Ważne daty
ok. 1210‑1250 - czas trwania wczesnego gotyku w Niemczech
ok. 1250‑1350 - czas trwania dojrzałego gotyku w Niemczech
ok. 1350‑1520 - czas trwania późnego gotyku w Niemczech
1210–1230 - budowa chóru w kościele św. Maurycego i św. Katarzyny w Magdeburgu
1227‑1260 - budowa kościoła Najświętszej Marii Panny w Trewirze
1235–1283 - budowa kościoła św. Elżbiety w Marburgu
1242–1560 - budowa Katedry św. Piotra i Najświętszej Marii Panny w Kolonii (kontynuacja w latach 1842 – 1880)
1277–1351 - budowa kościoła Mariackiego w Lubece
1354–1362 - budowa kościoła Najświętszej Maryi Panny w Norymbergii
1377–1477 - budowa katedry Najświętszej Marii Panny w Ulm
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
c) średniowiecza (sztuki bizantyńskiej, karolińskiej, ottońskiej, romańskiej, gotyckiej, protorenesansowej),
2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
9. nazywa oznaczone na ilustracji elementy architektoniczne, właściwe dla poszczególnych stylów i tendencji, w tym:
f) gotyckich.
charakteryzować architekturę epoki gotyku w Niemczech;
rozpoznawać plany budowli;
wskazywać tendencje w dekoracji fasady i wystroju wnętrz;
identyfikować dzieła na podstawie ich cech oraz przyporządkowywać je do miejsc, z których pochodzą;
przyporządkowywać bryły budowli do planu;
opisać przykładowe budowle;
przeprowadzić analizę porównawczą kościoła gotyckiego z romańskim, stosując właściwą terminologię.
Periodyzacja gotyku w Niemczech
Ze względu na długo utrzymujący się na teranie Niemiec romanizm, periodyzacja gotyku jest skomplikowana. W początkowej fazie do kościołów wprowadzono jedynie elementy architektury gotyckiej: chórchór katedry św. Maurycego i św. Katarzyny w Magdeburgu, z ambitemambitem i wieńcem kaplicwieńcem kaplic z 1210 roku. Tę datę przyjmuje się często jako rozpoczynająca gotyk na ziemiach niemieckich.
Wczesny gotyk
Mimo że katedra św. Maurycego i św. Katarzyny w Magdeburgu wyznacza początek stylu, pierwszymi typowo gotyckimi budowlami były kościoły: Najświętszej Marii Panny w Trewirze (1227‑60) i św. Elżbiety w Marburgu (1235‑83). W pierwszych gotyckich kościołach pojawiły się wpływy francuskie.
Kościół św. Elżbiety w Marburgu (1235‑1283) stał się udaną syntezę francuskich i niemieckich zasad budowlanych. Założony został na planie krzyża łacińskiego oraz zapoczątkowanego we Francji, typu kościoła halowegokościoła halowego, dzielonego na trzy nawynawy rzędami filarów. Poprzez duże odległości między nimi zatarła się przestrzeń dzieląca wiernych i duchownych. Cechą szczególną gotyku niemieckiego była silnie zaznaczona rytmizacja pionów i poziomów oraz strzelistość, podkreślona zwłaszcza przez jedną lub dwie wieże w fasadzie. Zrezygnowano także z obejściaobejścia oraz systemu przypórsystemu przypór.
Dojrzały gotyk
Około połowy XIII wieku rozwój budownictwa kościelnego w Niemczech wkroczył w nowy etap. Dzięki doskonałej znajomości francuskiego gotyku możliwe było stosowanie rozwiązań właściwych dla katedr północnej Francji. Nawiązania te pojawiły się co prawda już w kościele św. Elżbiety w Marburgu, ale na szeroką skalę zostały zaadoptowane dopiero w katedrze w Kolonii.
Budowla ta okazała się największym osiągnięciem gotyku niemieckiego i najlepszym przykładem stosowania francuskich reguł artystyczno‑teologicznych. Ta, oparta na harmonii i proporcjach orientowanaorientowana bazylikabazylika, założona została na planie krzyża łacińskiego z pięcioma nawaminawami, trójnawowym transeptemtranseptem i prezbiteriumprezbiterium z ambitemambitem i wieńcem kaplicwieńcem kaplic.
Dekorację zewnętrzna nawy głównejnawy głównej, transeptutranseptu i prezbiteriumprezbiterium (strona wschodnia) stanowią strzeliste okna z wimpergamiwimpergami i maswerkamimaswerkami. PrzęsłaPrzęsła podzielono łukami oporowymiłukami oporowymi, a mury zwieńczono balustradamibalustradami z filaramifilarami. Od zachodu wyeksponowane zostały smukłe, 157‑metrowe wieże na planie kwadratu. Południową część dekoruje natomiast wieża z portalemportalem zwanym Bramą św. Piotra.
Ilustracja interaktywna przedstawiająca Katedrę w Kolonii
Pod koniec dojrzałej fazy gotyku materiałem coraz bardziej powszechnym stała się cegła, zwłaszcza na uboższych terenach północnych Niemiec. Znajdujący się na rynku miasta, kościół Mariacki w Lubece (niem. St. Marien zu Lübeck), zbudowany w latach 1277–1351 to trójnawowa bazylikabazylika z kaplicamikaplicami usytuowanymi między skarpamiskarpami, symetrycznymi kaplicamikaplicami tworzącymi pseudotransept, dwiema wieżami od zachodu oraz najwyższym na świecie sklepieniemsklepieniem ceglanym. Budowla miała świadczyć o potędze rozwijającego się miasta. Górne okna kościoła przedłużone zostały w dół blendamiblendami.
Późny gotyk
W późnym gotyku nastąpiły nowe rozwiązania przestrzenne – bazylikibazyliki zostały zastąpione kościołami halowymikościołami halowymi o ujednoliconej przestrzeni (3 - 5 naw najczęściej tej samej lub podobnej wysokości). Zredukowano również ilość filarówfilarów, natomiast koncentrowano się na sklepieniachsklepieniach, nadając im bardziej skomplikowaną formę. Również wzbogacano rzeźbę architektoniczną fasad, projektowano skomplikowane formy maswerkówmaswerków, wspornikówwsporników, sklepień (gwiaździste i sieciowe)sklepień (gwiaździste i sieciowe).
Budowlą halową jest kościół Najświętszej Maryi Panny w Norymberdze zbudowany w latach 1354 – 1362. Ta niewielkich rozmiarów posiada centralny układcentralny układ oparty na kształcie zbliżonym do kwadratu. Charakter reprezentacyjny fasadzie zachodniej nadaje bogata dekoracja rzeźbiarska wysuniętej kruchtykruchty oraz schodkowy szczyt z ostrołukowymi arkadkamiarkadkami, licznymi wieżyczkami i figurkami proroków.
Również halowym kościołemhalowym kościołem jest katedra Najświętszej Marii Panny w Ulm, budowana w latach 1377 – 1477. Budowla bez transeptutranseptu, o pięciu jednakowej wysokości nawachnawach, dekorowanych sklepieniami gwiaździstymisklepieniami gwiaździstymi, z jednej strony przypomina kamienna katedrę w stylu Il de France, na co wskazują wieże i wszystkie elementy dekoracyjne, lecz większość ścian, w tym fasady nawynawy i chóruchóru, zostały wykonane z cegły. Ścianę zachodnią przepruto strzelistą wieżą, a wejście do świątyni zaprojektowano przez pięć portaliportali. W tympanonietympanonie głównego zamieszczono dekoracyjne sceny z Księgi Rodzaju.
Zadania
Określ, w jakich miastach znajdują się poniższe kościoły.
Lubeka, Marburg, Kolonia
Kościół Mariacki 1277–1351 | |
Katedra św. Piotra i Najświętszej Marii Panny | |
Kościół św. Elżbiety 1235‑1283 |
Dokonaj analizy porównawczej dwóch dzieł architektonicznych. Porównaj bryłę obu budowli, uwzględniając trzy cechy każdej z nich.
Wyjaśnij związek gotyku niemieckiego ze stylem Il de France.
Słownik pojęć
w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.
w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów rom. (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).
element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem.
ażurowa ścianka parapetowa stosowana do podziałów wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian.
w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się:
• bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych;
• pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.
ślepy otwór, płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany
– patrz: absydaabsyda
budowle oparte na zasadzie absolutnej symetrii; w rzucie poziomym względem dwu przecinających się osi, we wnętrzu zaś i bryle w stosunku do osi obrotowej. Najprostsze centralne budowle to cylindryczne na planie koła, czworoboczne na planie kwadratu lub wieloboczne (zwłaszcza ośmioboczne, tzw. oktogony); w odróżnieniu od przyjętego dla założeń prostokątnych określenia „budowla podłużna” - centralnymi lub centralizującymi nazywa się również budynki na planie eliptycznym, owalnym i ich pochodne. Bardziej złożone koncepcje centralnej budowli reprezentują budynki na planie krzyża greckiego, kwadratu, trójkąta lub koła z apsydami oraz wielolistne, w tych przypadkach przestrzeń centralna dominuje wysokością nad pomieszczeniami bocznymi, wydzielonymi wewnątrz budynku ścianami lub systemem podpór
chór, przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą; wyodrębniona także w bryle zewnętrznej prezbiterium zamykała zwykle ściana prostokątna, półkolista (apsyda) lub wieloboczna; rzut i bryłę prezbiterium wzbogacały (gł. w architekturze średniowiecznej) apsydiole, obejście, wieniec kaplic. W średniowieczu prezbiterium było z reguły orientowane (skierowane na wschód).
charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.
w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.
patrz: tympanon
budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa główna, pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych. Nawy nakryte są zwykle wspólnym dachem. Liczba naw może być różna - najczęściej występują kościoły trzynawowe, czasem pięcio- i dwunawowe. Kościół halowy odznacza się prostą konstrukcją (rozpór sklepień nawy gł. w znacznej części równoważą sklepienia naw bocznych) oraz zwartym układem przestrzennym (często brak transeptu, niewyodrębnione prezbiterium).
mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych.(…) W liturgice chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funkcje kościelne lub ich część.
przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacyjna.
element architektoniczny, konstrukcyjny lub dekoracyjny, zwykle zakrzywiony i podparty; (…) ich zadaniem jest przeniesienie na boki ciężaru własnego i dźwiganego. Wykonywane są z klińców kamiennych lub ceglanych, opierają się na murach, filarach lub słupach (zwanych oporowymi).
dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej Maswerk składał się z elementów geometrycznych (laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych trój- i czteroliści, rybich pęcherzy) wykonanych w kamieniu i cegle. M. stosowano do wypełniania głównie ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimperg, balustrad i innych elementów architektonicznych.
część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).
kościół z prezbiterium zwróconym ku wschodowi.
ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.
patrz: fialafiala
patrz: chórchór
1) we wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia;
2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (p. ścienne).
patrz: tympanon
patrz: skarpaskarpa
pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej (przyporowy system).
konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.
system konstrukcyjny charakterystyczny dla sakralnej architektury gotyckiej, umożliwiający przesklepianie dużych przestrzeni na znacznej wysokości; w systemie przyporowym ciężar sklepienia krzyżowo‑żebrowego nawy głównej jest przenoszony częściowo za pośrednictwem służek na filary międzynawowe, częściowo - dzięki zastosowaniu luków przyporowych (odporowych lub oporowych), przewieszonych ponad dachami naw bocznych lub ukrytych w poddaszach - na zewnątrz przypory (skarpy).
określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.
szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem.
promienisty sposób ułożenia kaplic przyległych do obejścia.
w architekturze gotyckiej dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna. Pole w. zdobiono ślepym lub ażurowym maswerkiem, krawędzie żabkami, wieńczono je kwiatonem, pinaklami, rzadziej rzeźbą figuralną
element architektoniczny podtrzymujący (np. żebro sklepienia, posąg), osadzony w ścianie i wysunięty silnie przed jej lico.
Definicje opracowano na postawie:
K. Kubalska‑Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
David Watki, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady, 2006
K. Kubalska‑Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003
Sztuka Świata – t. 4, Praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1990
Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990