Kiedy przygotowujemy się do napisania jakiegoś tekstu, przyświecają nam określone intencje lub emocje, np. 'chcę cię poinformować', 'chcę cię przekonać', 'chcę, żebyś to wiedział', 'mam wątpliwości', 'hura!', 'oj!', 'ach!', 'hop!' itp. Raz są to stanowcze wypowiedzi, przekonania lub mocne stwierdzenia, innym zaś razem – wątpliwości oraz silne emocje. Te różne sensy zdradza czasami melodia wygłoszonej wypowiedzi (mówiąc inaczej intonacja), jak również interpunkcja w komunikatach zapisanych.
Zdarza się też, że jedno wypowiedzenie, które składa się z kilku zaledwie słów (np. 'Nie' + 'możesz' + 'przyjść'), może być przez słuchacza lub czytelnika odebrane jako komunikat o podwójnym znaczeniu. Wystarczy zmienić intonację zdania lub zakończyć tekst pisany trzema różnymi znakami interpunkcyjnymi: kropką (.), pytajnikiem (?) lub wykrzyknikiem (!). Jak mogą wówczas być odczytane intencje nadawcy? Możemy odnaleźć co najmniej trzy różniące się przekazy: informację ('Nie możesz przyjść.'), wątpliwość ('Nie możesz przyjść?'), stanowczy zakaz ('Nie możesz przyjść!').
Interpunkcja i intonacja pomagają nam w różnorodny sposób przekazywać nasze intencje komunikacyjne. Możemy posługiwać się zdaniami wyrażonymi z różną siłą lub formami gramatycznymi, za którymi kryją się informacja, przypuszczenie (wątpliwość) czy nawet rozkaz.
Wyraź różne intencje komunikacyjne za pomocą podobnie zbudowanych zdań. Zastanów się, co powoduje, że słuchacze lub czytelnicy mogą odebrać twój tekst w różny sposób.
Marek jutro wraca z Warszawy.
Gosia wygrała konkurs telewizyjny Młodzi śpiewają.
2. Wysłuchaj dowolnej dyskusji radiowej i wynotuj fragmenty, w których rozmówcy:
wyrażają zdziwienie lub przypuszczenie,
w sposób przekonujący wyrażają swoje sądy,
bronią swoich argumentów,
próbują przekonać rozmówcę do zmiany sądów.
3. Przeanalizuj teksty kilku reklam prasowych (internetowych) o tematyce społecznej, a następnie zastanów się i odpowiedz, jak nadawca takich komunikatów chce przekonać odbiorcę.
Wyraź różne intencje komunikacyjne za pomocą podobnie zbudowanych zdań. Zastanów się, co powoduje, że słuchacze lub czytelnicy mogą odebrać twój tekst w różny sposób.
Marek jutro wraca z Warszawy.
Gosia wygrała konkurs telewizyjny Młodzi śpiewają.
R7DNDtS9y6LU7
Wysłuchaj dowolnej dyskusji radiowej lub przeczytaj dowolny artykuł prasowy i wynotuj fragmenty:
wyrażające zdziwienie lub przypuszczenie,
w których w sposób przekonujący autor argumentuje własne sądy,
w których autorzy lub rozmówcy bronią swoich argumentów,
w których autorzy lub rozmówcy próbują przekonać kogoś do zmiany sądów.
Wyszukaj przykłady reklam prasowych (internetowych) o tematyce społecznej i wyjaśnij, w jaki sposób nadawca takich komunikatów chce przekonać odbiorcę.
Intencje komunikacyjne a typy zdań
Wiemy już, że różne postawy i uczucia możemy zaznaczać w tekście za pomocą znaków interpunkcyjnych. Jeśli zamieszczamy informacje, zdania kończymy kropką. Gdy z kolei mamy jakieś wątpliwości lub chcemy się czegoś dowiedzieć, posługujemy się zdaniami zakończonymi pytajnikiem. A jeśli zależy nam na tym, aby przekaz był pełen emocji lub aby odbiorca silniej na niego zareagował, wybieramy wykrzyknik. Te wypowiedzenia mają nie tylko różne zabarwienie emocjonalne, ale przede wszystkim zdradzają różne postawy i intencje nadawców. Trzy typy zdań (oznajmujące, pytające lub rozkazujące) zdradzają różne nastawienie autora tekstu do spraw, które opisuje, a poniekąd jego postawę wobec odbiorcy. Można by je w skrócie ująć tak:
Postawy, intencje nadawcy | ||
---|---|---|
|
|
|
Typy zdań
Oznajmujące | Pytające | Rozkazujące |
---|---|---|
Przykład | Przykład | Przykład |
Ala dostała szóstkę z klasówki. | Co zjadłbyś na obiad? | Nie lekceważ mnie! |
Intencje komunikacyjne w odmianie czasownika. Kategoria trybu
Ton wypowiedzi możemy zmieniać nie tylko za pomocą znaków interpunkcyjnych lub intonacji. Charakter naszych tekstów się zmienia, jeśli pojawiają się różne formy trybu w czasownikach.
Właśnie po to odmieniamy czasowniki przez tryby, aby – po pierwsze – mówić o faktach, podawać sprawdzone informacje i sądy ('widziałem', 'szedłem', 'nauczyłam się'); są to formy trybu oznajmującego. Po drugie - często chcemy kogoś ostrzec przed czymś lub coś mu rozkazać, a nawet wyrazić sprzeciw ('uważaj', 'zróbcie', 'nie przeszkadzaj'); posługujemy się wówczas formami trybu rozkazującego. A jeśli wyrażamy jakieś wątpliwości, przypuszczamy, że coś mogłoby się wydarzyć, lub marzymy o czymś ('zauważyłabym', 'byłoby zalało', 'wygrałbym') – używamy trybu przypuszczającego.
Najważniejsze wiadomości o trybach przedstawia poniższy schemat:
Tryb czasownika
Oznajmujący | Rozkazujący | Przypuszczający |
---|---|---|
Przykład | Przykład | Przykład |
czytam | czytaj | czytałbym |
Co przekazuje? Co wyraża?
Oznajmujący | Rozkazujący | Przypuszczający |
---|---|---|
informacje | rozkazy | wątpliwości |
Jakie ma najważniejsze cechy gramatyczne?
Oznajmujący | Rozkazujący | Przypuszczający |
---|---|---|
Odmienia się przez czasy. | Nie odmienia się przez czasy, bo przecież nie wiemy, co się wydarzy po słowach nadawcy. | Nie odmienia się przez czasy, bo przecież nie mówi o zaistniałych zdarzeniach, tylko o tych, które mogłyby zaistnieć. Rozpoznamy go zawsze po cząstce „by” – zapisywanej łącznie (czytałbym) lub oddzielnie (by czytała, czytano by). |
Wskaż zdania, w których nadawca: przekazuje informacje, wyraża przekonania i sądy, doradza komuś, przestrzega kogoś przed czymś, żąda czegoś od kogoś, wyraża swoje przypuszczenia (hipotezy), mówi o rzeczach, które mogłyby się zdarzyć.
Tylko nie zgub pieniędzy., Ziemia kręci się wokół Słońca., To jest bardzo dobra wiadomość!, Gdyby była ładniejsza pogoda, na pewno pojechalibyśmy na biwak., Pamiętajcie, by wrócić do domu przed ósmą!, Pewnie wybralibyśmy się do kina, ale zabrakło czasu., Na jutrzejszą wyprawę zabierz, proszę, termos., Podaj mi, proszę, tę książkę.
RADY, PRZESTROGI, ŻĄDANIA | |
---|---|
INFORMACJE, SĄDY, PRZEKONANIA | |
PRZYPUSZCZENIA, HIPOTEZY |
Wyjaśnij znaczenie przysłów z poprzedniego ćwiczenia i ułóż z nimi zdania.
Jak jeszcze wyrażamy intencje komunikacyjne?
Informacje o faktach, przypuszczeniach czy stanowczych postawach kierowanych wobec kogoś (rozkaz – ostrzeżenie – groźba) odczytujemy również ze znaczeń wyrazów, które znajdziemy w wypowiedzi. Można powiedzieć, że obudowują one najważniejszą myśl i czasem zmieniają styl całego komunikatu. Służą do tego przykładowo wybrane przysłówki i przymiotniki: 'orientacyjnie', 'naturalnie', 'niezbity', 'niezaprzeczalny', 'realny', 'istotny'.
Przykłady: Naturalnie, że możesz pogłaskać mojego psa. Dane te należy traktować orientacyjnie, gdyż ulegają ciągłym wahaniom. Wykonał test i wykrył istotny problem.
Intencje komunikacyjne można również wyrazić, dodając do zdań wykrzykniki lub partykuły.
Wykrzykniki
WYKRZYKNIKI – to części mowy, za pomocą których wyrażamy emocje ('wykrzykujemy do kogoś' emocje). Często zapisywane są z wykrzyknikiem na końcu zdania i stąd wywodzi się ich nazwa: 'hejże!', 'ojej!'.
Zdanie bez wykrzyknika | Zdanie z dodatkowymi emocjami – wyrażonymi za pomocą wykrzyknika |
---|---|
Proszę uważać. | Halo! Proszę uważać! (‘emocjonalne ostrzeżenie przed czymś’) |
Partykuły
PARTYKUŁY – to części mowy, za pomocą których w zdaniach zaprzeczamy ('nie'), wzmacniamy treści ('-że', 'z pewnością', 'na pewno') lub je osłabiamy ('rzekomo', 'ponoć'), a nawet wyrażamy życzenia ('bodaj', 'niech', 'niechże').
Zdanie bez partykuły | Zdanie z dodatkowymi postawami – wyrażonymi za pomocą partykuł |
---|---|
Jutro przyjdziemy. | Jutro nie przyjdziemy. (‘zaprzeczenie’) |
To, czy mówimy o faktach, przypuszczeniach bądź mocnych słowach kierowanych do kogoś, można odczytać również z różnych metaforycznych powiedzeń, frazeologizmów lub wyrażeń. Dużo ich przecież w codziennych rozmowach! Na przykład nasze zdecydowanie jest komunikowane za pomocą takich zwrotów, jak: 'na mur beton', 'na sto procent', 'na serio'. Wątpliwa treść opisywana jest w towarzystwie powiedzeń: 'na dwoje babka wróżyła', 'wróżyć z fusów', 'ujdzie od biedy' ('obleci'). Czasami możemy komunikować niepewność lub nawet życzenie co do tego, że coś się po naszych słowach czy działaniach stanie: 'a nuż', 'jak to się mówi'.
Zredaguj:
ostrzeżenie przed niebezpiecznymi sytuacjami
albo
ulotkę reklamową zachęcającą do czytania nowych powieści w wolnym czasie.
Po wykonaniu poprzedniego polecenia odpowiedz na postawione poniżej pytania.
Jakie formy trybu czasownika przeważają w twoich tekstach?
Jakie części mowy (przysłówki, przymiotniki, partykuły, wykrzykniki) wyrażają w nich intencje wypowiedzi?
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: przypuszczenie, wątpliwość, przekonanie, żądanie, wykrzyknik, partykuła, intencje komunikacyjne.