Scenariusz dla nauczyciela:
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):
a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),
d) utworów ludowych w postaci oryginalnej i artystycznie opracowanej;
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:
2) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).
2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:
4) zna podstawowe oznaczenia: metryczne, agogiczne, dynamiczne i artykulacyjne oraz fermatę;
rozpoznawać słuchem melodykę kantylenową;
rozróżniać pojęcia melodii, rytmu, tempa i metrum;
określać cechy melodyki, jako elementu dzieła muzycznego;
rozumieć znaczenie melodyki w muzyce.
Melodia i melodyka
Temat dzisiejszej lekcji to: „Elementy dzieła muzycznego – melodykamelodyka”. W związku z tym odpowiedz na pytanie: „Co już wiesz na ten temat?”. Jeżeli wyczerpiesz pomysły, przejdź do dalszej części lekcji i przeczytaj teksty źródłowe.
Melodia gr. melos = [pieśńgr. melos = [pieśń], następstwo dźwięków uporządkowanych według określonych zasad tonalnych, metryczno - rytmicznychrytmicznych i formalnych. W melodii współdziałają ze sobą 2 czynniki: melikamelika i rytmikarytmika; pierwszy decyduje o strukturze interwałowejinterwałowej melodii, drugi porządkuje przebieg dźwięków w czasie.
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
MelodiaMelodia to szereg dźwiękówdźwięków, w którym dokładnie określona jest ich wysokość, czas trwania i odległości między nimi. Samo uszeregowanie dźwięków pod względem ich wysokości to melika, dopiero kiedy jest powiązana z rytmem, staje się melodią. Melodia wiąże się również z elementami ekspresjiekspresji muzycznej: dynamikądynamiką i artykulacjąartykulacją. Zwykle brzmi razem z innymi dźwiękami, tworząc razem harmonię. Pisana jest przeważnie w określonej tonacji. Melodia jest dostosowana do zakresu i charakteru głosu lub możliwości technicznych instrumentu muzycznego, stąd wyróżniamy melodykę wokalną lub instrumentalną.
Melodyka, jeden z głównych elementów dzieła muzycznego. Jej istotą jest horyzontalny układ pojedynczych dźwięków, w odróżnieniu od układu wertykalnego, charakterystycznego dla harmoniki. W toku rozwoju muzyki wykształciły się różne rodzaje melodyki, związane z poszczególnymi terytoriami, epokamiepokami, szkołami, gatunkami, kompozytoramikompozytorami, a nawet pojedynczymi dziełami.
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
Znaczna część utworów Elsnera była wyrazem dążeń budzącego się poczucia narodowego w sztuce. Ten polski narodowy stylstyl przejawiał się w nich rytmiką i melodyką polskiej muzyki ludowej.
Źródło:
Melodyka to zbiór cech melodii charakterystycznych dla danego stylu, epoki, grupy kompozytorów, np., melodyka barokowa, melodyka romantyczna, melodyka w utworach Fryderyka Chopina. Melodyka porządkuje następstwo dźwięków o różnych wysokościach i różnym czasie ich trwania. Melodykę dzieli się na wokalną i instrumentalną. W melodyce wokalnej występują mniejsze odległości między poszczególnymi dźwiękami, ponieważ jest to zależne od możliwości ludzkiego głosu. W melodyce instrumentalnej występuje większa różnorodność w tym zakresie ze względu na inne możliwości techniczne różnych instrumentów muzycznych, dzięki temu odległości między dźwiękami mogą być bardzo duże. Ze względu na charakter melodii wyróżnia się: melodykę kantylenowąkantylenową, melodykę ornamentalnąornamentalną, melodykę deklamacyjnądeklamacyjną, melodykę figuracyjnąfiguracyjną.
Przeczytałeś informacje o melodii i melodyce. Definicje te mają wiele wspólnych cech. Zanim przejdziemy do omawiania szczegółów, warto przypomnieć, że nauka o muzyce oprócz melodyki wyróżnia jeszcze inne elementy dzieła muzycznego, takie jak:
rytmika,
harmonikaharmonika,
kolorystykakolorystyka,
dynamikadynamika,
artykulacjaartykulacja,
agogikaagogika.
Melodia, z przypisanym do niej rytmem, oraz układ współbrzmieńwspółbrzmień stanowiący wyrażenie harmonii utworu są najczęściej bardzo dokładnie dookreślane przez kompozytora i w niewielkim stopniu podlegają interpretacjiinterpretacji artysty, tworzą spójną całość. Przy pozostałych elementach dzieła muzycznego wykonawca ma więcej swobody, ponieważ są to jednocześnie elementy ekspresji muzycznej, które każdy z odtwórców może przedstawić wg własnego odczucia, inaczej zinterpretować. Warto pamiętać również o tym, że charakter melodii zależy od bardzo wielu innych czynników, m.in.:
skaliskali, w jakiej jest napisana (pentatonikapentatonika, doryckadorycka, frygijskafrygijska, góralskagóralska, cygańskacygańska i inne),
tonacji.
Żeby zrozumieć, jak duży wpływ na charakter melodii ma zastosowanie w utworze odpowiedniej skali, jako przykład posłużymy się skalą, która ma tylko pięć dźwięków. W muzyce, której słuchasz lub śpiewasz, używa się najczęściej skali siedmiotonowych. Taką skalą, którą doskonale znasz, jest skala durowa i gamagama C dur, którą śpiewasz od najmłodszych lat: do – re – mi – fa – sol – la – si – do, gdzie ósmy stopień jest powtórzeniem pierwszego o oktawę wyżej. Pentatonika to jedna ze starszych skali. Złożona jest z pięciu stopni, które znajdują się w obrębie oktawy. Słowo pentatonika w języku greckim oznacza 5 dźwięków (np. wszystkie kolejne dźwięki zagrane na czarnych klawiszach fortepianu). Na skali tej bazuje wiele utworów polskiej muzyki ludowej. Sztandarowym utworem jest najstarsza polska pieśń obrzędowa, której rodowód sięga czasów przed przyjęciem przez Polskę chrztu „Oj, chmielu, chmielu”. Co ciekawe, pieśń ta nadal żyje. W niektórych regionach Polski nadal jest śpiewana na weselach podczas obrzędu oczepin. Czy znasz jakiś przebój, który przetrwa na listach przebojów ponad 1000 lat?
Wysłuchaj nagrania Oj chmielu, a następnie wykonaj ćwiczenie 1.
Przeskoczysz teraz w czasie o około 1000 lat, znajdziesz się w wieku XIX tym. Przez ten czas w muzyce zaszły bardzo duże zmiany. To Romantyzm - okres wielkich muzyków, m.in. Fryderyka Chopina, Franza Schuberta, czy Roberta Schumanna.
Obejrzyj dokładnie zapis nutowy, zwróć uwagę na różne elementy dzieła muzycznego, które występują w tym utworze.
Za Tobą duża dawka teorii. Za chwilę wysłuchasz Preludium e‑moll, op. 28 nr 4 Fryderyka Chopina. Posiada ono dramatyczny charakter i wolne tempo. Melodia jest łagodna, bazuje na powtarzających się wartościach rytmicznych (ostinatoostinato). Postaraj się podczas słuchania tego utworu śledzić zapis muzyczny. Zwróć uwagę na melodię i harmonię, a także na inne elementy, których główną rolą jest ekspresja i emocje z nią związane. Słuchając tego utworu, miej świadomość, że w preludium tym Chopin zawarł z jednej strony prostotę, z drugiej zaś niezwykłą złożoność. Prostotę, ponieważ zapis nutowy jest łatwy i zagrać go może nawet pianista, który jest na poziomie średnio zaawansowanym. Złożoność zarazem, ponieważ to emocje odgrywają w nim pierwszoplanową rolę i sztuka oddania tych emocji należy do najbardziej dojrzałych mistrzów pianistyki.
Notacja, którą widzisz przed sobą zawiera ponad połowę utworu, którego wysłuchasz i prześledzisz z zapisem muzycznym. Powodzenia.
W zadaniu drugim sprawdzisz, ile już wiesz na temat elementów dzieła muzycznego, a zwłaszcza melodyki.
Rodzaje melodyki
Wiesz już, że melodyka to następstwo dźwięków różnych wysokości, opartych o schemat rytmiczno – metryczny, tzn. rytm zapisany w danym metrummetrum. Reasumując, dźwięki o różnych wysokościach połączone z rytmem tworzą melodię. Zaś każda melodia posiada cechy, które ją opisują. Są to m.in.:
punkt kulminacyjny, czyli najważniejszy, najbardziej istotny moment w utworze,
ambitusambitus, czyli rozpiętość interwałowa pomiędzy najniższym a najwyższym dźwiękiem melodii,
charakterystyczne interwały,
charakterystyczne powtarzające się zwroty melodyczne lub wartości rytmiczne, np. ostinato,
kierunek melodii: wznoszący, opadający, linia falista, i inne.
Wszystkie te cechy sprawiają, iż wyróżnić możemy następujące rodzaje melodyki:
melodyka kantylenowa,
melodyka figuracyjna,
melodyka deklamacyjna,
melodyka ornamentalna.
Na poniższym zapisie nutowym zwróć uwagę na trzy elementy:
dla każdego głosu przed kluczem jest oznaczony ambitus melodii;
w każdym głosie (sopransopran – altalt – tenortenor – basbas) melodia ma układ horyzontalny, czyli poziomy;
dźwięki z czterech głosów tworzą razem współbrzmienia, czyli harmonię. Widoczne jest to w układzie wertykalnym, czyli w pionie.
Na kolejnym przykładzie obejrzysz i wysłuchasz kolejnej cechy melodii, charakterystyczne powtarzające się wartości rytmiczne, czyli ostinato.
Melodyka kantylenowa
Kantylena, to typ melodyki o charakterze lirycznym, charakteryzującej się wolnym tempem, przeciwstawianej melodyce figuracyjnej. Kantylena rozwinęła się w stylu bel cantobel canto; typowa jest dla ariiarii i pieśni lirycznych, a także dla utworów instrumentalnych o charakterze lirycznym (np. nokturnynokturny F. Chopina).
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
W melodyce kantylenowej melodia ma liryczny i śpiewny charakter (cantabile z włoskiego znaczy śpiewnie). Dotyczy to zarówno melodii śpiewanej, jak i wykonywanej na instrumencie. W melodyce tej nie występują duże skoki interwałów, a drobne wartości rytmiczne są stosowane bardzo oszczędnie. Kantylena charakteryzuje się także stosowaniem artykulacji legatolegato. Warto wiedzieć, że kantylena odpowiada naturalnym dyspozycjom głosu ludzkiego. Początki kantyleny sięgają średniowiecznych chorałówchorałów opartych na długich dźwiękach.
Wysłuchaj uważnie „Pie Jesu Domine” z Requiem Gabriela Fauré. Jest to znakomity przykład kantyleny. Jeżeli chcesz, możesz wielokrotnie odsłuchiwać poszczególne fragmenty i dokładnie je analizować ze słuchu.
Typowymi przykładami kantyleny w muzyce wokalnej są pieśni solowe Franza Schuberta, prekursora stylu romantycznego w muzyce. Schubert był lirykiem, a jego ulubioną formą była pieśń. W sumie skomponował ich ponad 600. Oczywiście nie wszystkie pieśni Schuberta mają charakter kantyleny. Tworzył także pieśni deklamacyjne, oparte na recytatywach oraz na instrumentalnych wariacjach i figuracjach. Ale o tych rodzajach melodyki dowiesz się na kolejnej lekcji.
Przed Toba kolejny przykład kantyleny, tym razem instrumentalnej. Podczas słuchania rozwiąż zadanie 4.
Rozwiąż krzyżówkę z hasłem głównym dotyczącym tematu dzisiejszej lekcji.
1 | |||||||||||||
2 | |||||||||||||
3 | |||||||||||||
4 | |||||||||||||
5 | |||||||||||||
6 | |||||||||||||
7 | |||||||||||||
8 | |||||||||||||
9 |
Słownik pojęć
bez akompaniamentu instrumentów.
[wł. accompagnamento ‘wtór’, ‘orszak’], tło muzyczne towarzyszące głównej partii melodycznej, wykonywanej zazwyczaj solo (przez jednego instrumentalistę lub śpiewaka) i stanowiące jej uzupełnienie harmoniczne, także rytmiczne i kolorystyczne.
głos żeński lub chłopięcy, niższy od sopranu (dyszkantu) i mezzosopranu, o skali w przybliżeniu: f–dIndeks górny 22.
współbrzmienie co najmniej trzech, różnych dźwięków.
rozpiętość między najniższym, a najwyższym dźwiękiem melodii.
z gr. agoge - prowadzenie, ruch – termin wprowadzony przez teoretyka niemieckiego, H. Riemanna (1884) na określenie wszelkich zjawisk dotyczących zmian tempa w utworze muzycznym (np. 'accellerando), obecnie oznacza tempo w ogóle i wszelkie zjawiska dotyczące tempa w utworze muzycznym.
pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy, różniąca się od poprzedzającego ją często recytatywu rozwiniętą kantyleną, śpiewnością, stanowiąca wyodrębniony, samodzielny fragment.
sposób wydobywania dźwięków realizowany przez wykonawcę na podstawie norm przekazanych przez tradycję (muzyka dawna, lud) lub wskazówek kompozytora zawartych w partyturze, takich jak: legato, staccato, arco, pizzicato, col legno, glissando, frullato, tremolo, con sordino, itd.
(z wł. barocco — dziwaczny) — okres kultury muzycznej XVII i pierwszej połowy XVIII w. w sztuce, oddzielający okres renesansu od klasycyzmu; charakteryzuje się przeniesieniem zdobyczy renesansu na teren muzyki dworskiej i mieszczańskiej; cechuje go powstanie wielkich form instrumentalno‑wokalnych (opera, oratorium, kantata) oraz instrumentalnych (sonata, koncert, suita), a także monumentalna polifonia o dużej sile wyrazu (J. S. Bach, G. F. Haendel)
najniższy głos męski, śpiewak o takim głosie.
styl muzyki wokalnej, a także technika wokalna w operze włoskiej XVII–XIX w.
(Franciszek), ur. 1 III (22 II?) 1810, Żelazowa Wola, zm. 17 X 1849, Paryż, Najwybitniejszy kompozytor polski, słynny pianista, współtwórca europejskiego romantyzmu.
uroczysty śpiew kościelny; też: utwór muzyczny stylizowany na wzór takiego śpiewu.
siedmiostopniowa skala muzyczna występująca w dwóch odmianach: z sekundą zwiększoną (3 półtonypółtony) pomiędzy III a IV oraz VI a VII stopniem skal; z sekundą zwiększoną (3 półtony) pomiędzy II a III oraz VI a VII stopniem skali.
muzyczna recytacja, jest zbliżona do mowy
[gr. diá ‘przez’, tónos ‘ton’], zasada oparcia przebiegu muz. wyłącznie na dźwiękach skal diatonicznych.
jedna ze skal kościelnych (z finalis na d), o nazwie przejętej ze starogreckich gatunków oktawowych.
[łac.], major, w systemie dur‑moll rodzaj (tryb) skali, tonacji (np. C‑dur), trójdźwięku.
brzmienie o określonej wysokości, natężeniu i barwie.
element muzyki zajmujący się zmianami w natężeniu dźwięku.
pozadźwiękowy element dzieła muzycznego, odpowiedzialny za wywołanie emocji u słuchacza.
okres stanowiący jeden z etapów dziejowych, okres zapoczątkowany jakimś ważnym wydarzeniem.
[łac.], kształtowanie linii melodycznej (melodia), wykorzystujące dźwięki gamy diatonicznej lub chromatycznej (diatonika, chromatyka), a także dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych.
jedna ze skal kościelnych (z finalis na e), o nazwie przejętej ze starogreckich gatunków oktawowych.
następstwo dźwięków uporządkowanych wg stosunków interwałowych, właściwych dla określonej skali w systemie dur‑moll.
siedmiostopniowa skala z półtonami między stopniami IV‒V i VI‒VII.
muzyczny całokształt problemów związanych z konstrukcją współbrzmień (harmonią) w utworach danej epoki, danego kompozytora itp.
sposób odtworzenia, wykonania utworu muzycznego, teatralnego lub literackiego.
różnica wysokości dwóch dźwięków współbrzmiących (i. harmoniczny) lub następujących po sobie (i. melodyczny).
z łac. canlilena - piosenka – melodia zasadniczo wokalna, raczej o lirycznym charakterze.
zestawienie odmiennych barw dźwięku różnych instrumentów (także głosu ludzkiego) w celu uzyskania odpowiedniego wyrazu.
twórca utworów muzycznych.
płynnie łącząc kolejne dźwięki.
element melodii, dotyczący doboru wysokości dźwięków.
ciąg następujących po sobie dźwięków, uporządkowanych według zasad tonalnych, rytmicznych i formalnych, tworzących pewną całość.
wprowadzenie do kompozycji rozdrobnionych wartości rytmicznych urozmaicających melodię.
sposób tworzenia i rozwijania melodii, charakterystyczny dla jakiegoś utworu, stylu, kompozytora lub epoki.
podstawowy schemat określający czas trwania nut oraz układ akcentów w obrębie taktu w utworze muzycznym.
minor, w systemie dur‑moll rodzaj (tryb) skali, tonacji (np. a‑moll), trójdźwięku.
muzyka ludu, rozumiana rozmaicie w zależności od przyjętej definicji ludu (na ogół nawiązywano do łac. populus ‘wspólnota wszystkich obywateli’ i vulgus ‘niższa warstwa społeczeństwa’). Wiele cech specyficznych muzyki ludowej wynika z jej funkcji (związek z obrzędami, czynnościami). Muzyka ludowa jako dział folkloru jest przedmiotem badań etnologii muzycznej (etnomuzykologii), która od końca XIX w. jest jednym z działów muzykologii.
przeznaczona do wykonania przez głosy ludzkie: solo lub w zespole (ansambl, chór).
przeznaczona do wykonywania na instrumentach; zespołowa (kameralna, orkiestrowa), solowa (fortepianowa, skrzypcowa itd.).
utwór instrumentalny o spokojnym, sentymentalnym charakterze, mający oddać nastrój nocy.
podstawowy interwał, odległość 8 stopni skali diatonicznej.
z łac. ornamenlum - ozdoba – 1. nauka o ozdobnikach. 2. stosowanie ozdobników w utworze, stąd np. pojęcie ornamentalnej melodii. Ozdobniki nie wpływają zasadniczo na przebieg linii melodycznej. Do współcześnie używanych ozdobników zalicza się: mordent, obiegnik, tryl, czy inne.
wyrazisty motyw lub temat powtarzający się w utworze wielokrotnie w sposób rytmiczny, występujący najczęściej w basie.
[gr.], skala muzyczna złożona z 5 dźwięków w oktawie, charakterystyczna zwłaszcza dla muzyki azjatyckiej.
utwór wokalny, na ogół do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny, wykonywany: a) z towarzyszeniem instrumentu solo, zwykle strunowego, np. w staroż. Grecji z akompaniamentem liry, kitary, w czasach nowoż. gitary, od końca XVIII w. najczęściej fortepianu (p. na głos męski lub żeński, także duety, tercety itd., niektóre p. chóralne); b) z towarzyszeniem kameralnego zespołu instrumentalnego; c) z towarzyszeniem orkiestry (p. orkiestrowe, symfoniczne); d) a cappella (p. powszechne, p. chóralne).
najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami różnej wysokości, stanowiąca dwunastą część oktawy.
łac. recilare = deklamować, wygłaszać – rodzaj śpiewu zbliżony pod względem rytmicznym i melodycznym do deklamacji tekstu; stosowany w operach, oratoriach i innych formach woklano‑instrumentalnych.
europejski prąd ideowy, literacki i artystyczny z początku XIX w., odwołujący się do idealizmu, natury, uczucia, wprowadzający motywy ludowe, elementy fantastyki oraz idee patriotyczne.
ogół zjawisk związanych z rytmem w muzyce lub literaturze.
czynnik regulujący czas trwania dźwięków w utworze muzycznym i wyznaczający ich następstwo w czasie.
zbiór co najmniej dwóch dźwięków tworzących w ramach każdej oktawy stały układ stosunków interwałowych (interwał), np. pentatonika, 6‑stopniowa skala całotonowa, heptatonika (którą tworzą głównie skale diatoniczne, m.in. durowa i molowa), 12‑stopniowa skala chromatyczna, 24‑stopniowa skala ćwierćtonowa i inne skale mikrofonowe.
instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych.
instrumentalny utwór muzyczny składający się zwykle z trzech lub czterech odrębnych części.
najwyższy głos żeński lub chłopięcy, śpiewaczka lub chłopiec o takim głosie.
ostre oddzielanie od siebie dźwięków.
[łac.], sposób wypowiedzi muzycznej, uwarunkowany tendencjami estetycznymi epoki, tradycją muzyczną i indywidualnymi predyspozycjami twórcy.
styl można klasyfikować z punktu widzenia narodowego (styl muzyki polskiej, styl muzyki francuskiej).
system organizacji materiału dźwiękowego w muzyce eur., panujący od ok. poł. XVII do pocz. XX w., zw. też systemem funkcyjnym, systemem tonalnym lub tonalnością dur‑moll.
najwyższy głos męski; też: śpiewak o takim głosie.
podstawa melodyczno‑harmoniczna utworu w systemie dur‑moll, wyznaczona przez związki funkcyjne między dźwiękami i akordami danej gamy durowej lub molowej.
właściwość muzyki (tzn. danego utworu, przebiegu muz.) polegająca na podporządkowaniu wszystkich dźwięków jednemu dźwiękowi centralnemu, np. tonice (tonika) w systemie dur‑moll, w którym t. jest też utożsamiana z oparciem utworu na danej tonacji.
w systemie dur‑moll jedna z dwu odmian: skali, gamy, tonacji, także trójdźwięku.
relatywny czas trwania dźwięków regulowany przez metrum.
jednoczesność brzmienia dźwięków łączących się ze sobą według określonych praw muzycznych; też: grupa dźwięków brzmiących jednocześnie.
Źródło:
sjp.pwn.pl
J. Habela, Słowniczek muzyczny, PWM, Kraków 1998.
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Franciszek Wesołowski, Zasady muzyki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986.
Przemysław Wiśniewski, Zagadnienia wykonawcze wybranych ozdobników w muzyce od XVI wieku do połowy osiemnastego stulecia na podstawie źródeł teoretycznych z epoki, Łódź 2013.