Ważne daty

Wprowadzenie

Dziewiętnasty wiek obfitował w różnorodne wynalazki techniczne, które całkowicie zmieniły życie człowieka - żarówka, telefon, radio, cewka Tesli. Rozwój muzyki nie pozostał obojętny wobec technicznych przemian - tym bardziej, że niektóre z wynalazków odnosiły się bezpośrednio do dźwięku. W 1878 r. Thomas Edison opatentował fonograf, czyli urządzenie pozwalające zarejestrować dźwięk na specjalnym woskowym cylindrze. Kluczowym wynalazkiem dla społecznego odbioru muzyki w XX w. okazał się jednak patent z 1887 r. Emila Berlinera - gramofon. Umożliwiał on odtwarzanie płyt szelakowych i wpłynął na rozwój przemysłu fonograficznego, zrewolucjonizował dotychczasowe rozumienie odbioru muzyki i przyczynił się do powstania muzyki popularnej.

Futuryści i emancypacja nowych brzmień, intonarumori

Na przełomie XIX i XX w. kompozytorzy coraz wyraźniej zaczęli także dostrzegać, że dotychczasowe możliwości brzmieniowe instrumentów i system równomiernie temperowany przestały wystarczać ich kreatywności. Jedną z możliwości poszerzenia dotychczasowego spektrum brzmień stał się rozwój techniczny.

W 1913 r. ukazała się Sztuka hałasów Luigiego Russolo stanowiąca muzyczny manifest włoskich futurystów. Russolo sugerował, aby do palety brzmień stosowanych w kompozycji włączyć również dźwięki będące efektem rozwoju przemysłu - odgłosy fabryk, maszyn, pojazdów. W tym celu stworzył specjalne instrumenty - intonarumori - które były w stanie naśladować odgłosy ulic i fabryk. Choć instrumenty te nie były jeszcze napędzane elektrycznie i ich brzmienie było czysto akustyczne, to w swoim założeniu są one uznawane za pierwszą zapowiedź muzyki konkretnej i tego, co do kompozycji wniósł rozwój muzyki elektronicznej, czyli emancypacji dźwięków otoczenia oraz brzmień uznawanych dotychczas za hałas lub szum.

Pierwsze instrumenty elektryczne

Wynalazek, jakim stało się opanowanie prądu elektrycznego, szybko znalazł zastosowanie w muzyce. Już pod koniec XIX w., w 1897 r., Thaddeus Cahill, amerykański konstruktor opatentował telharmonium. Był to olbrzymich rozmiarów instrument, wykorzystujący do wytwarzania dźwięku skomplikowany system generatorów prądu zmiennego, czyli dynamo - stąd inna nazwa wynalazku - dynamofon. Jego dźwięk przypominał nieco organy. Instrument wytwarzał dźwięki z zakresu 40 do 4000 Hz. W 1907 r. Ferruccio Busoni wspomniał też o telharmonium, jako nadziei na wykonawstwo muzyki mikrotonowej, gdyż wysokości dźwięków mogły być bardzo precyzyjnie regulowane.

R1FgGGqt0E3l71

Ilustracja przedstawia telharmonium konsola (prawdopodobnie na zdjęciu pod koniec 1890) instrument muzyczny z grupy elektrofonów elektromechanicznych wynaleziony w 1897 przez Thaddeusa Cahilla. Telharmonium składało się z 145 generatorów prądu zmiennego (dynamo), napędzanych skomplikowanym systemem wałów i przekładni, generujących prąd elektryczny o różnych częstotliwościach. Natężenie prądu generowanego wynosiło około 1 ampera i wystarczało do zasilania niewielkich głośników takiego typu jak stosowane w ówczesnych telefonach. Telharmonium wyposażone było w dynamiczną klawiaturę obejmującą siedem oktaw. Instrument ważył 200 ton. Dzięki telharmonium mogły odbywać się występy na żywo.

Kolejne znaczące elektrofonyElektrofonyelektrofony zaczęły powstawać w latach 20. - były to theremin i fale Martenota. Ich twórców zainspirowało zjawisko działania heterodyny, czyli nakładania się dwóch fal o różnych częstotliwościach, które tworzą falę będącą sumą ich częstotliwości. Wykorzystywały one także zasadę zakłócania pracy oscylatora poprzez umieszczenie w jego polu ludzkiego ciała.

Theremin i Fale Martenota

Jednym z pierwszych elektrofonów, czyli instrumentów, w których źródłem dźwięku jest prąd elektryczny, był opatentowany w 1928 r. wynalazek rosyjskiego wiolonczelisty i fizyka Lwa Sergiejewicza Termena (który na Zachodzie znany jest pod nazwiskiem Leon Theremin). Instrument, nazwany od nazwiska swojego konstruktora – theremin (znany też jako thereminvox), wykorzystywał zasadę działania heterodyny, czyli generatora drgań elektrycznych, łączących drgania o różnych częstotliwościach w jedno.

RAAHUnqoLyi581

Ilustracja przedstawia rosyjskiego wynalazcę - Lew Siergiejewicz Termen. W 1927 roku zbudował najbardziej zaawansowany prototyp telewizora. Mężczyzna stoi na scenie przed instrumentem w pustej sali operowej. Ubrany jest elegancko. Ręce ma uniesione ku górze, gra na thereminie.

Szczególnie niezwykłą właściwością thereminu jest sposób gry, przy której w ogóle nie dotyka się instrumentu. Theremin został wyposażony w dwie anteny – pionową i poziomą. Gra na instrumencie odbywa się poprzez ruch dłońmi w ich obrębie – wymaga zatem niezwykłej koordynacji i precyzji, a przy tym doskonałego słuchu. Do historii przeszła zwłaszcza jedna wirtuozka tego instrumentu – Clara Rockmore, uczennica Termena.

R1YSkYPM5JeC51

Ilustracja przedstawia theremin - instrument muzyczny z grupy elektrofonów elektronicznych skonstruowany przez rosyjskiego fizyka i wynalazcę Lwa Termena. Dźwięki produkowane przez theremin są ubogie harmonicznie i przypominają w swym brzmieniu wycie, jęk, kobiecy głos, gwizd, piłę, flet, skrzypce lub inne instrumenty. Theremin został wyposażony w dwie anteny – pionową i poziomą. Gra na instrumencie odbywa się poprzez ruch dłońmi w ich obrębie.

Antena pionowa odpowiada za wysokość dźwięku – im bliżej prawa dłoń wykonawcy zbliża się do anteny, tym dźwięk staje się wyższy. Aby uzyskać jeszcze większą precyzję gry, Clara Rockmore opracowała metodę tzw. powietrznego palcowania, pozwalającą wydobyć dokładne wysokości dźwięku.

R1U9Vk15Ilf2U1

Ilustracja przedstawia antenę pionową, która odpowiada za wysokość dźwięku – im bliżej prawa dłoń wykonawcy zbliża się do anteny, tym dźwięk staje się wyższy. Aby uzyskać jeszcze większą precyzję gry, Clara Rockmore opracowała metodę tzw. powietrznego palcowania, pozwalającą wydobyć dokładne wysokości dźwięku.

Antena pozioma ma kształt pętli i odpowiada za natężenie dźwięku. Wykonawca zbliżając swoją lewą dłoń do anteny powoduje, że dźwięk staje się coraz cichszy.

RSh6W2n9z3JO01

Ilustracja przedstawia antenę poziomą, która ma kształt pętli i odpowiada za natężenie dźwięku. Wykonawca zbliżając swoją lewą dłoń do anteny powoduje, że dźwięk staje się coraz cichszy.

Theremin odznacza się bardzo ubogim w alikwoty dźwiękiem, przypominającym nieco kobiecy głos lub instrument smyczkowy. W założeniu miał służyć wykonywaniu muzyki klasycznej. Dużą popularność zyskał jednak wśród twórców muzyki filmowej – zastosował go na przykład Miklós Rózsa w ścieżce dźwiękowej thrillera Urzeczona Alfreda Hitchcocka. W drugiej połowie XX w. theremin chętnie był też wykorzystywany przez muzyków rockowych – pojawił się m.in. w utworze grupy Led Zeppelin.

REMN14dwH6x2m1

Ilustracja przedstawia Alexandra Stepanoff grająca na thereminie. Kobieta stoi przed instrumentem i ma uniesione ręce ku górze. Ubrana jest w czarną kreację: koszulę i spódnicę oraz czarne buty na lekkim obcasie.

RJD2XiX7tcJP31

Ilustracja przedstawia instrument zwany fale Martenota jest to instrument muzyczny z grupy elektrofonów elektronicznych, skonstruowany przez francuskiego wiolonczelistę Maurice'a Martenota. Fale Martenota były oparte na technologii oscylatora lampowego. Instrument miał wyraźne podobieństwa do thereminu. Mają stylową, drewnianą obudowę i klawiaturę.

Fale Martenota, zwane w oryginale, ondes Martenot powstały w 1928 r. Ich konstruktorem był Maurice Martenot, francuski wiolonczelista i inżynier. Fale Martenota działały na zasadzie podobnej do thereminu jednak były instrumentem bardziej rozbudowanym, wyposażonym w klawiaturę, która precyzyjniej niż na thereminie pozwalała wybrać wysokość dźwięku. Nie funkcjonowała ona jednak tak jak klawiatura fortepianu - grający nie wduszał poszczególnych klawiszy, lecz metalowym pierścieniem umieszczonym na palcu prawej dłoni wskazywał dźwięk na klawiaturze. Fale Martenota posiadały również dwa głośniki - jeden pionowy o podłużnym kształcie, na który naciągnięte były struny i drugi kwadratowy, który zamiast membrany wyposażony był w metalową płytę.

Muzyka konkretna Pierre’a Schaeffera i Pierre’a Henry’ego

Możliwość rejestrowania dźwięku spowodowała powstanie nowego gatunku muzycznego - muzyki konkretnejMuzyka konkretnamuzyki konkretnej. Polegała ona na nagrywaniu na taśmie magnetycznej rzeczywistych, konkretnych dźwięków otoczenia, na przykład odgłosów pociągu lub ludzkiego śmiechu, a następnie tworzeniu kompozycji muzycznej poprzez przycinanie i klejenie taśmy, tak aby zmienić dotychczasowy charakter tych odgłosów. Twórcami tego gatunku byli Francuzi - inżynier Pierre Schaeffer, działający w Studio d'Essai przy francuskiej rozgłośni radiowej, do którego w 1949 r. dołączył kompozytor i perkusista Pierre Henry. Twórcy założyli wspólnie Groupe de Recherches de Musique Concrète (GRMC) zajmującą się rozwijaniem nowego kierunku stworzonego przez Schaeffera.

Posłuchajcie:

• Pierre Schaeffer, Cinq études de bruits

• Pierre Schaeffer, Pierre Henry, Symphonie pour un homme seul (Symfonia dla samotnego człowieka)

Studia muzyki elektronicznej w Europie - Paryż, Kolonia, Mediolan, Warszawa

Kluczowymi ośrodkami rozwoju muzyki elektroakustycznej w połowie XX w. stały się studia eksperymentalne, inicjowane przy najważniejszych rozgłośniach radiowych. Pierwszym tego typu studiem było Studiengesellschaft für Elektro Akustische Musik w Darmstadt, założone jeszcze przed II wojną światową, w 1929 r., przez zapomnianego dziś kompozytora i konstruktora Jörga Magera.

Pierwszą tego typu instytucją po II wojnie stało się wspomniane już paryskie studio, stworzone przez Schaeffera i Henry’ego. W 1958 r. Schaeffer po nieporozumieniach z Henry’m utworzył nową grupę badawczą - Groupe de Recherches Musicales (GRM), w której działali wykształceni muzycy: Luc Ferrari, Beatriz Ferreyra, Iannis Xenakis, François Bayle. W 1977 r. w Paryżu powstał natomiast najważniejszy w Europie instytut badań nad muzyką elektroniczną, do którego do dziś przybywają kompozytorzy z całego świata - IRCAM (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique).

Drugie najważniejsze studio muzyki elektronicznej (WDR Studio für elektronische Musik) założono w 1951 r. przy rozgłośni Westdeutscher Rundfunk (WDR) w Kolonii. W odróżnieniu od studia paryskiego, gdzie tworzono muzykę konkretną, czyli wytworzoną z nagranych wcześniej odgłosów, w Kolonii twórcy zajmowali się przede wszystkim syntezą dźwięku, zatem wytwarzaniem nowych brzmień wyłącznie przy użyciu narzędzi elektronicznych. Instytucja ta zrzeszała w latach 50. międzynarodową grupę awangardowych kompozytorów, do której należeli: Ernst Krenek (Austria/USA), György Ligeti (Węgry), Franco Evangelisti (Włochy), Cornelius Cardew (Wielka Brytania), Mauricio Kagel (Argentyna), Nam June Paik (Korea), Karlheinz Stockhausen i Gottfried Michael Koenig (Niemcy) - asystent techniczny studia.

Posłuchajcie:

• Karlheinz Stockhausen, Gesang der Jünglinge

R13e2WGDp2n7P

Ilustracja przedstawia Karlheinza Stockhausena, który został uchwycony przez fotografa podczas pracy przy ustawianiu nagłośnienia. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: Karlheinz Stockhausen, autorstwa „Gesang der Jünglinge”. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

Ilustracja przedstawia Karlheinza Stockhausena, który został uchwycony przez fotografa podczas pracy przy ustawianiu nagłośnienia. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: Karlheinz Stockhausen, autorstwa „Gesang der Jünglinge”. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

1

1. Karlheinz Stockhausen, „Gesang der Jünglinge” {audio}

• György Ligeti, Artikulation

RvctWs7GBYcqM

Ilustracja interaktywna przedstawia zdjęcie portretowe mężczyzny w średnim wieku, który ma dłuższe, siwe włosy. Ligeti nosił okulary z dużymi oprawkami. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: „Artikulation”, autor György Ligeti. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

Ilustracja interaktywna przedstawia zdjęcie portretowe mężczyzny w średnim wieku, który ma dłuższe, siwe włosy. Ligeti nosił okulary z dużymi oprawkami. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: „Artikulation”, autor György Ligeti. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

1

1. György Ligeti, „Artikulation” {audio}

Trzy lata po kolońskim studio rozpoczęło swoją działalność Studio di fonologia musicale w Mediolanie przy włoskiej rozgłośni radiowej RAI, powstałe z inicjatywy kompozytorów Luciana Beria i Bruna Maderny. Studio łączyło założenia zarówno twórców paryskich, jak i kolońskich, czyli wykorzystywało ideę muzyki konkretnej i syntezę dźwięku.

W 1957 r., dzięki staraniom kompozytora i muzykologa Józefa Patkowskiego, powstało w Warszawie Studio Eksperymentalne Polskiego Radia. Pierwszą zrealizowaną w nim kompozycją stała się legendarna Etiuda na jedno uderzenie w talerz Włodzimierza Kotońskiego. Wśród innych pionierów polskiej muzyki elektronicznej, współpracujących ze studiem w pierwszych latach jego działalności, znaleźli się też: Andrzej Dobrowolski, Krzysztof Penderecki, Bogusław Schaeffer.

Ru7hvv1d3tgbX

Fotografia przedstawia studio Eksperymentalne Polskiego Radia z postaciami: Krzysztof Penderecki i Egeniusz Rudnik. Zdjęcie wykonane przez fotografa Andrzeja Zborskiego. Mężczyźni stoją przed konsolą. Ubrani są elegancko w białe koszule i krawaty. Starszy mężczyzna ma okulary, ciemną, gęstą brodę i wąsy. Drugi młodszy mężczyzna pali papierosa. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jednym z najważniejszych inżynierów studia był Eugeniusz Rudnik. Sam nie był wykształconym kompozytorem i twórców pracujących w studio wspierał swoją wiedzą techniczną, jednak wkrótce zaczął tworzyć własne kompozycje.

Fotografia przedstawia studio Eksperymentalne Polskiego Radia z postaciami: Krzysztof Penderecki i Egeniusz Rudnik. Zdjęcie wykonane przez fotografa Andrzeja Zborskiego. Mężczyźni stoją przed konsolą. Ubrani są elegancko w białe koszule i krawaty. Starszy mężczyzna ma okulary, ciemną, gęstą brodę i wąsy. Drugi młodszy mężczyzna pali papierosa. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jednym z najważniejszych inżynierów studia był Eugeniusz Rudnik. Sam nie był wykształconym kompozytorem i twórców pracujących w studio wspierał swoją wiedzą techniczną, jednak wkrótce zaczął tworzyć własne kompozycje.

1

1. Jednym z najważniejszych inżynierów studia był Eugeniusz Rudnik. Sam nie był wykształconym kompozytorem i twórców pracujących w studio wspierał swoją wiedzą techniczną, jednak wkrótce zaczął tworzyć własne kompozycje.

Synteza dźwięku

Nagrywanie dźwięków na taśmę i jej przycinanie szybko przestało kompozytorom wystarczać i zaczęto poszukiwać nowych brzmień, a gwałtowny rozwój technologiczny w XX w. coraz bardziej te eksperymenty z dźwiękiem ułatwiał. Niespotykane dotąd w naturze brzmienia pomogła uzyskać elektroniczna synteza dźwięku, czyli proces tworzenia sztucznego lub przekształcania naturalnego dźwięku za pomocą narzędzi elektronicznych, tzw. syntezatorów. Najstarszym typem syntezy była synteza substraktywna, polegająca na usuwaniu z dźwięku niepotrzebnych składowych harmonicznych. To właśnie dzięki rozwojowi elektroniki udało się uzyskać, niewystępujący w naturze ton prosty, złożony z pojedynczej fali sinusowej (wszystkie dźwięki wydobywane z akustycznych instrumentów posiadają bowiem swoje spektrum, którego nie da się oddzielić naturalnie). Z czasem powstały inne odmiany syntezy dźwięku, po analogowej również synteza cyfrowa oraz synteza addytywna, działająca na zasadzie przeciwnej do syntezy substraktywnej, czyli dodawania dodatkowych składowych harmonicznych.

Wykonawstwo muzyki elektroakustycznej - muzyka akuzmatyczna, live electronics

Powstanie muzyki elektronicznej zmieniło całkowicie wykonawstwo muzyki - żywy wykonawca po prostu przestał być kompozytorom potrzebny. Z jednej strony stało się to wygodniejsze dla twórców - zniknął element niepewności, czy interpretacja muzyka będzie zgodna z oczekiwaniami kompozytora. Dla słuchaczy koncert bez wykonawcy na scenie nie był jednak szczególnie atrakcyjny. Twórcy muzyki konkretnej odtwarzając publicznie z olbrzymich głośnikowych instalacji swoje kompozycje ukuli termin muzyka akuzmatyczna. Etymologia tego terminu sięga już czasów Pitagorasa. XX‑wieczny termin muzyka akuzmatyczna oznacza muzykę, której faktyczne źródło dźwięku jest ukryte - tylko kompozytor wie, jakie autentyczne odgłosy zostały nagrane na taśmie.

Wśród twórców muzyki elektronicznej szybko pojawiła się jednak tęsknota za żywym wykonawcą. Instrumenty elektroniczne, a także różnego typu syntezatory, umożliwiały przecież wykonywanie muzyki w czasie rzeczywistym, według wcześniej przygotowanych wytycznych lub improwizację. Taki typ wykonawstwa muzyki elektroakustycznej nazywany jest anglojęzycznym terminem live electronics. Za pierwszy utwór w tej technice uznawana jest kompozycja Johna Cage’a Imaginary Landscape No. 1 na fortepian, talerze i dwa gramofony, na których wykonawcy zmieniali wysokość nagranego uprzednio dźwięku poprzez manipulację prędkością obrotu płyty. Interesującym przykładem kompozycji wykorzystującej live electronics jest I Am Sitting in a Room Alvina Luciera z 1969 r. - kompozycja polegająca na wielokrotnym nagrywaniu i odtwarzaniu w tym samym czasie nagrania krótkiego tekstu, do czasu uzyskania charakterystycznego rezonansu.

Posłuchaj: Alvin Lucier, I Am Sitting in a Room

Zadania

Polecenie 2

Wysłuchaj kompozycji György Ligetiego Artikulation i postaraj się znaleźć jak najwięcej określeń tej muzyki. Zastanów się nad elementami dzieła muzycznego, na które zwracasz uwagę podczas słuchania muzyki instrumentalnej lub wokalnej - które z nich występują również w prezentowanym utworze? Czy potrafisz powiedzieć, jaką formę ma ten utwór? Raz jeszcze wysłuchaj utworu, tym razem śledząc partyturę sporządzoną 12 lat po powstaniu dzieła przez Rainera Wehingera. Czy obraz wpłynął na Twój odbiór dzieła?

R3sno1C3LsAFE

Utwór: Artikulation Wykonawca: György Ligeti. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

Utwór: Artikulation Wykonawca: György Ligeti. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór: Artikulation Wykonawca: György Ligeti. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się przeraźliwym, tajemniczym charakterem.

R1Q4WwunSITnC1

Ilustracja przedstawia zapis nutowy partytury György Ligeti, „Artikulation”.

Slownik pojęć

Źródła:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

www.encyklopedia.pwn.pl

www.sjp.pl