R1aZCKZOWri4M1

Fantastyczny Bosch – malarz przełomu gotyku i renesansu

Ważne daty

ok. 1450 – 1516 lata życia Hieronima Boscha

1486 – wstąpienie do Bractwa Maryjnego

1500‑1503 – pobyt we Włoszech, głównie w Wenecji

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela.

R1FtJhfxNgSKr1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;

14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;

16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;

18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.

2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;

9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;

4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);

8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;

6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;

V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:

3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.

Nauczysz się

charakteryzować twórczość Hieronima Boscha;

rozpoznawać dzieła malarza;

określać motywy ikonograficzne zawarte w obrazach;

odczytywać tematykę wskazanych dzieł;

przyporządkowywać obrazom miejsca, w których się znajdują.

Religijność Boscha

Hieronim Bosch (ok. 1450– 1516), właściwie Hieronymus van Aken, pochodził z malarskiej rodziny, nauki pobierał prawdopodobnie u własnego ojca. W 1486 roku wstąpił w swoim rodzinnym mieście do Bractwa Maryjnego. Wczesna twórczość Boscha utrzymana jest w tradycji niderlandzkiej, artysta malował sceny religijne o zrównoważonej formie i stonowanym kolorycie. Już wtedy pojawiły się w jego dorobku obrazy o tematyce moralizatorskiej. W późniejszym czasie twórczość artysty zdominowały dzieła piętnujące ludzkie przywary i przedstawiające niebezpieczeństwo pokus i grzechów. W dojrzałym okresie twórczości postacie ludzkie zostały przedstawione jako zoomorficzne stwory, uwięzione w tajemnicze szklane kule.

Szczególnymi przykładami wczesnej twórczości Boscha są obrazy o tematyce religijnej. W Prado znajduje się Pokłon Trzech Króli, tryptyk ołtarzowy namalowany dla kaplicy Bractwa Najświętszej Marii Panny w katedrze w s’Hertogenbosch. Główna scena została przedstawiona zgodnie z przekazem ewangelicznym wg św. Mateusza. Królowie składają Jezusowi dary: mirrę, kadzidło i złoto. Mimo to w scenie znaleźć można trudne do interpretacji symbole.

RtlMX3FcfeoVM11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia tryptyk ołtarzowy Hieronima Boscha „Pokłon Trzech Króli”. Dzieło zakończone jest od góry faliście. Lewa strona przedstawia dwie osoby na tle pejzażu. Postać po lewej, ubrana w czerwoną suknię stoi. Mężczyzna po prawej, ubrany na czarno, klęczy. Obie osoby skierowane są w prawą stronę, czyli w kierunku środkowej sceny. W tle znajduje się zabudowa z podwórkiem. Przed budynkiem siedzi postać w białej szacie. Dalej rozciąga się pejzaż z widokiem na miasto. Analogicznie do tej sceny przedstawiony jest obraz po prawej stronie. Klęczy na nim kobieta w czarnej szacie, a za nią stoi druga w czerwonej sukni. Środkowa scena przedstawia stajnię, przed którą znajduje się grupa osób. Po prawej stronie siedzi Maria w granatowej szacie. Na kolanach trzyma małego, nagiego Jezusa. Przed nią klęczy król w czerwonej pelerynie, koło niego stoi drugi w niebieskiej szacie, a za nimi stoi trzeci czarnoskóry, w białej szacie. Trzymają dary dla Jezusa. W progu stajni stoi nagi mężczyzna w czerwonej szacie. Na głowie i w ręce trzyma korony, nogi ma skute łańcuchem. Za nim widnieją głowy postaci, przypatrujących się scenie. Na drugim planie, za szopą, rozciąga się pejzaż oraz widoczne są trzy grupy ludzi na koniach. W oddali rozciąga się widok miejski. Na niebieskim niebie świeci żółta Gwiazda Betlejemska. Do ilustracji zostały dołączone informacje: 1. W obu bocznych skrzydłach otwartego tryptyku Bosch umieścił klęczące postacie fundatorów dzieła. W lewym skrzydle za Peeterem Scheyfve stoi jego patron św. Piotr. Za nimi herb z dewizą Een voert al (Jeden za wszystkich). 2. W prawym skrzydle otwartego tryptyku klęczy żona fundatora Agneese de Gramme. Za nią stoi jej patronka św. Agnieszka. Za nimi znajduje się herb w postaci lilijki. 3. Leżący u stóp Matki Bożej złoty dar przedstawia scenę Ofiary Izaaka (scena ta uważana była również za zapowiedź ofiary Chrystusa). 4. Na pelerynie monarchy z brodą rozpoznać można postacie królowej Saby i króla Salomona. 5. Za półnagą postacią z brodą i w dziwnym nakryciu głowy, stojącą w drzwiach stajenki widać zarysy demonicznych, złowrogich twarzy innych postaci. Jedni interpretują go jako szatana, inni twierdzą, że postać symbolizuje króla Heroda. 6. Pasterze zachowują się groteskowo – jeden wszedł na dach stajenki, inni wdrapują się na drzewo lub zaglądają przez dziury w ścianach. 7.

W tle dwa oddziały wojska szykują się do bitwy.

Hieronim Bosch, „Pokłon Trzech Króli”, 1494, Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna

Bohaterem Kuszenia świętego Antoniego dzieła jest św. Antoni Opat (ok. 251‑356), uważany za pierwszego w historii chrześcijańskiego pustelnika, który mając ok. 20 lat, po śmierci rodziców rozdał majątek i poświęcił się modlitwie i umartwieniom. Według przekazów, kuszony przez szatana doznawał umacniających go nadprzyrodzonych wizji. Na obrazie Bosch przedstawił końcowy fragment kuszenia, kontemplacji Antoniego nie są w stanie przerwać pojawiające się stwory.

R1K96b1CdPaoE1
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia obraz Hieronima Boscha „Kuszenie świętego Antoniego”. Na pierwszym planie, pod wydrążonym drzewem, siedzi brodaty mężczyzna w brązowym habicie. Jest skulony i ręce ma złożone. Patrzy przed siebie. Zza niego wygląda świnia. Po lewej stronie dwa dziwne stworki o cechach zwierzęcych i ludzkich niosą dzban. W lewym dolnym rogu inne dziwne stworzenie ma tułów królika i głowę żółwia. Po prawej stronie z rzeki wychodzi postać z nożem w ręce. Na głowie ma małego borsuka strzelającego z łuku. Z wody wyłania się też głowa tonącego mężczyzny o przerażonej minie. W oddali, po prawej stronie, widać kolejne nadchodzące stwory. W tle znajduje się wioska i pagórkowaty pejzaż, zza którego widoczne jest w oddali miasto. Do ilustracji zostały dołączone informacje: 1. Św. Antoni siedzi pod starym drzewem przypominającym szałas. Ma na sobie mnisi habit. 2. Z jego lewej strony znajduje się wieprz – św. Antoni Opat jest patronem zwierząt domowych. 3. Na kapturze habitu, na prawym ramieniu wyhaftowana jest litera T (krzyżem w kształcie litery Τ Antoni odganiał demony). 4. W strumieniu Bosch namalował karykaturalną głowę i rękę tonącego mnicha w kapturze – odbicie drugiej natury św. Antoniego skłaniającej go do grzechu. 5. Jeden z potworów kuszących Antoniego.
Hieronim Bosch, „Kuszenie świętego Antoniego”, ok. 1510-1515, Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna

Przestroga, symbolika i fantastyka w dziełach Boscha

Obrazy Boscha są pełne zawiłej symboliki, która dawniej pełniła funkcję dydaktyczną, była ostrzeżeniem przed skutkami grzechu. Dzieła te przedstawiają wizję świata i losu człowieka, ale także sposoby, jak radzić sobie z pokusami i uzyskać zbawienie. Pełniły więc jednocześnie rolę kazania. Siedem grzechów głównych to obraz namalowany na blacie stołu. Nie ma informacji o zleceniodawcy stołu, ale w 1574 roku kupił go król Hiszpanii Filip II do swego zamku El Escorial. W centralnym kręgu przedstawionych zostało siedem grzechów głównych, ilustrowanych często drastycznymi scenkami rodzajowymi. Każda ze scen posiada łacińską inskrypcję z nazwą grzechu. W centrum znajduje się postać Chrystusa Zmartwychwstałego. Kompozycja przypominająca oko oraz inskrypcje nawiązuje do faktu, że boskie spojrzenie widzi wszystko. Cztery medaliony w narożach ukazują ostatnią drogę człowieka – śmierć, Sąd Ostateczny, piekło i Królestwo Niebieskie.

R5gkaYbwUYejp11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta zbliżonego do kwadratu przedstawia obraz Hieronima Boscha „Siedem grzechów głównych”. Na czarnym tle ukazane jest pięć kół oraz dwie szarfy. Środkowe, największe koło, podzielone zostało na siedem części. W środku zawiera mniejsze koło. Pozostałe cztery, mniejsze, ułożone są w rogach kwadratu. Na wszystkich okrągłych polach znajdują się sceny z postaciami na tle pejzażu, architektury lub we wnętrzu. U góry i na dole znajdują się dwie szarfy z napisami. Do ilustracji zostały dołączone informacje: 1. W środku koła znajduje się otoczony złocistymi promieniami, symbolizującymi chwałę Chrystus, pod którym widnieje napis po łacinie: Strzeż się, Bóg widzi. Koło to oznacza zatem Oko Boga, będące przestrogą przed niemożliwością ucieczki przed Stwórcą. 2. Scena ukazuje bójkę między sąsiadami; pod nią napis Ira (gniew). 3. Scena przedstawia psy szczerzące na siebie kły przed kością (nawiązanie do flamandzkiego przysłowia: dwa psy przy jednej kości nie dojdą do zgody) z napisem Invidia (zazdrość). 4. Sędzia w czerwonej todze przyjmuje łapówkę; pod sceną napis Avaritia (chciwość). 5. Scena przedstawia ucztę (nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu) z napisem Gula (jedzenie). 6. Zakonnica budzi śpiącego mężczyznę; napis Accidia (lenistwo). 7. Błazen przygląda się kochankom; scena symbolizuje pustą rozrywkę; pod sceną Luxuria (nieczystość). 8. Kobieta przegląda się w lustrze trzymanym przez diabła; otwarta skrzynia z biżuterią na podłodze symbolizuje próżność, a naczynia – przepych; pod sceną napis Superbia (pycha). 9. W górnym lewym rogu znajduje się śmierć: mężczyzna otrzymuje ostatnie namaszczenie, a diabeł i anioł oczekują na jego duszę. W sąsiednim pomieszczeniu członkowie rodziny grają w karty. 10. U góry po prawej Bosch namalował Sąd Ostateczny (Chrystus wskrzesza umarłych, którzy powstają z grobów). 11. Po lewej na dole widnieje piekło (ciemne, chaotyczne, pełne cierpienia; przy każdym z grzeszników znajduje się łacińska nazwa grzechu, za który cierpi). 12. Po prawej na dole Królestwo Niebieskie: święty Piotr wita dusze błogosławionych idących do Nieba - przedstawionego jako gotycka budowla z lśniącym złotym tłem. 13. Na górnej wstędze łaciński napis z Księgi Powtórzonego Prawa głosi: Gdyż są narodem niestałym, dziećmi, w których nie ma wierności / Jako roztropni zdołaliby pojąć, zważaliby na swój koniec. 14. Dolną wstęgę wypełnia kolejny cytat z Księgi Powtórzonego Prawa: Odwrócę od nich oblicze, zobaczę ich koniec.
Hieronim Bosch, „Siedem grzechów głównych”, ok. 1505-1510, Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna

Wóz z sianem powstał na zamówienie istniejącego od końca XIV w. w Antwerpii religijnego Bractwa Wspólnego Życia, działającego przy miejscowej katedrze. W 1570 r. obraz kupił król Hiszpanii Filip II i umieścił w swym zamku El Escorial pod Madrytem. TryptykTryptykTryptyk jest wizją świata i metaforą ludzkiego losu.

R154uTODSa85w11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta zbliżonego do kwadratu przedstawia tryptyk ołtarzowy Hieronima Boscha „Wóz siana”. Jest podzielona na osobne obrazy – dwa boczne węższe i centralny dwukrotnie szerszy. Lewa część przedstawia trzy grupy postaci w pejzażu, rozmieszczone na kolejnych planach. Na samej górze, nad nimi, pośród chmur znajduje się Chrystus. Prawe skrzydło tryptyku ukazuje scenę piekielną. W centralnej części został przedstawiony tytułowy wóz ze znajdującymi się na nim i dokoła postaciami oraz towarzyszącymi im zwierzętami. Do ilustracji zostały dołączone następujące informacje: 1. Lewe skrzydło przedstawia Raj. Panel zawiera trzy wyobrażenia z historii Adama i Ewy – od chwili stworzenia do upadku. 2. W lewym skrzydle malarz zamieścił zapowiedź kolejnych części – na górze, wokół Boga, artysta namalował strącenie zbuntowanych aniołów pod postaciami skrzydlatych gadów lub gigantycznych owadów. 3. Tytułowy wóz siana to motyw zaczerpnięty ze 103 Psalmu Dawida: Dni człowieka są jak trawa; kwitnie jak kwiat na polu. Ledwie muśnie go wiatr, a już go nie ma, i miejsce, gdzie był, już go nie poznaje. Do wizji malarza nawiązuje także stare przysłowie flamandzkie: Świat jest wozem siana, z którego każdy bierze ile może. Siano symbolizuje doczesne przyjemności, bogactwo i zaszczyty. 4. U góry po lewej stronie za wozem podążają dostojnicy: cesarze, królowie, biskupi, podjeżdżają na koniach blisko wozu z sianem. 5. Poniżej artysta namalował ubogi tłum, który chce uszczknąć z wozu garść siana, depcząc się wzajemnie oraz mordując jeden drugiego. Towarzyszą im groteskowe stwory – alegorie ich wad. 6. W prawym dolnym rogu grupa zakonnic gromadzi ogromne ilości siana w workach. 7. Na szczycie wozu Bosch umieścił siedzących zakochanych. Towarzyszące im postacie oznaczają zagrożenie z oślepienia miłością. 8. Anioł stojący na wozie modli się o wstawiennictwo Chrystusa. 9. Demon w niebieskich barwach to symbol hipokryzji, kuszący śmiertelników muzyką. 10. Sowa, symbol ułudy i niecnych zamiarów, wabi inne ptaki. 11. Stojąca z tyłu para w objęciach uległa demonicznej muzyce. 12. Nad nimi, w chmurach, scenie przygląda się zmartwychwstały Chrystus. 13. Prawe skrzydło przedstawia piekło. Potwory symbolizują różne grzechy (np. ropucha to lubieżność).
Hieronim Bosch, „Wóz siana”, 1512-1515, Muzeum Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna

Do najsławniejszych i najbardziej zagadkowych dzieł Boscha należy tryptyk Ogród rozkoszy ziemskich. Namalowany został na zamówienie Hendricka III van Nassau. Ukazany w lewym skrzydleSkrzydłoskrzydle Raj posiada cechy tradycyjnych przedstawień tego tematu. Panel środkowyPanelPanel środkowy jest za to pełen fantazji, zostały w niej przedstawione scenki z ludzkimi występkami, cielesnymi żądzami. Wielu badaczy zastanawiało się, czy przedstawia obraz Raju, czy też może świat rozpusty. Obraz Boscha sugeruje, że ogród uciech prowadzi ludzi prosto do piekła, widocznego na prawym skrzydle poliptyku. Zgodnie ze poglądami malarza, światem rządzi niemożliwa do opanowania i niebezpieczna seksualność. Wprowadzone do dzieła fantastyczne stwory, mające człekopodobne kształty i zamieszczone w piekle instrumenty muzyczne będące symbolami miłości i pożądania, mają na celu przestrzec przed skutkami nieżądnego życia i niemoralnego prowadzenia się.

ReR0I37bM0sqa11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia tryptyk Hieronima Boscha „Ogród rozkoszy ziemskich”. Jest podzielona jest na osobne obrazy – dwa boczne węższe i centralny dwukrotnie szerszy. Lewa część – Stworzenie Ewy, z Chrystusem i Adamem na tle polany, na której dzieją się fantastyczne zdarzenia. Prawe skrzydło to piekło muzykantów, bogate w instrumenty. Na centralnym, największym obrazie, przedstawiony został tytułowy ogród rozkoszy ziemskich. Ukazuje nagie postacie, grupy kochanków, korzystające z uciech życia. Krajobraz i zwierzęta w tle mają znaczenie symboliczne. Do ilustracji zostały dołączone informacje: 1. Fragment obrazu ukazujący geometryczną konstrukcję, z której wylatują ptaki oraz tekst: Kompozycja obrazu opiera się na nałożeniu planów; na ostatnim znajdują się cztery fantastyczne konstrukcje, w których elementy naturalnie łączą się z bryłami geometrycznymi. Stada ptaków przelatują przez otwory w przedziwnych pinaklach z kolorowych skał. Podobieństwo tych tworów architektury do budowli z Ogrodu rozkoszy ziemskich sugeruje, ze przedstawione sceny dzieją się w tym samym otoczeniu, tak więc rozwiązłość jest tu logiczną konsekwencją stworzenia kobiety. 2. Fragment obrazu ukazujący zwierzęta przy wodzie oraz tekst: W stawie, powyżej fontanny zajmującej środek kompozycji, zaspokajają pragnienie fantastyczne zwierzęta rodem ze średniowiecznych bestiariuszy. Widzimy tam między innymi białego jednorożca, symbol czystości człowieka przed popełnieniem grzechu pierworodnego. Znajdują się tam takie same zwierzęta jak w orszaku z Ogrodu rozkoszy ziemskich, co stanowi jeszcze jedno potwierdzenie jedności miejsca tych dwóch scen. 3. Fragment obrazu ukazujący gady i ropuchy wychodzące z wody oraz tekst: Pogodny nastrój mieniącego się barwami pejzażu raju ziemskiego to tylko pozór: w kilku miejscach działające w świecie zło zaznacza swoją obecność. Po prawej stronie stawu zgromadziły się obrzydliwe gady, między innymi czarne ropuchy, symbole samego diabła. 4. Fragment obrazu ukazujący zwierzęta wychodzące ze zbiornika wodnego oraz fruwające nad nim ptaki oraz tekst: Kałuża wody, nad którą rozsiadły się niepokojące stworzenia rozlewa się blisko granicy łączącej to przedstawienie z Ogrodem rozkoszy ziemskich. Martwa ryba symbolizuje grzech, natomiast postać z długim nosem czytająca książkę to powracająca u Boscha personifikacja zła. 5. Fragment obrazu ukazujący lecącego stwora, na którym siedzi człowiek z gałęzią i trzymającego w szponach zdobycz oraz tekst: Na tle jasnego nieba latający stwór łączy cechy konia i drapieżnika, dosiadany przez człowieka z gałęzią w ręku, na której siedzi czerwony ptak. W ludowej wyobraźni latające stworzenia zawsze były kojarzone z rozwiązłością, natomiast czerwony kolor, pojawiający się w wielu partiach obrazu, jest związany z symboliką alchemiczną – łączy się on z kulminacją procesu twórczego. Ropucha w szponach drapieżnika wskazuje na obecność sił zła. 6. Fragment obrazu ukazujący kochanków w kuli w towarzystwie zwierząt i innej postaci oraz tekst: Grzech pożądliwości został ukazany na przykładzie pary kochanków zamkniętych w ogromnej przezroczystej bańce wytworzonej przez kwiat wyrastający z wody. Motyw szklanej kuli jest inspirowany pracami alchemicznymi i wiąże się ze starym przysłowiem flamandzkich, które mówi: Szczęście jest jak szkło, łatwo się tłucze. . Szklana rurka wbita w owoc znajdujący się poniżej kuli jest emblematem męskości, natomiast mysz, która wchodzi do rurki, to symbol fałszywych doktryn, sprowadzających wiernych na manowce. 7. Fragment obrazu ukazujący grupy postaci w rzece oraz tekst: Można zidentyfikować źródło, z którego Bosch czerpał inspirację, tworząc swoje hybrydyczne postacie pół ryb, pół ludzi. Są one wiernym odbiciem drzeworytów zdobiących La Mer des hystories, książkę wydaną w 1488 r. W tle widać rozbite jajko, w którym szukają schronienia nagie postacie, w czym można doszukiwać się podobieństwa do alchemicznego tygla. 8. Fragment obrazu ukazujący grupę osób oraz tekst: Pośród postaci Boscha pojawiają się czarnoskórzy mężczyźni i kobiety. Czerń w alchemii oznacza pierwotny stan materii. 9. Fragment obrazu ukazujący lecącą postać oraz tekst: Skrzydlata postać ludzka wzlatuje w niebo z czerwoną jagodą. Obraz ten mówi o przemijaniu rozkoszy czerpanej z grzechu rozwiązłości. 10. Fragment obrazu ukazujący ogromne uszy z nożem oraz tekst: Diabelska maszyneria składa się z pary ogromnych uszu przebitych strzałą i długiego ostrza noża. Ten obraz może mieć wiele różnych znaczeń. Dla jednych oznacza głuchotę ludzką na słowa Ewangelii kto ma uszy do słuchania, niechaj słucha, dla innych – nieszczęście w życiu na ziemi. Na ostrzu widnieje litera M – jest to być może inicjał miejskiego ślusarza lub malarza Jana Mostaerta, pierwsza litera słowa mundus lub uniwersalny symbol męskiego członka, który przypomina ostrze. 11. Fragment obrazu ukazujący nagą postać płynącą po rzece oraz tekst: Z potwornych halucynacji, opowiedzianych w poemacie przez średniowiecznego rycerza, pochodzi prawdopodobnie motyw zamarzniętego stawu, po którym ślizgają się grzesznicy w dziwnych sankach lub na łyżwach. 12. Fragment obrazu ukazujący kłębowiska postaci z instrumentami muzycznymi oraz tekst: Piekło Boscha zostało nazwane „muzycznym” w związku z obecnością instrumentów, tu nie stosowanych zgodnie z ich przeznaczeniem. Lutnia staje się narzędziem tortury jakiegoś grzesznika, na którego pośladkach jest zapisana melodia, odśpiewywana przez potępionych, pod przewodnictwem przerażającego kapelmistrza. 13. Fragment obrazu ukazujący siedzącego na tronie potwora i inne osoby oraz tekst: Istota o głowie ptaka połyka potępionych i wydala ich jak ekskrementy do tej samej studni, do której skąpiec defekuje złote monety, a inny grzesznik wymiotuje swój posiłek, co pozwala odgadnąć, że pokutuje za łakomstwo. U stóp tronu leży naga kobieta z ropuchą odciśniętą na piersi. Kobieta widzi swoje odbicie w lustrze znajdującym się na pośladkach jednego z demonów. Taka jest kara za pychę. 14. Fragment obrazu ukazujący scenę bójki podczas gry w karty oraz tekst: Przy przewróconym w karcianej bójce stole jednego z graczy atakuje potworne zwierzę. W ten sposób Bosch potępia grzech hazardu, częsty powód bójek. Epizod ten odnosi się także do kary dla tych, którzy popełnili grzech gniewu – po śmierci pozostali gwałtownikami, jakimi byli za życia. Nóż przebijający rękę wykonującą gest błogosławieństwa oznacza moc grzechu, która jest w stanie zniweczyć miłosierdzie Chrystusa. Źródło wszystkich opisów zawartych w ilustracji: Klasycy sztuki. Bosch. Rzeczpospolita, Warszawa 2005, s. 46-51
Hieronim Bosch, „Ogród rozkoszy ziemskich”, ok. 1490-1500, Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna
m69fc05243d53ca2e_0000000000128
RghDgcE5Vate0
Ćwiczenie 1
Podaj tytuły trzech tryptyków Boscha.
RK8VMCSLjt5Dw
Ćwiczenie 2
Wymień sceny ukazane na skrzydłach bocznych „Wozu siana”.
R1UGpSSFfLhG5
Ćwiczenie 3
Podaj tytuł dzieła, na którym został zamieszczony napis: Gdyż są narodem niestałym, dziećmi, w których nie ma wierności. Jako roztropni zdołaliby pojąć, zważaliby na swój koniec. Tytuł dzieła to Tu uzupełnij.
ReAa1NcXwaK6f
Ćwiczenie 4
Wskaż muzeum, w którym znajdują się poniższe obrazy Hieronima Boscha: Ogród rozkoszy ziemskich, Wóz siana, Pokłon Trzech Króli. Nazwa muzeum: Tu uzupełnij Miasto: Tu uzupełnij
RJ1PZFUEVCD9r
Ćwiczenie 5
Nazwij grzechy, które malarz zamieścił jako alegorie w obrazie „Siedem grzechów głównych” .
R1SH8VtHGZq6e
Ćwiczenie 6
Wskaż dzieło, którego główny motyw zaczerpnięty został ze 103 Psalmu Dawida: Dni człowieka są jak trawa; kwitnie jak kwiat na polu. Ledwie muśnie go wiatr, a już go nie ma, i miejsce, gdzie był, już go nie poznaje.
R148waqumDxTb
Ćwiczenie 7
Uzupełnij tekst. Hieronim Bosch (ok. 1450– 1516), właściwie Hieronymus van Tu uzupełnij, pochodził z malarskiej rodziny, nauki pobierał prawdopodobnie u własnego Tu uzupełnij. W 1486 roku wstąpił w swoim rodzinnym mieście do Tu uzupełnij Maryjnego. Jego dorobek wczesny utrzymany jest tradycji Tu uzupełnij, malował sceny religijne o zrównoważonej formie i stonowanym kolorycie. Już wtedy pojawiły się w jego dorobku obrazy o tematyce moralizatorskiej. W późniejszym czasie twórczość artysty zdominowały dzieła piętnujące ludzkie przywary i przedstawiające niebezpieczeństwo pokus i grzechów. W dojrzałym okresie twórczości postacie ludzkie zostały przedstawione jako zoomorficzne stwory, uwięzione w tajemnicze szklane kule.
Polecenie 1

Zapoznaj się z zamieszczonym poniżej cytatem. Wskaż funkcję fantastycznych motywów w dziełach Boscha. W pracy wykorzystaj znajomość twórczości malarza. Skorzystaj tez ze słownika symboli. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów.

Liczba przymiotników, którymi krytycy opisywali te obrazy, jest doprawdy imponująca, z najczęstszymi: obsesyjne, fantasmagoryczne, halucynacyjne, demoniczne, patologiczne, okrutne, oniryczne, wizyjne. Waldemar Łysiak w „Malarstwie białego człowieka” z właściwym sobie literackim zacięciem pisał, że to „stężone pandominium, kosmos bestialstwa i muzeum zwyrodnień”. (…) Tysiące epizodów, które składają się na owe dzieła, sprawiają zaś, że znaleźć tam można rzeczywiście wszystko: Boga i szatana, ekstazę i cierpienie, wiarę i herezję, miłość i nienawiść, szaleństwo i kontemplację, chaos i harmonię.

Źródło: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1648180,1,wizje‑hieronima‑boscha.read (dostęp z dnia 31.03.2018)

R1TzNNPRWYu4z
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
m69fc05243d53ca2e_0000000000140

Słownik pojęć

Tryptyk
Tryptyk

1) poliptyk składający się z trzech części: środkowej, nieruchomej i dwóch ruchomych zamykanych skrzydeł; 2) trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska.

Panel
Panel

część poliptyku, skrzydło boczne lub część środkowa

Skrzydło
Skrzydło

część ruchoma poliptyku

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. K. Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003

m69fc05243d53ca2e_0000000000153

Galeria dzieł sztuki

m69fc05243d53ca2e_0000000000157

Bibliografia

A. Boczkowska, Hieronim Bosch, Arkady, Warszawa, 1974

P. de Rynck, Jak czytać malarstwo, Universitas, Kraków, 2005

W. Bosing Bosch. Dzieła wszystkie, Wyd. Taschen, Warszawa 2005