia, środki transportu, budynki, którymi człowiek oddziałuje na przedmioty pracy w celu wytworzenia dóbr i usług.

Jednym z kryterium podziału dóbr jest zastępowalność, która klasyfikuje dobra jako:

• substytucyjne (zastępowalne) – takie, które mogą się wzajemnie zastępować, ponieważ zaspokajają tę samą potrzebę, np. chleb i bułka, sok porzeczkowy i sok aroniowy;

• komplementarne (uzupełniające) – takie, które w celu zaspokojenia określonej potrzeby muszą być stosowane łącznie, np. drukarka i toner, gramofon i płyta winylowa, telewizor i antena.

Drugim środkiem zaspokojenia potrzeb są usługi, czyli wszystkie czynności świadczone w sposób bezpośredni lub pośredni na rzecz zaspokojenia potrzeb ludzkich.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

2. Koszt alternatywny

Zjawisko rzadkości i ekonomiczne myślenie, które skupia się na analizie kosztów i korzyści, zmusza do poszukiwania najlepszych rozwiązań oraz dokonywania wyborów. Każdej decyzji dotyczącej wyboru towarzyszy koszt alternatywny, czyli wartość utraconej korzyści w wyniku dokonania wyboru.

Przykład 1

Krzysztof rozważa wykupienie kursu języka francuskiego lub kursu na patent żeglarza jachtowego. Jeżeli wybierze kurs na patent żeglarza jachtowego, będzie realizował swoje pasje, ale utraci możliwość podjęcia dodatkowej pracy, w której konieczna jest znajomość języka francuskiego.

Przykład 2

Lucyna rozważa podjęcie działalności gospodarczej w branży fryzjerskiej lub świadczenia usług opieki nad seniorami. Ograniczone środki umożliwiają działalność tylko w jednej z nich. Jeżeli wybierze branżę usług fryzjerskich, poniesie wyższe koszty organizacji miejsca pracy, ale będzie mogła wykonywać pracę samodzielnie. Nie będzie to możliwe w przypadku usług opieki nad seniorami świadczonymi w miejscu ich zamieszkania, a więc przy znacznie niższych kosztach organizacji miejsca pracy, ponieważ Lucyna nie posiada koniecznego przygotowania do wykonywania tej pracy.

Koszt utraconych możliwości (utraconych korzyści) dotyczy zarówno działalności gospodarczej, jak i życia prywatnego. Ma subiektywny charakter, ale koszt ponoszony jest zawsze, gdy dokonywany jest wybór.

Koszt alternatywny w konsumpcji indywidualnej występuje wtedy, gdy przy ograniczonym budżecie konsument może zakupić daną ilość jednego dobra, rezygnując przy tym z określonej ilości dobra innego.

Koszt alternatywny produktu to ilość innego produktu, z którego trzeba zrezygnować, aby możliwe było wyprodukowanie i skonsumowanie kolejnej jednostki danego produktu.

Jeżeli alternatywny wybór dałby lepsze rezultaty, to znaczy koszt alternatywny byłby wyższy od korzyści realizowanego wyboru, oznaczałoby to, że podjęta decyzja była niesłuszna.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

3. Granica (krzywa) możliwości produkcyjnych PPC – production possibility curve

Granica możliwości produkcyjnych jest graficzną ilustracją kosztu alternatywnego, która przedstawia alternatywne możliwości wytworzenia określonych dóbr i usług w tym samym czasie przy zastosowaniu dostępnych technologii i zasobów. Innymi słowy, granica możliwości produkcyjnych pokazuje różne kombinacje ilości dwóch towarów, które można wyprodukować w danym czasie przy użyciu danych zasobów i technologii.

Przykładowo w kraju X wypiekany jest chleb i produkowane są piece niezbędne do jego wytworzenia. Ilość wypiekanych chlebów jest ograniczona przez ilość pieców, natomiast ilość pieców zależna jest od ilości posiadanych zasobów niezbędnych do ich produkcji. Tak więc ilość obu produktów jest wzajemnie od siebie zależna.

Ograniczoność zasobów jest powodem ograniczonych możliwości produkcyjnych.

RxJsp7EMI324i

Ilustracja przedstawiająca dwie krzywe możliwości produkcyjnych. Po lewej stronie znajduje się pierwsza z nich. Umieszczona jest w prostokątnym układzie współrzędnych. Na osi odciętych zaznaczono ilość dobra X, a na osi rzędnych ilość dobra Y. Krzywa ma wypukły kształt. Punkt, w którym krzywa osiąga maksymalną wartość na osi rzędnych i wartość 0 dla osi odciętych zaznaczono literą A (to moment, w którym produkowana jest maksymalna ilość dobra Y, a dobra X nie jest produkowane). Odwrotna sytuacja – gdy maksymalna wartość jest dla osi X, a wartość zerowa dla osi Y oznaczona została punktem z literą D. Na wypukłej krzywej pomiędzy punktami A i D zaznaczono jeszcze kolejno punkty B i C (mniej więcej w jej środkowej części). Poniżej krzywej zaznaczono dodatkowo punkt G, a powyżej krzywej punkt H – oba punkty leżą w obszarze kombinacji nieosiągalnych, dlatego nie znalazły się bezpośrednio na krzywej. Po prawej stronie znajduje się drugi prostokątny układ współrzędnych. Różnicą jest kształt krzywej. Jest to linia prosta, a nie wypukła jak poprzednio. Punkt, w którym krzywa osiąga maksymalną wartość na osi rzędnych i wartość 0 dla osi odciętych zaznaczono literą A (to moment, w którym produkowana jest maksymalna ilość dobra Y, a dobra X nie jest produkowane). Odwrotna sytuacja – gdy maksymalna wartość jest dla osi X, a wartość zerowa dla osi Y oznaczona została punktem z literą D. Na krzywej pomiędzy punktami A i D zaznaczono jeszcze kolejno punkty B i C (mniej więcej w jej środkowej części). Poniżej krzywej zaznaczono dodatkowo punkt G, a powyżej krzywej punkt H – oba punkty leżą w obszarze kombinacji nieosiągalnych, dlatego nie znalazły się bezpośrednio na krzywej.

Wykres krzywej możliwości produkcyjnych może mieć formę linii wypukłej lub linii prostej. Bez względu na formę wykresu informacje na nim zawarte należy odczytywać jednakowo. Punkty A, B, C, D, G, H to kombinacje możliwości produkcji dobra X i dobra Y:

• Punkt A oznacza, że wszystkie zasoby są wykorzystane do produkcji dobra Y (produkowane jest tylko dobro Y, nieprodukowane jest dobro X).

• Punkt D oznacza, że wszystkie zasoby są wykorzystane do produkcji dobra X (produkowane jest tylko dobro X, nieprodukowane jest dobro Y).

• Punkty B i C położone są na krzywej (na granicy) możliwości produkcyjnych, co oznacza, że zasoby do produkcji dóbr X i Y są efektywnie wykorzystywane.

• Punkt G znajduje się poniżej krzywej, w obszarze kombinacji osiągalnych, ale nieefektywnych. Oznacza to, że do produkcji dóbr X i Y nie wykorzystuje się wszystkich zasobów, jakie są do dyspozycji w danym momencie.

• Punkt H znajduje się powyżej krzywej, w obszarze kombinacji nieosiągalnych przy danych zasobach. Oznacza to, że produkcja dóbr X i Y nie jest możliwa przy poziomie zasobów, jakie są do dyspozycji w danym momencie.

Przesuwanie zasobów po krzywej możliwości produkcyjnych jest transformacją dobra Y na dobro X. Oznacza przemieszczanie zasobów z produkcji dobra X na produkcję dobra Y. Ograniczoność zasobów, a tym samym zdolności produkcyjnych, powoduje, że w danym momencie da się wyprodukować możliwą łączną ilość produkcji określonych dóbr. Decydując się na produkcję danego dobra, trzeba zrezygnować z produkcji innego dobra.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

4. Rynek, popyt, podaż, równowaga rynkowa

Rynek to instytucja stwarzająca warunki do zawierania transakcji kupna i sprzedaży. Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma najczęściej formę towarowo‑pieniężną.

R14WHyjqHfyzl1

Grafika przedstawia trzy poziome belki z naniesionymi na nie hasłami. Na górnej belce znajduje się hasło „towar”. Na środku została umieszczona na niej strzałka skierowana w dół, wskazująca belkę poniżej, na której jest hasło „pieniądz”. Na środku została umieszczona na niej strzałka skierowana w dół, wskazująca belkę poniżej. W belce na samym dole jest hasło „towar”.

Aby transakcje wymienne mogły się dokonywać, muszą istnieć dostawcy i nabywcy towarów i usług, będący podmiotami rynku.

Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż i ceny, a zachodzące między nimi zależności przyczynowo‑skutkowe nazywa się mechanizmem rynkowym.

Istotą mechanizmu rynkowego jest to, że zależności popytowo‑podażowe powstają za pośrednictwem cen między równoprawnymi podmiotami, dążącymi do osiągnięcia korzyści ekonomicznych poprzez dokonywanie dobrowolnych transakcji kupna i sprzedaży towarów i usług. Oznacza to, że mechanizm rynkowy polega na wzajemnym oddziaływaniu elementów składowych rynku, czyli przede wszystkim popytu, podaży i ceny. Potrzeba konsumentów (popyt) oraz zapewniane przez producentów towary i usługi (podaż) kształtuje akceptowalną przez obie strony cenę.

Popyt to zapotrzebowanie na konkretne produkty w danym czasie, jakie zgłasza kupujący przy różnych cenach i w ramach posiadanego funduszu nabywczego.

Wielkość popytu jest to ilość dobra (lub usługi), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po danej cenie i w danym okresie.

Na wielkość popytu mają wpływ różne czynniki, między innymi:

• ceny innych dóbr (głównie substytucyjnych i komplementarnych); jeżeli spada popyt na dane dobro, to pociąga za sobą spadek popytu na dobro komplementarne względem niego, np. spadek popytu na samochody pociąga za sobą spadek popytu na benzynę. W przypadku dóbr substytucyjnych, jeżeli spada cena na dane dobro, to rośnie popyt na jego substytut, np. wzrost cen biletów komunikacji miejskiej powoduje, że rośnie popyt na usługi przewozu prywatnego;

• poziom realnych dochodów ludności – jeżeli wzrasta dochód ludności, to wzrasta również popyt na dane dobra i usługi;

• poziom dobrobytu nabywców – wzrost stopy życiowej powoduje wzrost popytu na dobra wyższego rzędu;

• preferencje i gust konsumentów – zmiana tego czynnika w kierunku zwiększenia zainteresowania danym dobrem powoduje wzrost popytu na to dobro, np. przemijająca moda powoduje spadek popytu na dane dobro;

• liczba i struktura ludności – np. wzrost liczby urodzeń powoduje wzrost popytu na środki do pielęgnacji dla dzieci;

• oczekiwania dotyczące zmian cen i dochodów – przewidywany w przyszłości wzrost cen spowoduje zwiększenie popytu na dane dobro; przewidywany w przyszłości wzrost dochodów może skłaniać do przełożenia zakupów w czasie, natomiast spadek dochodów może spowodować ograniczenie popytu;

• czynniki społeczne, takie jak wykształcenie, płeć, wiek;

• zdarzenia losowe – ogłoszenie klęski żywiołowej spowoduje wzrost popytu przede wszystkim na dobra żywnościowe.

Rozróżnia się popyt:

• produkcyjny – zapotrzebowanie na dobra i usługi produkcyjne;

• konsumpcyjny – zapotrzebowanie na dobra i usługi służące bezpośrednio do zaspokojenia potrzeb indywidualnych.

Zgodnie z prawem popytu, przy założeniu takich samych warunków, istnieje odwrotna zależność między ceną dobra a wielkością popytu.

Drugim elementem procesu rynkowego jest podaż, czyli ilość dóbr i usług oferowana do sprzedaży przez producentów w danym czasie przy różnej cenie.

Wielkość podaży jest to ilość dobra lub usługi, jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie w określonym czasie.

Na wielkość podaży mają wpływ takie czynniki, jak:

• ceny czynników produkcji – spadek cen surowców powoduje wzrost podaży, wzrost stawek płac w danej branży powoduje natomiast spadek podaży;

• stosowana technologia – lepsze i nowocześniejsze technologie umożliwiają wytwarzanie dóbr przy użyciu mniejszych nakładów czynników produkcji, co w efekcie powoduje zmniejszenie kosztów wytwarzania i wzrost opłacalności produkcji;

• cel działalności przedsiębiorstwa – w większości przypadków ostatecznym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku, a możliwość jego osiągnięcia zachęca do zwiększenia podaży;

• ceny innych dóbr (komplementarnych, substytucyjnych) – np. wzrost podaży drukarek i kserokopiarek zwiększa podaż tonerów;

• oczekiwań dotyczących zmian cen – jeżeli przewiduje się, że cena danego dobra w przyszłości wzrośnie, to producenci mogą ograniczyć lub wstrzymać bieżącą podaż;

• czynniki losowe – stan pandemii powoduje podaż środków ochrony (jednorazowych rękawiczek, maseczek).

Prawo podaży mówi, iż wielkość podaży zmienia się wprost proporcjonalnie do zmiany ceny, przy niezmienionych innych warunkach.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

5. Elastyczność popytu

Wielkość popytu (ilość nabywana) to ilość danego dobra, jaką konsumenci chcą nabyć przy określonej cenie. Podlega zmianom pod wpływem zmian cen, dochodów lub cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych. Miarą intensywności tej zależności jest:

1. Elastyczność cenowa popytu (Edc). Informuje ona o wpływie wahań cen na gotowość i zdolność klientów do zakupów danego dobra.

Stopnie elastyczności cenowej popytu:

• popyt doskonale elastyczny – minimalna zmiana ceny powoduje maksymalną reakcję nabywcy;

• popyt elastyczny Edc > 1 – procentowa zmiana ceny powoduje znacznie większą procentową zmianę ilości nabywanej;

• popyt proporcjonalny Edc = 1 – procentowa zmiana ilości nabywanej jest równa procentowej zmianie ceny;

• popyt nieelastyczny Edc < 1 – procentowa zmiana ceny powoduje nieznaczną procentową zmianę ilości nabywanej;

• popyt sztywny Edc= 0 – absolutny brak reakcji nabywców na zmianę ceny.

Najważniejszymi czynnikami określającymi cenową elastyczność popytu są:

• dostępność substytutów;

• ilość producentów;

• znaczenie dobra dla konsumentów;

• udział wydatku w dochodzie osobistym;

• czas, jaki mają konsumenci na dostosowanie struktury swych wydatków do zmieniających się cen.

Przykład

W wyniku podwyżki ceny dobra z 350 do 500, popyt na to dobro spadł z 1500 sztuk do 1000 sztuk.

• Δdeltap – przyrost wielkości popytu na skutek zmiany ceny

• p – dotychczasowa wielkości popytu na dane dobro przy cenie c

• Δdeltac – przyrost ceny danego dobra

• c – dotychczasowa cena danego dobra

Wartość współczynnika wynosi -0,77, tj. poniżej 1 (Ec < 1), co oznacza popyt nieelastyczny. Procentowa zmiana popytu (-0,33 = -33%, co oznacza, że popyt spadł o 33%) jest mniejsza od procentowej zmiany ceny (0,43 = 43%, co oznacza, że cena wzrosła o 43%).

2. Elastyczność dochodowa popytu wyraża stosunek procentowej zmiany ilości nabywanej do procentowej zmiany dochodu.

Stopień elastyczności dochodowej popytu:

• popyt doskonale elastyczny Edy > 1 – procentowa zmiana ilości nabywanej jest większa niż procentowa zmiana dochodów;

• popyt proporcjonalny Edy = 1 – procentowa zmiana ilości nabywanej jest dokładnie równa procentowej zmianie dochodów;

• popyt względnie nieelastyczny Edy < 1 – procentowa zmiana ilości nabywanej jest mniejsza od procentowej zmiany dochodu;

• odwrotnie elastyczny Edy < 0 – rezygnacja z dobra przy wzroście dochodów, zakup towarów przy zmniejszeniu się dochodów;

• popyt sztywny Edy = 0 – absolutny brak reakcji nabywców na zmianę ceny.

Przykład

W wyniku zwiększenia dochodów z 800 do 1200, popyt na to dobro wzrósł ze 100 szt. do 140 szt.

• ΔdeltaD – przyrost popytu,

• D – dotychczasowa wielkość popytu,

• ΔdeltaI – przyrost dochodu,

• I – dotychczasowa wielkość dochodu.

Wartość współczynnika wynosi 0,0125, tj. poniżej 1 i nieznacznie powyżej 0 (0 < EI < 1), co oznacza popyt nieelastyczny, wręcz sztywny, gdyż wartość współczynnika jest bliska 0. Poziom wskaźnika wskazuje na dobra podstawowe, na które popyt nie ulega znaczącym zmianom pomimo wzrostu dochodów, np. środki czystości.

3. Elastyczność krzyżowa (mieszana) popytu bada stosunek procentowych zmian popytu na dane dobro do procentowej zmiany ceny innego dobra.

Jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej (mieszanej) popytu jest:

• Edm > 0 oznacza to, że dobra są wobec siebie substytucyjne;

• Edm < 0 oznacza to, że dobra są wobec siebie komplementarne;

• Edm = 0 oznacza to, że badane dobra są wobec siebie niezależne.

Przykład 1

Cena towaru A wzrosła o 10%, co spowodowało spadek popytu na towar B o 5%. Mieszana cenowa elastyczność popytu wynosi:

• ΔdeltaDx/ΔdeltaDxo – procentowa zmimana popytu na produkt X

• ΔdeltaPy/ΔdeltaPyo – procentowa zmimana ceny na produkt Y

Współczynnik posiada wartość ujemną, co oznacza, że towary A i B są wobec siebie komplementarne, np. drukarka atramentowa i ceny tonerów do tego typu drukarek.

Przykład 2

Cena dobra (usługi) A wzrosła o 12%, co spowodowało wzrost popytu na dobro (usługę) B o 4%. Mieszana cenowa elastyczność popytu wynosi:

Współczynnik posiada wartość dodatnią, co oznacza, że dobra (usługi) A i B są wobec siebie substytucyjne, np. dostawa energii elektrycznej od dostawcy X i dostawa energii elektrycznej od dostawcy Y.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

6. Elastyczność cenowa podaży

Określa, w jakim stopniu podaż reaguje na zmianę ceny produktu. Miarą reakcji zmian podaży na zmianę ceny jest współczynnik elastyczności cenowej podaży.

gdzie:

• ΔdeltaS – przyrost podaży

• So – wielkość podaży na początku

• ΔdeltaP – przyrost ceny produktu

• Po – cena produktu na początku

• ΔdeltaS/So – procentowa zmiana podaży

• ΔdeltaP/Po – procentowa zmiana ceny

Elastyczność podaży przyjmuje wartość dodatnią. Stopnie cenowej elastyczności podaży:

• podaż elastyczna (EPS > 1) – procentowa zmiana podaży jest większa niż procentowa zmiana ceny;

• podaż nieelastyczna (EPS < 1) – procentowa zmiana podaży jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny;

• podaż proporcjonalna (EPS = 1) – zmiana ceny wywołuje proporcjonalną zmianę wielkości podaży;

• podaż doskonale elastyczna (EPS = ∞) – dla danej ceny podaż może przyjąć dowolną wielkość;

• podaż sztywna (EPS = 0) – dla różnych cen podaż przyjmuje stałą wielkość, nie reaguje na zmiany ceny.

Przykład 1

Cena usługi wzrosła o 8%, co spowodowało wzrost podaży usługi o 5%.

Cenowa elastyczność podaży wynosi:

Współczynnik elastyczności cenowej podaży wynosi 0,625 i jest niższy od 1, co oznacza podaż nieelastyczną, tj. procentowa zmiana podaży jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny.

Przykład 2

Cena produktu wzrosła o 10%, co spowodowało wzrost podaży produktu o 12%.

Współczynnik elastyczności cenowej podaży wynosi 1,2 i jest wyższy niż 1, co oznacza podaż elastyczną, tj. procentowa zmiana podaży jest większa niż procentowa zmiana ceny.

Elastyczność cenowa podaży zależy między innymi od:

• czasu, w którym producenci mogą zareagować na zmianę ceny – elastyczność jest tym większa, im ten czas jest dłuższy;

• rodzaju dobra i rodzaju czynników produkcji niezbędnych do jego wytworzenia – większy stopień elastyczności wykazują dobra przemysłowe niż rolnicze;

• rezerw mocy wytwórczych – elastyczność podaży jest wyższa, gdy producent posiada rezerwy mocy wytwórczych.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

7. Równowaga rynkowa

Równowaga rynkowa – oznacza stan, w którym przy danej cenie ilość produktów, nabywanych na danym rynku, odpowiada dokładnie takiej samej ilości produktów oferowanych. Jest opisywana przez dwa parametry, zwane parametrami stanu równowagi. Są to: cena równowagi oraz ilość równowagi.

R1HhCuTxsq72v

Ilustracja przedstawia prostokątny układ współrzędnych obrazujący sytuację równowagi rynkowej. Na osi odciętych literą Q oznaczono ilość towarów, a na osi rzędnych literą P cenę towarów. W połowie osi odciętych oznaczono wartość Q z indeksem dolnym E oznaczającą ilość równowagi, a na środku osi rzędnych punkt P z indeksem dolnym E będący ceną równowagi. Poprowadzono od nich przerywane proste linie – miejsce ich przecięcia na wykresie oznaczono jako E – punkt równowagi (D = S). Jest to jednocześnie punkt przecięcia się krzywej podaży (oznaczonej literą S) z krzywą popytu (oznaczonej literą D). Krzywa popytu wznosi się wraz ze wzrostem wartości na osi odciętych, krzywa podaży przypomina jej lustrzane odbicie i maleje wraz ze wzrostem wartości na osi odciętych. Krzywe przecinają się w środkowym punkcie. Dodatkowo na osi rzędnych pomiędzy wartością zero a punktem P z indeksem dolnym E oznaczono punkt P z indeksem dolnym 1. Poprowadzono od niego prostą linię przerywaną, która przecina linię podaży i biegnie aż do linii popytu. Wyznaczony odcinek między linią podaży i popytu oznaczono na pomarańczowo i podpisano „nadwyżka popytu”. Nad punktem P z indeksem dolnym E w analogiczny sposób umieszczono punkt P z indeksem dolnym 2 i poprowadzono prostą linię pomocniczą przecinającą krzywą podaży i popytu. Wyznaczony odcinek między krzywymi oznaczono na pomarańczowo i podpisano „Nadwyżka podaży (rynkowa)”.

• PIndeks dolny E_E – cena równowagi

• QIndeks dolny E_E – ilość równowagi

• D – popyt

• S – podaż

Graficznie równowagę na rynku danego dobra wyznacza punkt przecięcia krzywych popytu i podaży. Jest to punkt, w którym ilość nabywana dóbr i usług jest równa ilości oferowanej przy określonej cenie.

Gdy cena dobra i usługi jest wyższa od ceny rynkowej, ma miejsce nadwyżka rynkowa – ilość oferowana przewyższa ilość nabywaną. Gdy cena dobra i usługi jest niższa od ceny równowagi, ma miejsce niedobór rynkowy – ilość nabywana przewyższa ilość oferowaną.

Wolny rynek ustala ceny wyłącznie w wyniku gry sił podaży i popytu. Niekiedy, ze względu na szczególne znaczenie niektórych dóbr, państwo interweniuje, określając poziom cen minimalnych i maksymalnych.

Cena maksymalna to cena, powyżej której dane dobro nie może być sprzedawane. Jest ona niższa od ceny równowagi.

Cena minimalna to cena, poniżej której dane dobro nie może być sprzedawane. Jest ona wyższa od ceny równowagi.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

8. Rynek pracy

Rynek pracy to obszar, w którym zachodzą relacje między poszukującymi pracy a tworzącymi miejsca pracy.

Klasyfikacja rynku pracy:

• według legalności zatrudnienia:

  • rynek oficjalny – zatrudnianie zgodnie z obowiązującym prawem pracy;

  • szara strefa – zatrudnianie niezgodne z prawem pracy, najczęściej np. bez umowy o pracę, w oparciu o nieprawidłowo dobraną umowę, na podstawie której wykonywana jest praca;

• według zasięgu geograficznego:

  • lokalny – poszukiwanie i podejmowanie pracy blisko miejsca zamieszkania (np. do 50 km);

  • regionalny – poszukiwanie i podejmowanie pracy na terenie regionu, np. województwa, regionu geograficznego (np. na Pomorzu, na Podlasiu);

  • krajowy – poszukiwanie i podejmowanie pracy na terenie całego kraju;

  • zagraniczny – poszukiwanie i podejmowanie pracy poza granicami kraju;

• według branży/sfery zatrudnienia:

  • rynek pracy branży usługowej;

  • rynek pracy branży handlowej;

  • rynek pracy branży produkcyjnej;

  • rynek pracy branży budowlanej;

  • rynek pracy sfery nieprodukcyjnej.

Rynek pracy kształtowany jest przez podaż pracy i popyt na pracę.

Podaż pracy to zasób siły roboczej, czyli ogół osób już zatrudnionych bądź poszukujących zatrudnienia.

Popyt na pracę to zgłaszane zapotrzebowanie na pracę, czyli liczba osób, którą pracodawcy gotowi są zatrudnić.

Stan równowagi na rynku pracy to zrównanie podaży pracy z popytem na pracę, czyli taki stan na rynku pracy, w którym wszystkie osoby mogą znaleźć zatrudnienie, akceptując określony poziom wynagrodzenia.

Brak równowagi na rynku pracy wynika z przyczyn:

1. Deficytu siły roboczej (niedoboru kadr) – gdy popyt na pracę przewyższa podaż pracy, a część pracodawców, oferując określony poziom wynagrodzenia, nie może znaleźć pracowników posiadających określone kwalifikacje.

2. Bezrobocia – gdy podaż pracy jest większa niż popyt na pracę, a część osób poszukujących pracy, zdolnych do jej podjęcia, nie znajduje zatrudnienia pomimo akceptacji wynagrodzeń oferowanych przez pracodawców

Bezrobocie, jako negatywne zjawisko na rynku pracy, ma szereg zróżnicowanych przyczyn i w różny sposób jest klasyfikowane. Istotny jest m. in. czas bezrobocia. - Może ono być krótkookresowe (do 3 miesięcy), średniookresowe (do 6 miesięcy), długookresowe (do 12 miesięcy) a nawet chroniczne (powyżej 12 miesięcy).

Część bezrobotnych zarejestrowana jest w urzędzie pracy i dzięki temu dostępne są dane o ilości takich osób. W ich przypadku mówimy o bezrobociu jawnym. Istnieje też grupa osób bez pracy, która nie jest zarejestrowana w urzędzie, a tym samym nie jest uwzględniona w żadnych statystykach. - Zjawisko to nazywa się bezrobociem ukrytym.

Można wyróżnić m. in. następujące przyczyny bezrobocia:

• wysokie koszty pracy obciążające pracodawcę;

• zmienność koniunktury, czyli zmiany okoliczności, wywierających wpływ na stan gospodarki - np. zmiana kosztów produkcji, spadek sprzedaży, spadek eksportu itd.;

• sezonowość pracy, która w niektórych branżach decyduje o tym, że tylko w pewnych okresach roku możliwe jest zatrudnienie - np. w rolnictwie, turystyce itd.;

• reglamentacja niektórych zawodów i rodzajów działalności gospodarczej, wiążąca się z koniecznością uzyskiwania uprawnień, licencji, zezwoleń;

• postęp technologiczny i automatyzacja procesów produkcyjnych;

• oferowanie niskiego wynagrodzenia w stosunku do świadczeń socjalnych otrzymywanych przez osoby bezrobotne;

• niedostosowanie popytu i podaży na określony rodzaj pracy;

• obowiązujące prawo pracy zniechęcające pracodawców do zatrudnienia pracownika na krótsze okresy;

• brak doświadczenia zawodowego absolwentów szkół zawodowych oraz kończących kursy w ramach przekwalifikowania zawodowego (pracodawcom bardziej opłaca się zatrudnić osobę z doświadczeniem, która może od zaraz efektywnie wykonywać obowiązki zawodowe);

• niesprzyjająca polityka społeczno‑gospodarcza.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

9. Mierniki rynku pracy

Stopa bezrobocia – określa nasilenie zjawiska bezrobocia w badanej populacji, np. w kraju, województwie, wśród osób w określonym wieku, z określonym wykształceniem zawodowym. Informuje o udziale bezrobotnych wśród wszystkich osób zdolnych do pracy.

Aktywni zawodowo to suma osób pracujących i poszukujących pracy, w tym: bezrobotni i niepełnosprawni z możliwością zatrudnienia.

Bierni zawodowo to:

• emeryci i renciści;

• osoby dobrowolnie rezygnujące z pracy zawodowej (np. matki wychowujące dzieci, rentierzy, osoby zniechęcone do poszukiwania pracy);

• uczniowie.

Przykład

Liczba mieszkańców danego regionu wynosi 100 tys. osób. 68% ludności to osoby aktywne zawodowo, w tym 80% to osoby zatrudnione.

• aktywni zawodowo:

• osoby pracujące:

• osoby bezrobotne:

• stopa bezrobocia:

Współczynnik aktywności zawodowej informuje, jaka część ludności jest aktywna zawodowo. Wyższy współczynnik oznacza, że większa część ludności w wieku produkcyjnym chce pracować i stanowi mniejsze obciążenia dla budżetu państwa.

Przykład

Na podstawie danych poprzedniego przykładu współczynnik aktywności zawodowej wynosi:

Wskaźnik zatrudnienia informuje jaka część ludności ogółem w wieku produkcyjnym pracuje zawodowo.

Przykład

Na podstawie danych przykładu 1 współczynnik zatrudnienia wynosi:

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

10. Rynek kapitałowy

R84seJ0g9fNtJ

Grafika przedstawiająca poszczególne segmenty rynku finansowego. W środkowej części w dużym kółku z czerwoną obwódką jest napis „Rynek finansowy”. Dokoła znajdują się mniejsze kółka z nazwami poszczególnych segmentów. Pierwszym z nich jest kółko z błękitną obwódką i tekstem „Rynek pieniężny”. Jego pozycja jest mniej więcej zbliżona do godziny dziesiątej na tarczy zegara. Od kółka prowadzi strzałka w prawo, wskazująca na kolejne. Jest to kółko z niebieską obwódką i tekstem „Rynek walutowy”. Prowadzi od niego strzałka w prawo do kolejnego kółka. Ma ono obwódkę w kolorze morskim i napis „Rynek depozytowo‑pożyczkowy”. Poprowadzona jest strzałka do następnego kółka. W kolejnym, czwartym kółku mieści się tekst „Rynek kapitałowy”. Jego obwódka ma kolor ciemnożółty, strzałka wskazuje na ostatnie z kółek, położone w przybliżeniu na pozycji godziny piątej. Ma żółtą obwódkę i mieści w środku tekst „Rynek instrumentów pochodnych”.

W skład rynku finansowego wchodzi kilka segmentów:

Rynek pieniężny zajmuje się obrotem krótkoterminowymi instrumentami finansowymi o okresie zapadalności do jednego roku, np. bonami skarbowymi.

Rynek walutowy wspomaga handel międzynarodowy, zajmuje się wymianą waluty jednego kraju na walutę drugiego kraju.

Rynek depozytowo‑pożyczkowy jest miejscem pozyskiwania kapitału w formie kredytów oraz pożyczek ze środków zgromadzonych w formie lokat oraz depozytów.

Rynek instrumentów pochodnych jest umową między kupującym a sprzedającym, w której realizacja zależy od ceny instrumentu bazowego (np. kursy akcji, wysokość stopy procentowej, rentowność obligacji, wartość indeksów giełdowych), na który opiewa instrument pochodny. Najprościej rzecz ujmując, umowa między stronami polega na tym, że nabywca zobowiązuje się do odkupienia od sprzedawcy w określonym czasie w przyszłości danego instrumentu bazowego, po z góry określonej cenie.

Rynek kapitałowy zajmuje się obrotem średnio- i długoterminowymi instrumentami finansowymi, o okresie zapadalności powyżej jednego roku, np. dłużnymi papierami wartościowymi (obligacjami) oraz kapitałowymi papierami wartościowymi (akcjami).

Uczestnikami rynku kapitałowego są:

• Narodowy Bank Polski;

• podmioty finansowe:

  • banki komercyjne;

  • fundusze inwestycyjne i emerytalne;

  • towarzystwa ubezpieczeniowe;

  • zarządzający aktywami;

• podmioty organizujące, pośredniczące i nadzorujące obrót instrumentami finansowymi:

  • Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie i BondSpot;

  • Komisja Nadzoru Finansowego (jako regulator);

  • Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych;

  • domy maklerskie i biura maklerskie;

  • animatorzy rynku;

  • doradcy inwestycyjni i maklerzy;

• inwestorzy indywidualni i instytucjonalni – bezpośredni uczestnicy obrotu instrumentami finansowymi, którzy inwestują środki pieniężne.

Równowaga rynku kapitałowego występuje wówczas, gdy podaż instrumentów finansowych jest równa popytowi (fundusze pożyczkowe muszą być równe inwestycjom).

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

11. Rynek zasobów naturalnych

Zasoby naturalne to takie, które powstały lub istnieją bez udziału człowieka, np. światło słoneczne, powietrze, woda, ziemia uprawna, kopaliny. Mogą mieć charakter:

• odnawialny – przez długi czas ciągle dostarczają produktu, np. ziemia uprawna, woda, powietrze;

• nieodnawialne – ich zasoby po pewnym czasie ulegają wyczerpaniu bez możliwości odnowienia, np. kopaliny, ropa naftowa; stanowią źródło zaopatrzenia przemysłu, są przetwarzane w surowce, materiały, półprodukty;

• niewyczerpywalne – takie, których podaż ma niezmienny poziom bez konieczności ich odnawiania, np. światło słoneczne, położenie geograficzne,

Zasoby naturalne są obok kapitału i pracy ludzkiej czynnikiem wzrostu gospodarczego. Stanowią kategorię ekonomiczną i wchodzą w skład bogactwa narodowego. Stwarzają „warunki naturalne” sprzyjające rozwojowi społeczno‑gospodarczemu.

Ograniczoność zasobów naturalnych mogłaby stanowić barierę rozwoju, dlatego ważna jest polityka oszczędzania i limitowania zasobów naturalnych oraz poszukiwania substytutów, tj. zastępowania surowców innymi oraz wykorzystywanie poprzez odzyskiwanie.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

12. Konsument i producent na rynku

Istotą działania rynku są zależności między producentami a konsumentami. Producent to podmiot, który produkuje towary w celu ich sprzedaży na rynku. Jego celem jest maksymalizacja udziału wytworzonych przez niego produktów w rynku, a co za tym idzie, maksymalizacja zysków. Konsument zaś, to osoba, która na własny użytek nabywa towary wytworzone przez producenta.

Jeżeli popyt na dobra i usługi jest większy od podaży tych dóbr i usług (popyt > podaż), mamy do czynienia z rynkiem producenta, czyli:

• producenci nie dążą do poprawy jakości wytwarzanych produktów oraz obniżki kosztów, ponieważ nie mają problemu ze sprzedażą;

• konsumenci poszukują produktów i są skłonni nabyć ich więcej niż producenci skłonni są zaoferować;

• ceny mają tendencję zwyżkową.

Jeżeli podaż dóbr i usług jest większa od popytu na nie (podaż > popyt), mamy do czynienia z rynkiem konsumenta, czyli:

• ceny mają tendencję spadkową;

• konsumenci mają wyższe oczekiwania dotyczące oferowanych produktów;

• producenci aktywnie zachęcają konsumentów do nabycia produktów;

• producenci dążą do poprawy jakości wytwarzanych produktów oraz obniżki kosztów.

Konsumenci dokonują wyborów w taki sposób, aby uzyskać najwyższą satysfakcję z konsumpcji produktów, osiągając optimum konsumenta przy określonych ograniczeniach.

O optimum konsumenta decydują:

• dochody konsumenta

  • wyższe dochody pozwalają na wzrost wydatków na dobra wyższego rzędu;

  • spadek dochodów najpierw pozwala utrzymać dotychczasowy poziom konsumpcji, a główny ciężar wydatków przenosi się na produkty podstawowe;

• cechy osobnicze, np. skłonność do oszczędzania, skłonność do rozrzutności;

• ceny produktów;

• miejsce zamieszkania;

• preferencje;

• struktura rodziny;

• wykształcenie i zatrudnienie.

Nie tylko konsument dąży do optimum. Jest to również cel producenta. Na optimum producenta ma wpływ kombinacja czynników produkcji, pozwalająca osiągnąć maksymalną wielkość produkcji przy danym koszcie całkowitym. Oznacza to, że najlepszą sytuacją jest osiągnięcie największej wielkości produkcji przy wykorzystaniu zasobów materialnych lub usług, przy ustalonej wartości czynników produkcji zużytych w danym okresie do wytworzenia pewnej ilości dóbr.

Osiągnięta produkcja powinna maksymalizować zysk lub minimalizować stratę. Zysk osiągany jest wówczas, gdy przeciętny całkowity koszt produkcji jest niższy od ceny.

Czynniki decydujące o optimum producenta:

• technologia;

• ceny czynników produkcji;

• zasoby, którymi dysponuje producent z przeznaczeniem na zakup czynników produkcji.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

13. Wykaz ilustracji, schematów, wykresów i tabel

1. Rysunek 1. Piramida Maslowa

2. Wykres 1. Granica możliwości produkcyjnych

3. Schemat 1. Rynek

4. Schemat 2. Elastyczność cenowa popytu

5. Schemat 3. Elastyczność dochodowa popytu

6. Schemat 4. Elastyczność krzyżowa popytu

7. Schemat 5. Współczynnik elastyczności cenowej podaży

8. Schemat 6. Równowaga rynkowa

9. Schemat 7. Stopa bezrobocia

10. Schemat 8. Współczynnik aktywności zawodowej

11. Schemat 9. Wskaźnik zatrudnienia

12. Rysunek 2. Segmenty rynku finansowego

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

14. Bibliografia

1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2014.

2. Biernat B., Grobelna A., Warachim A., Ćwiczenia z mikroekonomii, Edukator, Wrocław 2014.

3. Kwiatkowski E., Milewski R. (red. nauk.), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.

4. Kwiatkowski G.: Ekonomia w zarysie – ćwiczenia, Wydawnictwo „Ekonomik” – Jacek Musiałkiewicz, Warszawa 2018.

5. Maslow A., Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016.

6. Mierzejewska‑Majcherek J.: Podstawy ekonomii. Podręcznik, Difin, Warszawa 2020.

7. Nojszewska E. Wprowadzenie do ekonomii. Podręcznik do nauki zawodu, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2013.

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści

15. Netografia

• Artykuły dotyczące rynku kapitałowego: https://admiralmarkets.com/pl/education/articles, data dostępu: 03.02.2022.

• Encyklopedia Zarządzania: mfiles.pl, data dostępu 03.02.2022.

• Portal bankier.pl: https://www.bankier.pl/, data dostępu 03.02.2022.

• Portal Edukacji Ekonomicznej NBP: https://www.nbportal.pl/, data dostępu 03.02.2022.

• Portal Obserwator Finansowy: https://www.obserwatorfinansowy.pl/tag/mikroekonomia/, data dostępu 03.02.2022.

Powrót do spisu treści]\bookmark‑ref={16}

Powiązane materiały multimedialne

• Plansza interaktywna: “Popyt, elastyczność popytu, podaż, elastyczność podaży”D7MghHrhlPlansza interaktywna: “Popyt, elastyczność popytu, podaż, elastyczność podaży”

• Plansza interaktywna: “Mechanizm rynkowy – kształtowanie się popytu i podaży, ceny rynkowej, nadwyżki i niedoboru rynkowego”D3saCFhmbPlansza interaktywna: “Mechanizm rynkowy – kształtowanie się popytu i podaży, ceny rynkowej, nadwyżki i niedoboru rynkowego”

Powrót do spisu treści16Powrót do spisu treści