Europa schodzi ze sceny. Wybuch I wojny światowej
Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914‑1918Monarchowie byli ściśle ze sobą powiązani pokrewieństwem i powinowactwami, tworząc jedną wielką rodzinę. Cesarz Wilhelm II i caryca Aleksandra Fiodorowna byli kuzynami przez swe matki, tak jak Mikołaj II Romanow i Jerzy V brytyjski, zresztą podobni do siebie jak dwie krople wody. Poprzedni brytyjski władca Edward VII był wujem cesarza Rzeszy i carycy. Prawie wszyscy monarchowie panujący w dużych i małych państwach byli skoligaceni z dynastią Sachsen‑Coburg und Gotha lub z niej się wywodzili. Bismarck złośliwie mówił o nich, że to „ogiery rozpłodowe Europy”. W pisanych do siebie listach nazywali się kochanymi i drogimi braćmi, kuzynami i przyjaciółmi. Znakiem solidarności owych „kuzynów”, cesarzy, królów i książąt był między innymi ich powszechny udział w pogrzebie zmarłej w 1901 roku królowej brytyjskiej Wiktorii, dla jednych ciotki, dla innych babki. W 1914 roku na tronach europejskich zasiadało siedmiu jej potomków. Cztery lata wcześniej, podczas uroczystości pogrzebowych króla Edwarda VII, „wuja królów”, doszło do parady monarchów, największej manifestacji monarchicznej solidarności. Związki monarchów były oparte nie tylko na powiązaniach rodzinnych, lecz także na wspólnej tradycji, podobnych wartościach, dworskiej etykiecie.
Andrzej Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914-1918, Kraków 2014, s. 46.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Monarchowie a I wojna światowa, opowiada prof. dr hab. Andrzej Chwalba Źródło: Monarchowie a I wojna światowa, opowiada prof. dr hab. Andrzej Chwalba, Contentplus.pl sp. z o.o..
Przeczytaj fragment opracowania popularnonaukowego i wysłuchaj wykładu. Następnie odpowiedz na pytania.
Jakie powiązania rodzinne łączyły monarchów Europy? Przedstaw graficznie w zeszycie lub na komputerze te powiązania.
Czy związki dynastyczne mogły zapobiec wojnie? Uzasadnij odpowiedź.
Jakie było stanowisko monarchów, do których należała ostateczna decyzja o uruchomieniu sojuszy militarnych, w kwestii ewentualnej wojny?
Kiedy to było?
Zamach w Sarajewie
28 czerwca 1914 roku arcyksiążę Franciszek Ferdynand, następca tronu habsburskiego zginął wraz z małżonką, zastrzelony przez Gawriła Principa, członka organizacji o nazwie Młoda Bośnia. Zleceniodawcą był wywiad serbski i tajna serbska organizacja Czarna Ręka, toteż pierwszym krokiem Austro‑Węgier stało się postawienie Serbii ultimatum. Zapowiedziano w nim przeprowadzenie śledztwa i zażądano dokonania czystki w serbskiej armii i administracji rządowej.
Przeanalizuj kolejność przedstawionych niżej zdarzeń. Zwróć uwagę, w którym momencie i z jakich powodów nastąpiło uruchomienie sojuszy wojskowych
23 lipca – ultimatum dla Serbii
25 lipca – Serbia odpowiada pojednawczo na austriackie ultimatum
28 lipca – Austro‑Węgry wypowiadają wojnę Serbii. Rosja zarządza częściową mobilizację, którą kontynuuje pod presją własnego sztabu wojennego
31 lipca – Niemcy wypowiadają wojnę Rosji z powodu rozpoczęcia przez nią całkowitej mobilizacji
3 sierpnia – Niemcy wypowiadają wojnę Francji z powodu rzekomego incydentu granicznego i dokonują inwazji na Belgię
4 sierpnia – Wielka Brytania wypowiada wojnę Niemcom
6 sierpnia – Austro‑Węgry wypowiadają wojnę Rosji |
Odpowiedz na poniższe pytania:
Czy zgodzisz się z tezą, że słabsze państwa wciągnęły do wojny silniejszych sojuszników? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Jakie państwo należące do bloków militarnych nie zrealizowało wcale swoich zobowiązań sojuszniczych?
Zamach w Sarajewie skutecznie uruchomił mechanizm trójprzymierza i trójporozumienia, które gwarantowały wzajemną pomoc wchodzącym w ich skład państwom europejskim. Ponieważ w toku działań wojennych przystąpiła do nich Turcja, Japonia i Stany Zjednoczone, wojna z europejskiej przeobraziła się w światową. Światowy charakter nadało jej oczywiście także to, że większość czołowych państw europejskich było imperiami kolonialnymi.
Odczytaj sens zamieszczonej powyżej propagandowej karykatury z okresu po zabójstwie arcyksięcia Ferdynanda, podpisanej: Serbia musi zginąć!.
- Ramię z dłonią zaciśniętą w pięść to symboliczna prezentacja militarnej siły Austro-Węgier.
- Ramię z dłonią zaciśniętą w pięść to symboliczna prezentacja militarnej siły Rosji.
- Ramię z dłonią zaciśniętą w pięść to symboliczna prezentacja militarnej siły Francji.
Czy Europa wpadła w pułapkę sojuszy?
Pytanie, dlaczego drugorzędny kryzys bałkański udało się wielkim mocarstwom przeobrazić w wojnę światową, nurtuje historyków od dawna. Powszechnie zwraca się uwagę na to, że z chwilą, gdy ruszyła machina mobilizacyjna, zabrakło czasu na działania dyplomatyczne. Na decyzję o przystąpieniu do wojny znacząco wpłynęły bowiem przygotowane zawczasu plany operacyjne. Bismarck, który skutecznie wciągnął Austro‑Węgry w orbitę wpływów niemieckich, nawet nie przypuszczał, że Niemcy tak bardzo zaangażują się w walkę po ich stronie. Zdecydował o tym stworzony w 1905 roku plan Alfreda von SchlieffenaAlfreda von Schlieffena, przewidujący natychmiastowy i zmasowany (angażujący 90% sił niemieckich!) atak na Francję. Miał on nastąpić niezależnie od przyczyn wojny i wieść przez Belgię w celu ominięcia francuskich fortyfikacji granicznych. Ponieważ według Schlieffena Rosja potrzebowała na mobilizację sześciu tygodni, chodziło o to, aby błyskawicznie pokonać Francję, a następnie przerzucić siły na wschód i pokonać Rosję, nim ta zdąży się wystarczająco przygotować.
Francja dopiero na trzy lata przed wojną przyjęła plan zakładający marsz na Alzację i Lotaryngię. Wielka Brytania od czasu wizyty niemieckiej kanonierki w Maroku w 1911 roku dopuszczała interwencję wojskową na kontynencie, skorelowaną z działaniami sił morskich. Sztab rosyjski planował uderzenie na zachód.
Cyklicznie powtarzające się po 1905 roku kryzysy polityczne eskalowały napięcie. Wojna, jak sądzono, mogła wybuchnąć w każdej chwili. Jednak plany mobilizacyjne nie odegrały decydującej roli w wybuchu wojny. Monarchowie, do których należała decyzja o ich uruchomieniu, nie działali w politycznej próżni. W różnym stopniu ulegali naciskom otoczenia: rządów, a w szczególności własnych społeczeństw.
Społeczeństwa wobec wybuchu wojny
W opinii publicznej na przełomie XIX i XX wieku interes narodowy niepostrzeżenie sprzągł się z wojną. Stąd wynikło przyzwolenie monarchów i rządów państw, aby zamach w Sarajewie stał się… pretekstem do jej rozpoczęcia. Lista oczekiwań była długa, obejmowała rozmaite rewindykacje terytorialne. Zabrakło wyobraźni, aby zauważyć, że interesy uczestników konfliktu stoją w jawnej sprzeczności. W 1914 roku wojna nie wydawała się złym wyborem, gdyż w Europie wierzono powszechnie, że skończy się ona już po kilku tygodniach. Miała zadziałać jak chirurgiczny skalpel, usuwając przyczynę nasilającej się w Europie gorączki, która ogarnęła wszystkie społeczeństwa.
Obejrzyj powyższe fotografie przedstawiające rekrutów jadących na front i żegnających ich ludzi. Zapoznaj się z zamieszczonymi poniżej tekstami popularnonaukowymi. Na tej podstawie oceń stosunek społeczeństw europejskich do wydarzeń roku 1914 roku. Wynotuj argumenty potwierdzające, że masowo popierano wojnę, oraz argumenty przeczące tej tezie. Jakie jest Twoje zdanie na ten temat? Uzasadnij je w punktach.
Tekst I
W 1914 roku narody Europy nie spodziewały się ani nie chciały starć zbrojnych, jednak w ciągu kilku tygodni wojna gabinetowa — która wybuchła dlatego, że garstce ludzi wydawało się, że kontrolują sytuację — przekształciła się w wojnę totalną. Podstawową przyczyną przejawianej przez Europejczyków skłonności do popierania wojny było… akceptowanie przez nich oficjalnych wyjaśnień dotyczących jej obronnego charakteru i dużego znaczenia dla egzystencji narodu. Niezależnie od miejsca zamieszkania Europejczycy wierzyli, że odpowiedzialność za konflikt zbrojny ponosi inny kraj, a ich własne rządy uczyniły wszystko, co w ich mocy, aby nie dopuścić do działań militarnych. Tymczasem nikt wówczas tak naprawdę nawet nie podjął negocjacji dyplomatycznych z prawdziwego zdarzenia. Źródłem społecznego przyzwolenia była też ścisła rządowa kontrola prasy i przepływu informacji oraz szybkość toczących się wypadków. Europejczycy nie byli naiwni, nie zawsze też dawali się zwieść rządowej propagandzie. Uważali jednak, że nie mają innego wyjścia, jak zjednoczyć się i stawić czoło kryzysowi, który mógł zdecydować o ich wspólnym przetrwaniu. Toteż reakcją ich przytłaczającej większości na wybuch wojny był smutek i rezygnacja, a nie entuzjazm. Ludzie reagowali zgorszeniem, odrazą i strachem.
Na podstawie: M.S. Neiberg, Taniec furii. Wybuch pierwszej wojny światowej oczami Europejczyków, Kraków 2013.
Tekst II
Wojsko i mundur otaczano szacunkiem, a młodzież udzielała się w organizacjach strzeleckich i skautowskich. Pod wpływem działalności legalnych związków zawodowych, coraz bardziej upowszechniającego się szkolnictwa, partii politycznych i taniej prasy (sztandarowego medium kultury masowej) klasy pracujące równie chętnie chłonęły hasła socjalistyczne, jak i nacjonalistyczne. Demokracja i nacjonalizm szły ramię w ramię, a im większe było u mas poczucie uczestnictwa w sprawach państwowych i im większa duma z osiągnięć polityki zagranicznej i kolonialnej oraz z postępu cywilizacyjnego, tym większa chęć obrony dorobku państwa i interesu narodowego, a także nienawiść do chcącego zaszkodzić wroga. Przekonane o swojej wyższości narody mogły zmierzyć swoją wartość tylko w konfrontacji z innymi. Takie było przesłanie darwinizmu społecznego, podkreślającego nieuchronność konfliktów zbrojnych między nimi. Dlatego nawet socjaliści europejscy masowo poparli wojnę. Wśród (coraz częściej) demokratycznie wybieranych elit politycznych nastroje prowojenne były powszechne, a ówcześni intelektualiści wręcz gloryfikowali wojnę. Sporadyczne głosy sprzeciwu ignorowano.
Na podstawie M. Howard, Wojna w dziejach Europy, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 2007; M. Eksteins, Święto wiosny. Wielka Wojna i narodziny nowego wieku, Warszawa 1996.
Zamiast podsumowania
Jak zauważył historyk Paul Kennedy, logika europejskich sojuszy militarnych sprawiła, że zatarg o Bośnię i Hercegowinę poskutkował… inwazją na Belgię na drugim końcu Europy. Czy zgadzasz się z tą opinią? Uzasadnij swoje stanowisko.
Za sprawą masowych rozmiarów mobilizacji wojna, która zaczęła się jak typowa wojna gabinetowa, szybko straciła swój charakter dyplomatyczny i przeobraziła się w zmagania mas ludzkich. Na podstawie danych statystycznych oceń, które z nich zmobilizowało najwięcej osób.
Liczba osób zmobilizowanych do armii w wybranych państwach uczestniczących w wojnie w latach 1914‑1918.
Kraj | Liczba zmobilizowanych | Liczba zmobilizowanych w stosunku do ogółu ludności (w %) |
Niemcy | 14 000 000 | 20 |
Francja | 8 000 000 | 20 |
Anglia | 5 700 000 | 12,7 |
Rosja | 15 800 000 | 8,8 |
Austro‑Węgry | 9 000 000 | 17 |
Włochy | 5 600 000 | 15 |