Ważne daty
ok. 1709 – odkrycie Herkulanum
ok. 1738 – odkrycie Pompejów
1774–1793 – styl Ludwika XVI we Francji
1758‑1768 – Petit Trianon w Paryżu
1756‑1789 – kościół św. Genowefy w Paryżu
1788‑1791– Brama Brandenburska w Berlinie
1795‑1799 – styl dyrektoriatu we Francji
ok. 1800‑1830 – styl empire we Francji
1823‑1830 – Stare Muzeum (Altes Museum) w Berlinie
1828 – kościół św. Magdaleny w Paryżu
koniec XVIII wieku – lata 30. XIX wieku – klasycyzm w Niemczech
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;
9. analizuje teksty pisarzy, filozofów, krytyków sztuki i artystów, interpretuje je i wskazuje wpływ tych wypowiedzi na charakter stylów, epok i tendencji w sztuce oraz na kształt dzieła;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
11. rozpoznaje gatunek artystyczny, który dzieło reprezentuje;
13.a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;
9. nazywa oznaczone na ilustracji elementy architektoniczne, właściwe dla poszczególnych stylów i tendencji, w tym:
a) dzieł antycznych egipskich,
b) dzieł antycznych greckich i rzymskich (a także powstałych w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu, dla których antyk był inspiracją).
wskazywać genezę klasycyzmu w Europie;
charakteryzować przykłady architektury klasycystycznej;
określać inspiracje architekturą antyczną w budowlach klasycystycznych;
rozpoznawać budowle klasycystyczne we Francji i w Niemczech i ich plany;
analizować plany i bryłę budowli klasycystycznych.
Renesans antyku w architekturze
Rozwój archeologii, a przede wszystkim wykopaliska zalanych w I w. n.e. lawą wulkaniczną starożytnych miast: Herkulanum i Pompei, przyczyniły się do renesansu antyku, badań nad sztuką Grecji i Rzymu oraz zainteresowania pięknem sztuki tamtych czasów. W całej Europie nie tylko inspirowano się architekturą antyku, ale nawet ją wiernie kopiowano. Dlatego też klasycyzm nie wniósł do konstrukcji nowych rozwiązań, bazował na dawnych elementach kompozycji budowli, operował klasycznymi detalami architektonicznymi.
Obraz architektury klasycystycznej określa grecka lub rzymska fasada świątyni z trójkątnym przyczółkiem i kolumnowym portykiem; jedynie pilastry i gzymsy dzielą blokową bryłę budynku. Porządki architektoniczne nie są uwarunkowane względami dekoracyjnymi, ale konstrukcyjnymi, dlatego też nie tylko zdobią ścianę, ale przede wszystkim dźwigają belkowanie*.* Oszczędną dekorację stanowią - obok girland*,* urn i rozet - klasyczne palmety i meandry*,* perełkowania i kimationy.
Źródło: W. Koch, Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 2005, s. 266
Trzy fazy rozwoju architektury we Francji
Architektura francuskiego klasycyzmu dzieli się na trzy okresy. Najwcześniejszym z nich jest styl Ludwika XVI, przypadający na lata 1774–1793. Ze względu na bezpośrednie nawiązania do sztuki greckiej określany jest jako à la grecque. Projektanci budowli odchodzą od barkowego i rokowego przepychu i zwracają się ku antycznej harmonii, symetrii, prostocie formy. We wczesnej fazie Jacgues Ange Gabriel (1698‑1782) zaprojektował niewielki pałacyk Petit Trianon, wybudowany w latach 1758‑1768 w parku wersalskim dla Madame de Pompadour. Budynek został zaplanowany jako pawilon na planie kwadratu i wzniesiony na cokolecokole wewnątrz ogrodów Wersalu. Widoczny jest ze wszystkich stron, odznacza się klasycznymi proporcami oraz prostotą i umiarem w dekoracji. Cztery podobne do siebie fasadyfasady mają jednak subtelne różnice, uwarunkowane między innymi pochyłością terenu. Każda fasadafasada prezentuje wariant tego samego tematu kompozycyjnego za pomocą pilastrówpilastrów, kolumnkolumn lub półkolumn.
Pod koniec XVII wieku w Paryżu powstał kościół św. Genowefy, zaprojektowany przez Jacquesa‑Germaina Soufflota (1713‑1780), architekta, który dwukrotnie odwiedził Włochy, studiował zabytki i wykonywał ich pomiary, uczestniczył w pracach archeologicznych. Zapoznał się także z architekturą włoską: budowlami Bramantego, Palladia. Doświadczenia z podróży uwzględnił w projekcie powstałego w latach 1756‑1789 kościoła, który nazwano Panteonem. Budowla jest najlepszym przykładem syntezy form greckich i rzymskich.
Projektując ową świątynię Soufflot obrał wprawdzie za wzór kościoły Św. Piotra w Rzymie oraz Inwalidów w Paryżu, lecz nadał fasadzie Panteonu inny charakter. W przeciwieństwie do kościoła Św. Piotra, którego kolosalna i pełna napięcia kopuła zdaje się wyrastać z masywu całej budowli, w Panteonie stwierdzamy, iż bryła staje się coraz lżejsza: od portyku do kolumnady i od niej z kolei ku samej kopule; wskutek tego całość sprawia wrażenie wielkiego spokoju. (…) Brakuje mu siły i witalności katedr XVI i XVII wieku. Panteon był zbudowany jako kościół pod wezwaniem Św. Genowefy, jednak już od samego początku nie wykazywał zasadniczo podobieństwa do ogólnie przyjętego typu budowli sakralnej. Patrzymy na niego jak na pomnik oświecenia i przenikliwości rozumu — nie przypomina świątyni, lecz raczej gmach publiczny, ucieleśniający ideały trzeciego stanu. Nie darmo tez na wzór Panteonu zbudowano później gmach parlamentu w Waszyngtonie.
Źródło: M. W. Ałpatow, Historia sztuki. Renesans i barok, t. 3, Arkady Warszawa 1964, s. 40‑41
Uzasadnij tezę, że Sufflot podczas projektowania kościoła św. Genowefy w Paryżu inspirował się bryłą Panteonu w Rzymie.
Styl dyrektoriatu – druga faza sztuki francuskiego klasycyzmu, przypadł na lata 1795‑1799 i łączył cechy stylu Ludwika XVI z późniejszym empire. Dekoracje fasadfasad czerpały częściowo z okresu pierwszego. Uważany był za przejściowy pomiędzy nim a trzecim stylem cesarstwa, zwanym empire, przypadającym na lata 1800‑1830. Bryły budowli cechowały monumentalizm i reprezentacyjność, symetria. Przykładem budowli reprezentacyjnej dla tego stylu jest kościół św. Magdaleny w Paryżu, który po rewolucyjnych zniszczeniach ukończył Pierre‑Alexandre Vignon (1763‑1828). Architekt stworzył świątynię na planie peripterosuperipterosu, z korynckim portykiemportykiem, otoczoną pojedynczym rzędem korynckich kolumnkolumn. Płaskorzeźba tympanonu zawiera przedstawienie zmartwychwstania Jezusa. FryzFryz obiegający budowlę dekorowany jest girlandami i puttami.
Monumentalizm w architekturze niemieckiego klasycyzmu
Klasycyzm w Niemczech miał swój początek pod koniec XVIII wieku. Największy jednak rozwój w dziedzinie architektury nastąpił w katach 30. XIX wieku. Architekci wzorowali się na budowlach greckich, projektując monumentalne, choć często surowe i ociężałe bryły. Wczesny klasycyzm reprezentuje Brama Brandenburska (1788‑1791), zaprojektowana przez Karla Gottharda Langhansa na wzór PropylejówPropylejów ateńskiego Akropolu.
Typową budowlą o inspiracjach greckiego antyku jest Stare Muzeum (Altes Musem) w Berlinie zaprojektowane przez Karla Friedricha Schinkla, najbardziej cenionego architekta klasycyzmu niemieckiego. Artysta oddał charakter epoki i stworzył monumentalne dzieło, oparte na surowości i prostocie.
Planom budowli przyporządkuj ich bryłę.
, ,
Plan | Bryła |
---|---|
Do miast przyporządkuj budowle.
<img src="https://edytor.epodreczniki.pl/p/legacy/project/resource/file/1hFswAsfnKZmSlXut1OjzssGAfZK6Tf5/download" width="200px"/> , <img src="https://edytor.epodreczniki.pl/p/legacy/project/resource/file/rl1mMSKUmac3tmrOck088hLrnWYpL5f/download" width="200px"/> , <img src="https://edytor.epodreczniki.pl/p/legacy/project/resource/file/ybV4uXeAxo97Y8KYHCU0JAOZylSjvi8s/download" width="200px"/> , <img src="https://edytor.epodreczniki.pl/p/legacy/project/resource/file/2ZLA7OdpOG1VVA8zHztXJw65MqM8qFq5/download" width="200px"/> , <img src="https://edytor.epodreczniki.pl/p/legacy/project/resource/file/1SnBVyJXM1HwSbKi31nZEBZgDsnw6XY7/download" width="200px"/>
PARYŻ | |
---|---|
BERLIN |
Połącz terminy z ich definicjami.
architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany, część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły., jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub lukami arkadowymi, frontowa ściana lub elewacja budynku
Bęben | |
Gzyms | |
Kolumnada | |
Fasada |
Słownik pojęć
ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy attyki mają znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części. Zależnie od ukształtowania rozróżnia się: 1) attyki pełne, zwykle ślepe ścianki; 2) attyki ażurowe, których najważniejszą odmianą jest attyka balustradowa i arkadowa; 3) attyki grzebieniowe, złożone najczęściej z cokołu (fryzu) oraz z grzebienia (koronki) z szeregiem zębów; 4) attyki szczytowe, złożone z rzędu szczycików.
ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczenia mostów, schodów, tarasów, balkonów, galerii itp., do podziałów wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian.
w porządkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowożytnej najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu.
część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły.
najniższy nadziemny człon budowli lub poszczególnych elementów arch. (np. kolumny, filaru, portalu), stanowiący ich podstawę konstrukcyjną albo wyłącznie wizualną, na ogół wysunięty uskokowo w stosunku do górnych partii muru, często wyodrębniony odmiennym materiałem, fakturą (np. boniowaniem) i osobnym gzymsem zw. cokołowym. W większych budynkach występuje na całej dolnej kondygnacji zw. wówczas przyziemiem cokołowym.
porządek architektoniczny, który cechują ciężkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie, o żłobkowanym (kanelowanym) trzonie zwężającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis) oraz głowicy złożonej z echinusa i abakusa (średnica trzonu u jego podstawy stanowi moduł proporcji innych elementów, m.in. interkolumnium i belkowania); belkowanie składa się z gładkiego architrawu i fryzu podzielonego na tryglify i metopy oraz gzymsu zakończonego często rynną (sima) z rzygaczami i antefiksami; pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się listewka (regula) z 6 łezkami (guttae), nad fryzem płytka (medalion) z łezkami w 3 rzędach, podtrzymująca gzyms; surowe reguły kanonu doryckiego (m.in. tzw. zasada tryglifu, określająca sposób ich rozmieszczenia — na osiach kolumn i interkolumniów), trudne do zastosowania w dużych budowlach, spowodowały zaniechanie go w okresie hellenistycznym.
frontowa ściana lub elewacja budynku.
w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.
przyczółek, szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu.
podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, biegnące wzdłuż ścian w górnych kondygnacjach budynku, wewnątrz lub zewnątrz, bądź łączące ze sobą dwie części jednej budowli albo dwie osobne budowle na parterze lub w wyższej kondygnacji.
feston (wł. festone „wieniec”), element dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach i przewiązanego wstęgami półwieńca z liści, kwiatów i owoców.
architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany.
głowica; najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra
(gr. kymátio, kýma „fala”), ornament ciągły ze stylizowanych liści, rzeźbiony lub malowany.
pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.
jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub lukami arkadowymi; może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną: stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę wolno stojącą.
sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewnętrzna część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna). Zasadniczą częścią kopuła jako sklepienia jest czasza (kalota), która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny itp.
porządek architektoniczny, w którym głowica miała kształt kosza okolonego rzędami liści akantu, z 4 wolutami z każdej strony; płyta gzymsu, wsparta konsolkami, była zdobiona od spodu kasetonami. W architekturze rzymskiej, oprócz wymienionych, stosowano także porządek toskański — odmianę porządku doryckiego (kolumna z bazą i gładkim trzonem), oraz porządek kompozytowy, w którym głowica łączyła cechy jońskie (2 ślimacznice) z korynckimi (liście akantu).
starożytny pojazd konny, 2‑kołowy, zaprzęgany w 4 konie obok siebie (konie dyszlowe w jarzmie, 2 boczne konie „przyprzęgano”).
okrągła lub wieloboczna wieżyczka nad dachem lub kopułą, z gęsto rozmieszczonymi oknami, zwieńczona hełmem.
ornament ciągły w formie linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym.
prostokątna płyta między tryglifami we fryzie porządku doryckiego.
część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).
w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami;
okrągły lub owalny otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia, jego zadaniem było przepuszczanie światła i powietrza do środka budowli, np. oculus w Panteonie.
motyw dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy.
rodzaj wysklepka w kształcie trójkąta sferycznego umożliwiający przejście od kwadratu podbudowy kopuły do jej kolistej podstawy.
perełki, perełkowanie, ornament o tradycji antycznej, ciągły, złożony z szeregu kulek.
w architekturze starożytnej Grecji typ dużej świątyni (niekiedy zwany perystylem) z naosem otoczonym kolumnadą ze wszystkich stron (np. Partenon w Atenach).
piaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekorujący rozczłonkowania ścian; występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp.
(łac. porticus) – zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej gł. wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny).
piedestał, podstawa w formie kolumny, konsoli, graniastosłupa, służąca do umieszczania na niej rzeźby, wazonu itp., zwykle przenośna.
w starożytnej Grecji monumentalna brama na planie prostokąta, z kolumnadą i nieparzystą liczbą przejść, prowadząca zwykle do okręgu sakralnego.
szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu.
(wł., chłopczyk), motyw dekoracyjny, przedstawiający małego, nagiego chłopca.
ułatwiająca pokonanie różnicy poziomów pochylnia stosowana w budynkach dla osób niepełnosprawnych lub odpowiednia konstrukcja budowlana.
kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, drewnianej lub metalowej z pozostawieniem w niej tła.
budowla centralna na rzucie koła, zawierająca wewnątrz zazwyczaj jedno pomieszczenie, na ogół kryte kopułą; może być otoczona na zewnątrz kolumnadą.
różyca, w średniowiecznej architekturze kościelnej duży kolisty otwór okienny, na ogół w fasadzie lub innej ścianie szczytowej (np. transeptu).
w belkowaniu doryckim prostokątna płyta między metopami i na narożach fryzu, podzielona pionowymi żłobkami na 3 części.
grobowe naczynie ceramiczne.
Słownik pojęć powstał na podstawie:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003
https://encyklopedia.pwn.pl
https://archirama.muratorplus.pl/
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2013.
A. Bochnak, Historia sztuki średniowiecznej, PWN, Warszawa 1973.
W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996.
E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963.
W. Koch, Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 2000.
P. Lavedan, Historia sztuki, Wyd. im. Ossolińskich, Wrocław 1954.
Ks. A. Liedtke, Historia sztuki kościelnej w zarysie, Pallotinum, Poznań 1961.