Ilustracja przedstawia otwartą partyturę leżącą na starych książkach z podniszczonymi okładkami. Na otwartych stronach znajdują się nuty fortepianowe. Tytuł lekcji: Elementy dzieła muzycznego i przedtakt w muzyce.
Ważne daty
1783 – kompozycja Sonaty nr 13 B‑dur KV 333 przez Mozarta.
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela:
R1es7pc0L4z2Q1
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania Uczeń: 1) zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce: a) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi; b) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).
Nauczysz się
rozróżniać elementy muzyki;
analizować utwór muzyczny przed rozpoczęciem wykonania;
definiować termin „przedtakt” i jego położenie w utworze.
Wprowadzenie
Muzyka jest jedną z najbardziej fascynujących form sztuki na świecie. Jednym z powodów, dla których działa na tak wiele osób jest jej swojego rodzaju uniwersalność. Muzyką można się cieszyć bez żadnej specjalistycznej wiedzy, nie mając pojęcia o teorii czy tonalności. Z drugiej strony, nawet mając świadomość tego, co wpływa na udany utwór, nadal może on przynosić radość i wzbudzać emocje. Chociaż z jednej strony wielu muzyków i kompozytorów nieco zazdrości „zwykłym” ludziom ich niewiedzy (gdyż pozwala na bezstresowy odbiór, bez myślenia o harmonii czy trudności w wykonaniu dzieła), to jednak proces słuchania muzyki może sporo zyskać, jeśli posiada się pewien klucz do interpretacji i analizy poszczególnych kompozycji.
Elementy dzieła muzycznego
Bardzo istotną kwestią są elementy dzieła muzycznego. Chociaż najczęściej rozpatruje się je i wymienia osobno, to jednak wyjątkowo ważna jest pamięć, iż muzyka zyskuje określony kształt dopiero w wyniku ich połączenia i swojego rodzaju współdziałania. Elementy muzyki to:
Pierwszym z wymienionych składników jest rytm. Wymieniali go już starożytni Grecy, nazywając go ruchem uporządkowanym. Rytm jest zorganizowanym ruchem dźwięków, które posiadają określony czas trwania. Jego istnienie nie ogranicza się do samej muzyki - swój rytm mają także niektóre funkcje ludzkiego ciała, jak bicie serca, oddech czy puls.
Metrum porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą akcentów. Jest więc czynnikiem regulującym utwory, którego wyrazem jest podział utworu na takty.
RlaLoKLeImHnj1
Rytmika zajmuje się rytmem oraz metrum w utworach muzycznych.
Tempo (którym w utworze muzycznym zajmuje się agogika) wpływa na czas wykonania utworu. Nie wpływa na rytm i metrum, jednak to tempo sprawia, że ćwierćnuta ma określony czas trwania w sekundach.
R1Bx8oDSex8VU1
Melodia i harmonia
Melodia jest następstwem dźwięków o różnej wysokości, które zostały zorganizowane rytmicznie, przez co tworzą całość. Można wyróżnić wiele typów melodii - wokalną i instrumentalną, tonalną i atonalną, prostą i ornamentalną (z ozdobnikami).
Melodyka zajmuje się melodią w utworach.
Czynnik harmoniczny, nazywany też harmonią zajmuje się współbrzmieniami dźwięków. Dla porządku warto zaznaczyć, że o harmonii można mówić dopiero, gdy w utworze prowadzone są równocześnie przynajmniej dwa głosy. Jeśli każdy z głosów w utworze ma własną linię melodyczną, to utwór jest polifoniczny; jeśli głosy są podporządkowane jednej, głównej melodii, to utwór jest homofoniczny. Utwór z jednym głosem bez akompaniamentu i elementu harmonicznego nazywany jest monofonicznym.
Harmonią w utworach zajmuje się harmonika.
Dynamika, artykulacja i frazowanie
Dynamika w utworze zajmuje się określaniem natężenia siły dźwięków i jej zmianom, co oznacza, że od niej zależy głośność utworu, poszczególnych jego elementów oraz pojedynczych dźwięków. Dwa podstawowe odcienie dynamiczne to piano (wł. cicho), oznaczane literą p i forte (wł. głośno), oznaczane literą f. Oprócz tego istnieje wiele innych oznaczeń, które mają określić stopniowe zmiany (narastanie lub ściszanie) oraz nastrój i charakter utworu.
R1S7i5C361YGR1
Artykulacja to element dzieła muzycznego, od którego zależy sposób wydobywania kolejnych dźwięków. Dwa najczęściej spotykane sposoby wydobycia dźwięku to legato (wł. legare - łączyć), oznaczające ścisłe łączenie dźwięków ze sobą (w taki sposób, by między nimi nie było przerw) oraz staccato (wł. staccare - odrywać), w myśl którego dźwięki mają być oddzielane od siebie. Pośrednim sposobem artykulacji jest portato.
R1PWmPxbC5xy51
Frazowanie to inaczej łączenie pewnych odcinków utworu we frazy. Ma na celu tworzenie pewnych całości dźwiękowych w obrębie dzieła, które połączone lepiej oddają wyraz melodii.
R4gfo41ZBWpwI1
Kolorystyka dźwiękowa i struktura formalna
Kolorystyka dźwiękowa jest bezpośrednio związana ze środkami wykonawczymi. Ta sama melodia, zagrana na fortepianie, będzie brzmiała nieco inaczej niż na wiolonczeli czy trąbce; utwór rozpisany na gitarę zmieni swój charakter przy wykonaniu przez całą orkiestrę. Jest to związane z barwą dźwięku, dlatego kompozytorzy piszą swoje dzieła na konkretną obsadę instrumentalną, dodając także w nutach wskazówki dotyczące artykulacji.
Struktura formalna jest cechą wpływającą na budowę utworu muzycznego. Podczas poznawania różnych dzieł historycznych należy zwrócić uwagę na ich nazwy. Współczesne utwory najczęściej mają konkretne tytuły, z kolei kompozycje z dawnych czasów zazwyczaj noszą nazwę w zależności od formy i tonacji, jak sonata D‑dur albo fuga c‑moll. Forma w pewien sposób organizuje względem siebie części utworu, ustalając je w relacjach. Sama nazwa formy może jednak oznaczać coś innego w zależności od epoki, w której powstała, a nawet kompozytora.
m912c08e985f128cd_0000000000075
Analiza dzieła muzycznego przed rozpoczęciem wykonania
Mając świadomość wszystkich elementów muzyki, warto podejść do wykonywania utworów świadomie i poświęcić chwilę czasu na analizę, przed rozpoczęciem gry lub śpiewu.
R1YoVe2J18uL81
Czego możemy dowiedzieć się z powyższego materiału? Przede wszystkim warto zauważyć tonację - przy kluczu znajduje się jeden krzyżyk. Jest on umiejscowiony przy dźwięku f, co oznacza, że każde f w tym utworze należy wykonywać jako fis. Tonacja z takim materiałem dźwiękowym to G‑dur lub e‑moll. Ponadto widać metrum - 4/4, co oznacza, że każdy z taktów będzie zawierał materiał dźwiękowy o łącznej długości czterech ćwierćnut. Przy pierwszym takcie widać też oznaczenie dynamiki - piano, czyli cicho. Nad pięciolinią znajduje się określenie tempa - allegro, czyli tempo szybkie i żywe. Część nut ma też oznaczenia artykulacyjne, a trzy ostatnie dźwięki tworzą frazę. Ponadto widać pewną anomalię w rozpoczęciu utworu - ma on tylko jeden dźwięk, po którym rozpoczyna się standardowy takt. Jest to przedtaktPrzedtaktprzedtakt.
Przedtakt
Przedtakt jest niepełnym taktem, który otwiera utwór muzyczny. Zdarza się (jak w poprzednim materiale), że w tym niepełnym takcie znajduje się tylko jedna nuta - wtedy nazywamy ją odbitkąOdbitkaodbitką. Najczęściej utwór, który zaczyna się przedtaktem. ma skrócony ostatni takt o wartość rytmiczną, która odpowiada wartości przedtaktu.
RzkJSFOzo6rOq1
Wiele znanych utworów rozpoczyna się przedtaktem; przedtakt jest też charakterystyczny dla niektórych form tańca, takich jak gawot czy menuet. Poniższe przykłady audio prezentują przedtakty w tańcach: w menuecie (przykład pierwszy) oraz gawocie (przykład drugi).
ROufO6M8x3ekx
RvexKtVnR1JQ6
Przedtakty często pojawiają się też w sonatach i formach sonatowych; kolejny z materiałów to sonata Mozarta, skomponowana przez niego pod koniec 1783 roku.
R1JW1gg0RzWdK
Przedtakty pojawiają się też w melodiach ludowych, dziecięcych i popularnych; przedtakt złożony z dwóch dźwięków jest obecny na początku utworu Happy Birthday.
R16LGQONxFA7o
Zadania
RVumHXH0YTHTT
Ćwiczenie 1
R1TCee0Occjrh
Ćwiczenie 2
RMQh3PyS0EL7L
Ćwiczenie 3
R1XNFK41nMa7u
Ćwiczenie 4
Połącz w pary fakturę muzyczną z jej znaczeniem. Polifonia. Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego. Homofonia Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego. Monofonia. Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego.
Połącz w pary fakturę muzyczną z jej znaczeniem. Polifonia. Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego. Homofonia Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego. Monofonia. Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego.
Połącz w pary fakturę muzyczną z jej znaczeniem.
jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego., co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii., co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi.
Polifonia
Homofonia
Monofonia
R1JkELmI5ZEaH
Ćwiczenie 5
R1UqQvG53LlLN
Ćwiczenie 6
R1Bp9ws7F49SY
Ćwiczenie 7
R13PszhNqHxhY
Ćwiczenie 8
Słownik pojęć
Artykulacja
Artykulacja
element dzieła muzycznego, od którego zależy sposób wydobywania kolejnych dźwięków. Najczęstsze artykulacje to legato (łączące dźwięki) i staccato (oddzielające dźwięki).
Dynamika
Dynamika
element dzieła muzycznego, który określa natężenia siły dźwięków; od dynamiki zależy głośność utworu i jego elementów. Podstawowe dynamiki to piano (cicho) i forte (głośno).
Harmonia
Harmonia
element dzieła muzycznego, który zajmuje się współbrzmieniami dźwięków. Harmonia w utworze pojawia się dopiero, gdy znajdują się w nim co najmniej dwa głosy.
Metrum
Metrum
element dzieła muzycznego, który porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą akcentów. Od niego zależy długość taktu.
Odbitka
Odbitka
przedtakt, składający się z jednej nuty.
Przedtakt
Przedtakt
niepełny takt rozpoczynający utwór muzyczny.
Źródło:
sjp.pwn.pl
Biblioteka muzyczna
ROufO6M8x3ekx
RvexKtVnR1JQ6
R1JW1gg0RzWdK
R16LGQONxFA7o
Bibliografia
A. Carpentier, Przedtakty i wariacje, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982