Fakty, wątpliwości, żądania – w języku i w tekście

Kiedy przygotowujemy się do napisania jakiegoś tekstu, przyświecają nam określone intencje lub emocje, np. 'chcę cię poinformować', 'chcę cię przekonać', 'chcę, żebyś to wiedział', 'mam wątpliwości', 'hura!', 'oj!', 'ach!', 'hop!' itp. Raz są to stanowcze wypowiedzi, przekonania lub mocne stwierdzenia, innym zaś razem – wątpliwości oraz silne emocje. Te różne sensy zdradza czasami melodia wygłoszonej wypowiedzi (mówiąc inaczej intonacja), jak również interpunkcja w komunikatach zapisanych.

Zdarza się też, że jedno wypowiedzenie, które składa się z kilku zaledwie słów (np. 'Nie' + 'możesz' + 'przyjść'), może być przez słuchacza lub czytelnika odebrane jako komunikat o podwójnym znaczeniu. Wystarczy zmienić intonację zdania lub zakończyć tekst pisany trzema różnymi znakami interpunkcyjnymi: kropką (.), pytajnikiem (?) lub wykrzyknikiem (!). Jak mogą wówczas być odczytane intencje nadawcy? Możemy odnaleźć co najmniej trzy różniące się przekazy: informację ('Nie możesz przyjść.'), wątpliwość ('Nie możesz przyjść?'), stanowczy zakaz ('Nie możesz przyjść!').

Interpunkcja i intonacja pomagają nam w różnorodny sposób przekazywać nasze intencje komunikacyjne. Możemy posługiwać się zdaniami wyrażonymi z różną siłą lub formami gramatycznymi, za którymi kryją się informacja, przypuszczenie (wątpliwość) czy nawet rozkaz.

Intencje komunikacyjne a typy zdań

Wiemy już, że różne postawy i uczucia możemy zaznaczać w tekście za pomocą znaków interpunkcyjnych. Jeśli zamieszczamy informacje, zdania kończymy kropką. Gdy z kolei mamy jakieś wątpliwości lub chcemy się czegoś dowiedzieć, posługujemy się zdaniami zakończonymi pytajnikiem. A jeśli zależy nam na tym, aby przekaz był pełen emocji lub aby odbiorca silniej na niego zareagował, wybieramy wykrzyknik. Te wypowiedzenia mają nie tylko różne zabarwienie emocjonalne, ale przede wszystkim zdradzają różne postawy i intencje nadawców. Trzy typy zdań (oznajmujące, pytające lub rozkazujące) zdradzają różne nastawienie autora tekstu do spraw, które opisuje, a poniekąd jego postawę wobec odbiorcy. Można by je w skrócie ująć tak:

Typy zdań

Intencje komunikacyjne w odmianie czasownika. Kategoria trybu

Ton wypowiedzi możemy zmieniać nie tylko za pomocą znaków interpunkcyjnych lub intonacji. Charakter naszych tekstów się zmienia, jeśli pojawiają się różne formy trybu w czasownikach.

Właśnie po to odmieniamy czasowniki przez tryby, aby – po pierwsze – mówić o faktach, podawać sprawdzone informacje i sądy ('widziałem', 'szedłem', 'nauczyłam się'); są to formy trybu oznajmującego. Po drugie - często chcemy kogoś ostrzec przed czymś lub coś mu rozkazać, a nawet wyrazić sprzeciw ('uważaj', 'zróbcie', 'nie przeszkadzaj'); posługujemy się wówczas formami trybu rozkazującego. A jeśli wyrażamy jakieś wątpliwości, przypuszczamy, że coś mogłoby się wydarzyć, lub marzymy o czymś ('zauważyłabym', 'byłoby zalało', 'wygrałbym') – używamy trybu przypuszczającego.

Najważniejsze wiadomości o trybach przedstawia poniższy schemat:

Tryb czasownika

Co przekazuje? Co wyraża?

Jakie ma najważniejsze cechy gramatyczne?

Jak jeszcze wyrażamy intencje komunikacyjne?

Informacje o faktach, przypuszczeniach czy stanowczych postawach kierowanych wobec kogoś (rozkaz – ostrzeżenie – groźba) odczytujemy również ze znaczeń wyrazów, które znajdziemy w wypowiedzi. Można powiedzieć, że obudowują one najważniejszą myśl i czasem zmieniają styl całego komunikatu. Służą do tego przykładowo wybrane przysłówki i przymiotniki: 'orientacyjnie', 'naturalnie', 'niezbity', 'niezaprzeczalny', 'realny', 'istotny'.

Przykłady: Naturalnie, że możesz pogłaskać mojego psa. Dane te należy traktować orientacyjnie, gdyż ulegają ciągłym wahaniom. Wykonał test i wykrył istotny problem.

Intencje komunikacyjne można również wyrazić, dodając do zdań wykrzykniki lub partykuły.

Wykrzykniki

WYKRZYKNIKI – to części mowy, za pomocą których wyrażamy emocje ('wykrzykujemy do kogoś' emocje). Często zapisywane są z wykrzyknikiem na końcu zdania i stąd wywodzi się ich nazwa: 'hejże!', 'ojej!'.

Partykuły

PARTYKUŁY – to części mowy, za pomocą których w zdaniach zaprzeczamy ('nie'), wzmacniamy treści ('-że', 'z pewnością', 'na pewno') lub je osłabiamy ('rzekomo', 'ponoć'), a nawet wyrażamy życzenia ('bodaj', 'niech', 'niechże').