RbCmoKOtVpLjC1
Ilustracja przedstawia fragment klawiatury fortepianu i kartkę z zapisem nut. Tytuł lekcji: Elementy muzyki – tajemnicze znaki – bemol, krzyżyk, kasownik.

Elementy muzyki – tajemnicze znaki – bemol, krzyżyk, kasownik

Źródło: online-skills, źródło:, licencja: CC0.
1

Scenariusz dla nauczyciela:

RSrguFOQQzs4b1
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.
Źródło: online-skills, źródło:, licencja: CC0.
1

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

1. W zakresie śpiewu. Uczeń:

1) śpiewa ze słuchu lub/i z wykorzystaniem nut (w zespole, solo, a cappella, z akompaniamentem) minimum 10 różnorodnych utworów wokalnych w roku szkolnym:

a) piosenki z repertuaru dziecięcego, młodzieżowego, popularnego i ludowego,

b) wybrane pieśni (w tym artystyczne i patriotyczne),

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):

a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),

d) utworów ludowych w postaci oryginalnej i artystycznie opracowanej.

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

1. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

1) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, pauza, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi;

2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:

1) nazywa dźwięki gamy, rozpoznaje ich położenie na pięciolinii.

III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:

1. zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej.

Nauczysz się

wyjaśniać, do czego służą znaki chromatyczne;

posługiwać się nazwami: bemolBemolbemol, krzyżykKrzyżykkrzyżyk, kasownikKasownikkasownik;

czytać i nazywać nuty nazwami literowymi z zastosowaniem znaków chromatycznych przykluczowych i przygodnych;

wskazywać zmiany chromatyczne w wysłuchanych i wykonywanych utworach.

Tajemnicze znaki

Podczas dzisiejszej lekcji przekonasz się, że znaki chromatyczne, o których mowa w temacie dzisiejszej lekcji, naprawdę kryją w sobie pewną tajemnicę. Odkryjesz ją sam.

Zaśpiewaj dwa razy razem z nagraniem, nazwami literowymi gamę C‑dur. Za pierwszym razem korzystaj z podpisanej klawiatury, drugi raz czytaj z nut na pięciolinii.

R1Md7ltFsWQ08
RaqurT82I3udT
RQ6Gnz4q0jadT
Ilustracja interaktywna przedstawia symboliczny obraz głośnika, z którego rozchodzą się fale dźwiękowe. Do ilustracji dołączono nagranie. Po naciśnięciu punktu interaktywnego zostaną odtworzone dźwięki gamy C-dur zagrane na pianinie - 8 długich dźwięków, dźwięki są coraz wyższe.

Krzyżyk, bemol, kasownik.

Jeżeli dobrze przyjrzałeś się pięciolinii i klawiaturze, stwierdziłeś, że na pięciolinii nie ma dodatkowych miejsc na zapisanie dodatkowych nut pomiędzy dźwiękami c1 d1 e1 f1 g1 a1 h1 c2, a jak widać na dołączonej klawiaturze, takie dźwięki istnieją w rzeczywistości. W jaki więc sposób zapisuje się te dźwięki? Właśnie do tego służą tajemnicze znaki, czyli znaki chromatyczne. W zależności od potrzeb stosuje się krzyżyki lub bemole.

Krzyżyk

R1X52AcMRauP9

Krzyżyk podwyższa dany stopień o półton i daje nucie w nazwie końcówkę „is”. Dźwięki z krzyżykiem zgodnie z tą zasadą przyjmują następujące nazwy: cis, dis, eis, fis, gis, ais, his. Krzyżyk stawia się z lewej strony nuty na tej samej wysokości co dana nuta.

1
Polecenie 1
R1O8AQguxRj4L
Na nagraniu 8 długich dźwięków zagranych na fortepianie. Dźwięki te są coraz wyższe, są to cis, dis, eis, fis, gis, ais, his, cis2.
R1BgV5kBbSofm1
Nazwy dźwięków z krzyżykiem, online-skills, CC BY 3.0

Bemol

R13AbUZ90c1hh

Bemol obniża dany stopień o półton i daje nucie w nazwie końcówkę „es” dla nazw dźwięków, które są spółgłoską (np. ces, des, fes, ges) lub „s” dla nazw dźwięków, które są samogłoską (np. es, as). Wyjątek stanowi nuta „h”, której nie nazywamy „hes” tylko „b”. Zgodnie z tą zasadą dźwięki z bemolem przyjmują następujące nazwy: ces, des, es, fes, ges, as, b. Bemol stawia się z lewej strony nuty na tej samej wysokości co dana nuta.

1
Polecenie 2
Rd88sxXKrMug8
Na nagraniu zagrane na pianinie 8 długich dźwięków są to w kolejności dźwięki: ces1. des1. es1, fes1. ges1. as1, b1, ces2. Dźwięki te są odrobinę niższe (o pół tonu) od dźwięków w pierwszym nagraniu.
RXEYRV0tC3Joq1
Nazwy dźwięków z bemolem, online-skills, CC BY 3.0

Kasownik

RwJVrQ3cY1QHK

Kasownik odwołuje znaki chromatyczne i przywraca dźwiękom pierwotne nazwy, czyli c d e f g a h. Kasownik stawia się z lewej strony nuty na tej samej wysokości co dana nuta.

Zaśpiewaj z nut, zwróć uwagę na nazwy dźwięków z krzyżykiem oraz po zastosowaniu kasownika.

R1EQ1GADq9Dn3
Nagranie składa się z 16 dźwięków są to: cis1, c1, dis1, d1, eis1, e1, fis1, f, gis1, g1, ais1, a1, his1, h1, cis2, c2. Melodia wznosi się w następujący sposób: Najpierw pojawia się dźwięk podwyższony (melodia wznosi się - najczęściej o cały ton), następnie dźwięk jest obniżony za pomocą kasownika o półtonu (melodia opada), później pojawia się kolejny podwyższony dźwięk. Brzmi to mniej więcej tak, jakbyśmy wchodzili po schodach 2 kroki w górę, 1 krok w dół, 2 kroki w górę, 1 krok w dół i tak dalej.
R14rcRCEVqCl41

Zaśpiewaj z nut, zwróć uwagę na nazwy dźwięków z bemolem oraz po zastosowaniu kasownika.

R1PClz2Qew7Zq
Nagranie składa się z 16 dźwięków są to: ces1, c1, des 1, d1, es1, e1, fes1, f, ges1, g1, as1, a1,b1, h1, ces2, c2. Melodia wznosi się najmniejszymi odległościami w muzyce europejskiej czyli półtonami. Nagranie rozpoczyna się obniżonym o półtonu dźwiękiem c czyli ces, potem za pomocą kasownika obniżenie jest skasowane melodia wznosi się o półtonu zagrany jest dźwięk c, następnie wyżej o pół tonu jest obniżone d czyli des, potem obniżenie jest skasowane i zagrany jest dźwięk d. Schemat powtarza się 8 razy.
R1Kk3wqXDjg9r1

Znaki chromatyczne przykluczowe i przygodne

W zależności od położenia znaków na pięciolinii wyróżniamy znaki chromatyczne przykluczowe i znaki chromatyczne przygodne.

Znaki chromatyczne przykluczowe to takie, które leżą bezpośrednio przy kluczu. Znaki te obowiązują w całym utworze, chyba że w trakcie zostanie wprowadzona jakaś zmiana, np. kasownik.

Znaki chromatyczne przygodne to znaki, które leżą bezpośrednio przy nutach w trakcie zapisu muzycznego. Znaki obowiązują tylko w tym jednym takcie od miejsca, w którym zostały zapisane. Kreska taktowa kończąca takt działa jak kasownik, ale bardzo często dla przypomnienia w nowym takcie zapisuje się ten znak.

W poniższym przykładzie przy kluczu stoją trzy bemole, są to znaki przykluczowe, w związku z czym obowiązują w całym utworze. Znaki te obniżają wszystkie dźwięki „h” do „b”, „e” do „es” oraz „a” do „as”. W takcie piątym przy nucie „cIndeks górny 1” jest zapisany krzyżyk. Jest to znak przygodny, czyli działa tylko w tym jednym takcie i zmienia dźwięk „c” na „cis”.

Polecenie 3

Zaśpiewaj melodię nazwami literowymi z uwzględnieniem znaków chromatycznych.

RApBvcZ86r8bU
Utwór muzyczny zagrany na instrumencie klawiszowym 8 taktowy, krótki temat z III Symfonii Es‑dur op. 55, Ludwiga van Beethovena. Melodia jest w pogodnym charakterze. Pojawiają się w niej dźwięki obce tonacji Es‑dur podwyższone za pomocą krzyżyków.
R1adepOlBLGlM
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy zatytułowany „Temat z III Symfonii Es-dur op. 55” Ludwiga van Beethovena. Zapis składa się z dwóch pięciolinii. Przy każdym kluczu wiolinowym znajdują się 3 bemole: b, es, as. Kolejne nuty zapisanej melodii są podpisane nazwami literowymi. Są to w kolejności: es1, g1, es1, b, es1, g1, b1, es1, d1, cis1. g1, as1, as1, g1, f1, g1, as1, g1, b1, as1, g1, f1, es1, b, c1, d1, es.
Ludwig van Beethoven, Temat z „III Symfonii Es –dur op. 55”, online‑skills, CC BY 3.0

Za chwilę wysłuchasz trzech wersji fragmentu melodii „Wlazł kotek na płotek”. Zwróć uwagę na zapis muzyczny. Za drugim razem zaśpiewaj z nut razem z nagraniem nazwami literowymi, uwzględniając znaki chromatyczne. Zauważ, że wersja w tonacji c‑moll ma smutny charakter, natomiast wersja w tonacji D‑dur jest zapisana trochę wyżej, ale mimo tego melodia nie uległa zmianie.

Rs5JSzx6OW9qM
Utwór muzyczny, melodia znanej piosenki Wlazł kotek na płotek. Melodia jest wesoła i bardzo prosta. Składa się z 6 taktów.
R4W085JiHrywa
Zapis nutowy piosenki "Wlazł kotek na płotek" w tonacji C dur. Na pięciolinii klucz wiolinowy rozpoczynający zapis, obok niego oznaczone cyframi metrum trzy czwarte. Utwór składa się z sześciu taktów. Kolejne dźwięki melodii to: g e e, f d d, c e g, g e e, f d d, c e c.
„Wlazł kotek na płotek” w tonacji C-dur, online-skills, CC BY 3.0
R1FjozkQkMRiP
Utwór muzyczny, 9 sekundowy fragment melodii zagrany na instrumencie klawiszowym. Pianista wykonuje znaną melodię „Wlazł kotek na płotek” w zmienionej tonacji. Tym razem tonacja to c‑moll. W stosunku do poprzedniego nagrania obniżonych jest kilka dźwięków. Melodia zmienia swój charakter i jest smutna.
R18qhxJpq6C0o
Zapis nutowy piosenki „Wlazł kotek na płotek” w tonacji c-moll. Na pięciolinii klucz wiolinowy rozpoczynający zapis, obok niego trzy znaki bemol, kolejno b, es, as. Metrum trzy czwarte. Kolejne dźwięki melodii to: g es es, f d d, c es g, g es es, f d d, c es c.
„Wlazł kotek na płotek” w tonacji c‑moll, online‑skills, CC BY 3.0
Rk0j3qH4hn4RJ
Utwór muzyczny, 9 sekundowy fragment melodii zagrany na instrumencie klawiszowym. Pianista wykonuje znaną melodię „Wlazł kotek na płotek” w tonacji D‑dur. Melodia jest wesoła i brzmi odrobinę wyżej niż ta w tonacji C‑dur.
RBuqm0tpEcMJp
Zapis nutowy piosenki „Wlazł kotek na płotek” w tonacji D-dur. Zapis znajduje się na jednej pięciolinii. Przy kluczu wiolinowym znajdują się 2 krzyżyki: fis i cis. Metrum trzy czwarte. Kolejne dźwięki melodii to a fis fis, g e e, d fis a, a fis fis, g e e, d fis d.
„Wlazł kotek na płotek” w tonacji D‑dur, online‑skills, CC BY 3.0
R149C7nwyiyO1
Nagranie utworu Dimitrija Szostakowicza - „Taniec lalek”. Utwór jest wykonany na fortepianie. Trwa minutę i 47 sekund. Bardzo pogodny i lekki w charakterze. To szybki walc, czyli taniec, w którym można wirować i kołysać się, stosunkowo szybko. Walc liczy się na 3. Tempo jest szybkie. Utwór składa się z 3 części. Część 1 i 3 są bardzo podobne, różnią się tylko zakończeniem. Część 2 jest trochę smutniejsza niż reszta utworu.

Sprawdź swoją wiedzę na temat znaków chromatycznych

R20jMEhyUhSt9
Ćwiczenie 1
Dopasuj opis zapisu dźwięku do jego nazwy. 1. Dźwięk d z krzyżykiem to... Możliwe odpowiedzi: dis, des, dos 2. Dźwięk h z bemolem to... Możliwe odpowiedzi: hes, his, b 3. Dźwięk a z bemolem to... Możliwe odpowiedzi: as, aes, ais.
Rtg3FCnpBkUpN1
Ćwiczenie 2
Dopasuj opisy do znaków. Opisy: 1. podwyższa dźwięk o pół tonu 2. obniża dźwięk o pół tonu 3. kasuje wcześniejsze obniżenia i podwyższenia Znaki: A. bemol B. kasownik C. krzyżyk
R60X9DalVnJz41
Ćwiczenie 3
Przyporządkuj opisane dźwięki do nazw: dźwięki: c z krzyżykiem, a z krzyżykiem, h z krzyżykiem, e z krzyżykiem, g z krzyżykiem, nazwy: his, eis, ais, cis. gis.
R1NsWAEkNsdHP1
Ćwiczenie 4
Jak nazywają się dźwięki h i g obniżone o pół tonu. Wybierz spośród podanych: as, ges, des, b, es.
R1VTzazh7W4uq1
Ćwiczenie 5
Jeśli przy kluczu znajdują się 3 bemole: b, es, as. To jakie dźwięki w melodii będą obniżone? Wybierz spośród wymienionych c, d, e, f, g, a, h, c.
Ruopq771BIAkX
Utwór muzyczny, osiem taktów melodii wykonane na fortepianie. Melodia brzmi zaskakująco, nie jest ani durowa, ani molowa. Większość dźwięków nie pasuje do tonacji są podwyższone lub obniżone.
R1MAdL3Yrod5M1
Ćwiczenie 6
Jeśli przy kluczu znajdują się 2 krzyżyki: fis i cis. To, jakie dźwięki w melodii będą podwyższone. Wybierz spośród wymienionych: c, d, e, f, g, a, h, c.
R1T93IhhF0PRV
Utwór muzyczny, 4 takty melodii wykonane na fortepianie. Melodia wznosi się w pierwszym takcie. Najwyższym dźwiękiem jest g dwukreślne na początku drugiego taktu. Później melodia opada, a następnie w ostatnim fragmencie wznosi.

Zadanie domowe

RpLIMxhwwaErC1
Ćwiczenie 7
Przyporządkuj nazwy opisanym dźwiękom z zapisu nutowego. Przy kluczu znajduje się jeden bemol - b. Dźwięk położony pod pierwszą linią. Możliwe odpowiedzi 1.g , 2. b, 3. d, 4. fis. Dźwięk na pierwszym polu z krzyżykiem. Możliwe odpowiedzi: 1.g , 2. b, 3. d, 4. fis. Dźwięk na 3 linii (pamiętaj o bemolu przy kluczu). Możliwe odpowiedzi 1.g , 2. b, 3. d, 4. fis.
RwIMuvas570xx
Utwór muzyczny, szesnaście taktów melodii wykonane na fortepianie. Melodia jest smutna, spokojna.

Słownik pojęć

Bemol
Bemol

znak w notacji muzycznej obniżający dźwięk o pół tonu.

Chromatyczne znaki
Chromatyczne znaki

znaki notacji muzycznej określające chromatyczne wersje (tzw. podwyższenia i obniżenia) stopni podstawowej skali diatonicznej.

Gama
Gama

następstwo dźwięków uporządkowanych według stosunków interwałowych określonej skali w systemie tonalnym.

Kasownik
Kasownik

znak graficzny umieszczany przed nutą, unieważniający zastosowany wcześniej krzyżyk lub bemol.

Krzyżyk
Krzyżyk

znak muzyczny podwyższający nutę o pół tonu.

Pięciolinia
Pięciolinia

zespół 5 równoległych poziomych linii, liczonych od najniższej, na których lub między którymi są stawiane znaki notacji muzycznej (nuty, pauzy).

Półton
Półton

najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami różnej wysokości, stanowiąca dwunastą część oktawy.

Przygodne znaki
Przygodne znaki

znaki chromatyczne umieszczone przy nutach, oznaczające podwyższenie lub obniżenie dźwięków, do których się odnoszą w obrębie jednego taktu.

Przykluczowe znaki
Przykluczowe znaki

znaki chromatyczne umieszczone przy kluczu, oznaczające stałe podwyższenie lub obniżenie dźwięków, do których się odnoszą.

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

Biblioteka muzyczna

R149C7nwyiyO1
Nagranie utworu Dimitrija Szostakowicza - „Taniec lalek”. Utwór jest wykonany na fortepianie. Trwa minutę i 47 sekund. Bardzo pogodny i lekki w charakterze. To szybki walc, czyli taniec, w którym można wirować i kołysać się, stosunkowo szybko. Walc liczy się na 3. Tempo jest szybkie. Utwór składa się z 3 części. Część 1 i 3 są bardzo podobne, różnią się tylko zakończeniem. Część 2 jest trochę smutniejsza niż reszta utworu.

Bibliografia

red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Franciszek Wesołowski, Zasady muzyki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986.