Ważne daty
ok. 1450 – 1516 lata życia Hieronima Boscha
1486 – wstąpienie do Bractwa Maryjnego
1500‑1503 – pobyt we Włoszech, głównie w Wenecji
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
charakteryzować twórczość Hieronima Boscha;
rozpoznawać dzieła malarza;
określać motywy ikonograficzne zawarte w obrazach;
odczytywać tematykę wskazanych dzieł;
przyporządkowywać obrazom miejsca, w których się znajdują.
Religijność Boscha
Hieronim Bosch (ok. 1450– 1516), właściwie Hieronymus van Aken, pochodził z malarskiej rodziny, nauki pobierał prawdopodobnie u własnego ojca. W 1486 roku wstąpił w swoim rodzinnym mieście do Bractwa Maryjnego. Wczesna twórczość Boscha utrzymana jest w tradycji niderlandzkiej, artysta malował sceny religijne o zrównoważonej formie i stonowanym kolorycie. Już wtedy pojawiły się w jego dorobku obrazy o tematyce moralizatorskiej. W późniejszym czasie twórczość artysty zdominowały dzieła piętnujące ludzkie przywary i przedstawiające niebezpieczeństwo pokus i grzechów. W dojrzałym okresie twórczości postacie ludzkie zostały przedstawione jako zoomorficzne stwory, uwięzione w tajemnicze szklane kule.
Szczególnymi przykładami wczesnej twórczości Boscha są obrazy o tematyce religijnej. W Prado znajduje się Pokłon Trzech Króli, tryptyk ołtarzowy namalowany dla kaplicy Bractwa Najświętszej Marii Panny w katedrze w s’Hertogenbosch. Główna scena została przedstawiona zgodnie z przekazem ewangelicznym wg św. Mateusza. Królowie składają Jezusowi dary: mirrę, kadzidło i złoto. Mimo to w scenie znaleźć można trudne do interpretacji symbole.
Bohaterem Kuszenia świętego Antoniego dzieła jest św. Antoni Opat (ok. 251‑356), uważany za pierwszego w historii chrześcijańskiego pustelnika, który mając ok. 20 lat, po śmierci rodziców rozdał majątek i poświęcił się modlitwie i umartwieniom. Według przekazów, kuszony przez szatana doznawał umacniających go nadprzyrodzonych wizji. Na obrazie Bosch przedstawił końcowy fragment kuszenia, kontemplacji Antoniego nie są w stanie przerwać pojawiające się stwory.
Przestroga, symbolika i fantastyka w dziełach Boscha
Obrazy Boscha są pełne zawiłej symboliki, która dawniej pełniła funkcję dydaktyczną, była ostrzeżeniem przed skutkami grzechu. Dzieła te przedstawiają wizję świata i losu człowieka, ale także sposoby, jak radzić sobie z pokusami i uzyskać zbawienie. Pełniły więc jednocześnie rolę kazania. Siedem grzechów głównych to obraz namalowany na blacie stołu. Nie ma informacji o zleceniodawcy stołu, ale w 1574 roku kupił go król Hiszpanii Filip II do swego zamku El Escorial. W centralnym kręgu przedstawionych zostało siedem grzechów głównych, ilustrowanych często drastycznymi scenkami rodzajowymi. Każda ze scen posiada łacińską inskrypcję z nazwą grzechu. W centrum znajduje się postać Chrystusa Zmartwychwstałego. Kompozycja przypominająca oko oraz inskrypcje nawiązuje do faktu, że boskie spojrzenie widzi wszystko. Cztery medaliony w narożach ukazują ostatnią drogę człowieka – śmierć, Sąd Ostateczny, piekło i Królestwo Niebieskie.
Wóz z sianem powstał na zamówienie istniejącego od końca XIV w. w Antwerpii religijnego Bractwa Wspólnego Życia, działającego przy miejscowej katedrze. W 1570 r. obraz kupił król Hiszpanii Filip II i umieścił w swym zamku El Escorial pod Madrytem. TryptykTryptyk jest wizją świata i metaforą ludzkiego losu.
Do najsławniejszych i najbardziej zagadkowych dzieł Boscha należy tryptyk Ogród rozkoszy ziemskich. Namalowany został na zamówienie Hendricka III van Nassau. Ukazany w lewym skrzydleskrzydle Raj posiada cechy tradycyjnych przedstawień tego tematu. Panel środkowyPanel środkowy jest za to pełen fantazji, zostały w niej przedstawione scenki z ludzkimi występkami, cielesnymi żądzami. Wielu badaczy zastanawiało się, czy przedstawia obraz Raju, czy też może świat rozpusty. Obraz Boscha sugeruje, że ogród uciech prowadzi ludzi prosto do piekła, widocznego na prawym skrzydle poliptyku. Zgodnie ze poglądami malarza, światem rządzi niemożliwa do opanowania i niebezpieczna seksualność. Wprowadzone do dzieła fantastyczne stwory, mające człekopodobne kształty i zamieszczone w piekle instrumenty muzyczne będące symbolami miłości i pożądania, mają na celu przestrzec przed skutkami nieżądnego życia i niemoralnego prowadzenia się.
Zapoznaj się z zamieszczonym poniżej cytatem. Wskaż funkcję fantastycznych motywów w dziełach Boscha. W pracy wykorzystaj znajomość twórczości malarza. Skorzystaj tez ze słownika symboli. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów.
Liczba przymiotników, którymi krytycy opisywali te obrazy, jest doprawdy imponująca, z najczęstszymi: obsesyjne, fantasmagoryczne, halucynacyjne, demoniczne, patologiczne, okrutne, oniryczne, wizyjne. Waldemar Łysiak w „Malarstwie białego człowieka” z właściwym sobie literackim zacięciem pisał, że to „stężone pandominium, kosmos bestialstwa i muzeum zwyrodnień”. (…) Tysiące epizodów, które składają się na owe dzieła, sprawiają zaś, że znaleźć tam można rzeczywiście wszystko: Boga i szatana, ekstazę i cierpienie, wiarę i herezję, miłość i nienawiść, szaleństwo i kontemplację, chaos i harmonię.
Źródło: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1648180,1,wizje‑hieronima‑boscha.read (dostęp z dnia 31.03.2018)
Słownik pojęć
1) poliptyk składający się z trzech części: środkowej, nieruchomej i dwóch ruchomych zamykanych skrzydeł; 2) trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska.
część poliptyku, skrzydło boczne lub część środkowa
część ruchoma poliptyku
Słownik pojęć opracowano na podstawie:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. K. Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
A. Boczkowska, Hieronim Bosch, Arkady, Warszawa, 1974
P. de Rynck, Jak czytać malarstwo, Universitas, Kraków, 2005
W. Bosing Bosch. Dzieła wszystkie, Wyd. Taschen, Warszawa 2005