Ważne daty
1684 – narodziny Antoine’a Watteau w Valenciennes
1702 – pierwsza podróż Antoine Watteau do Paryża
1704 – podjęcie nauki przez Antoine Watteau w warsztacie Claude’a Gillot'a
1710 – powstaje Odjazd na Cyterę
1715 – śmierć króla Ludwika IV
1717 – Antoine Watteau członkiem Académie Royale de Peinture et de Sculpture
1717‑1718 – powstanie dwóch kolejnych wersji (słynniejsze) Odjazdu na Cyterę (zw. też czasem Powrót z Cytery)
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
7. rozpoznaje i nazywa technikę artystyczną zastosowaną przy wykonywaniu dzieła;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
charakteryzować twórczość Antoine'a Watteau;
wymieniać najważniejsze dzieła artysty;
identyfikować dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowywać je właściwym autorom;
wiązać dzieło z miejscem, w którym się znajduje;
rozpoznawać w dziele sztuki temat i wskazywać jego źródło ikonograficzne.
Wpływ Watteau na kształtowanie się rokoko
Antoine Watteau był jednym z tych artystów, których nazywa się prekursorami. Jednym z artystów, którzy swoją sztuką zapowiadają całą epokę, i których dzieła są nośnikiem stylu, jaki ma zyskać popularność dopiero po śmierci artysty.
Rokoko, którego zapowiedź odnajdujemy w twórczości Watteau było tendencją, która stała się powszechna po śmierci artysty, w latach 20 i 30. XVIII. w. i występowała, obok innych nurtów sztuki XVIII wieku: późnego baroku, klasycyzmu, preromantyzmu, z różnym natężeniem, niemal do jego końca, bo do lat 90. Rokoko może być – i często jest – traktowane jako postawa estetyczno – kulturowa, polegająca na odejściu od sztywnego, pompatycznego ceremonializmu baroku, zastępowanego przez bujne i swobodne życie towarzyskie, opierające się już nie na spektakularnej, lecz bardziej intymnej rozrywce. Jej wyróżnikami są zmysłowość, erotyzm, wyrafinowanie, dążenie do komfortu i sentymentalna nastrojowość.
Życie i twórczość Watteau
Antoine Watteau urodził się w 1684 roku francuskim Valenciennes, mieście na pograniczu Flandrii i Francji, wkrótce po przyłączeniu tego miasta do Francji. Właściwe całe życie malarza przypada na koniec panowania króla Ludwika XIV, jako że Watteau umiera młodo, w 1721 roku, w wieku 37 lat, sześć lat po królu – słońce. Czasy w których żyje to czasy instytucjonalizacji francuskiej kultury, ale też czasy w których w długim cieniu dworu królewskiego zaczyna kiełkować niezależny od króla mecenat artystyczny i powoli wzrastać pozycja mieszczaństwa.
Antoine Watteau uczył się u miejscowego malarza, Jacques'a‑Alberta Gerina. Jako niespełna dwudziestolatek, w 1702 r. przybył do Paryża, gdzie od 1704 roku uczył się i pracował z Claudem Gillot, dzięki czemu zetknął się z zakazaną wówczas comedią dell’arte i operą włoską, co pozostawiło wyraźne ślady w jego twórczości. Wkrótce zapoznał się tez z dziełami Rubensa wiszącymi w Pałacu Luksemburskim, gdzie jego kolejny nauczyciel, w którego pracowni się uczył w latach 1708‑1709, malarz i dekorator Claude Audran, pełnił funkcję inspektora. Malarstwo Rubensa stało się odtąd jedną z głównych inspiracji twórczych malarza.
W kolejnych latach życia Antoine’a Watteau, po jego powrocie do Paryża, znaczącą rolę odegrała przyjaźń z Pierrem Crozatem, jednym z największych kolekcjonerów sztuki włoskiej i flamandzkiej. U Crozata miał okazję obserwować wystawne przyjęcia, uroczystości, występy muzyczne i teatralne. Znajomość ta pozwoliła mu zapoznać się też bliżej zwłaszcza z dziełami wielkich artystów weneckich (Giorgione, Tycjan, Veronese). Potrafił bezbłędnie przetworzyć ich mistrzowską ciepłą gamę barwną, połączyć ją z formą barokowej sztuki flamandzkiej (Rubens) i tradycją malarstwa francuskiego, kreując własny styl. Styl, który dał początek malarstwu francuskiego rokoka.
W 1717 roku Watteau został członkiem Akademie Royale de Peinture et de Sculpture, która powołała go do swego grona jako mistrza fêtes galantes – gatunku, który Watteau sam stworzył i którego był niedoścignionym mistrzem.
Tematyka fêtes galantes
Dzieła Watteau cechuje niezwykła finezja kolorystyczna, czysty, precyzyjny rysunek, oraz miękki, światłocieniowy modelunek. Najbardziej znanym tematem dzieł Watteau są wspomniane już fêtes galantesfêtes galantes (co tłumaczyć można jako zabawy wykwintne), temat pokrewny fêtes pastorales (zabawy pasterskie) czy też fêtes champetres (zabawy wiejskie). Były to rodzajowe sceny przedstawiające wytworne towarzystwo w czasie zabaw parkowych, koncertów i przedstawień teatralnych. Sceny, zazwyczaj niemal pozbawione są akcji. Przedstawiani ludzie, często pochyleni , odwróceni, odziani w fantastyczne stroje, ukazywani są na tle ogrodów dalekich od współczesnych malarzowi. Świat kreowany przez Watteau jest nierzeczywisty, a jednym z jego uroków jest niedopowiedzenie i tajemnica. Niepowtarzalny nastrój wynika z zespolenia postaci z pejzażem oraz szczególnej muzyczności, będącej stałą częścią jego malarstwa, wyrażającej się w rytmicznym powiązaniu ze sobą kompozycji, koloru, oraz delikatnego i bezbłędnego rysunku. Tworząc wizję pozornie beztroskiego, idyllicznego świata, w którym człowiek zdaje się nieustannie świętować, Watteau wyrażał w metaforycznej formie głębsze treści, dotyczące życia i przemijania. Melancholijny smutek i zaduma przeplatają się tu z subtelnie odczutym erotyzmem. Od strony formalnej wyróżniają się one nowatorskim ujęciem światła i koloru.
Za przykład malarstwa Watteau i jego fête galante niech posłuży tutaj malowany aż trzykrotnie przez artystę temat odjazdu na grecką wyspę Cyterę.
Ten sławny obraz doczekał się wielu interpretacji, z których najbardziej popularną wydaje się być alegoria podróży na wyspę miłości, której symbolem była Cytera, gdzie według mitologii urodzić się miała a następnie przebywać Afrodyta – grecka bogini miłości. Watteau pomysł na obraz zaczerpnąć miał prawdopodobnie z komedii napisanej przez Florenta Cartona Dancourta, zatytułowanej Les Trois Cousines, w której ubrana w strój pielgrzymi dziewczyna zaprasza zgromadzonych na widowni, aby przyłączyli się do niej w podróży na wyspę, gdzie każdy znajdzie swojego idealnego partnera. Wielu historyków sztuki zauważa, że przedstawione na obrazie towarzystwo nie tyle wyrusza w podróż, co z niej wraca, stąd też dzieło to tytułuje się czasem Powrotem z Cytery.
Mistrzostwa Watteau, wyrafinowanej nastrojowej głębi jego obrazów przesyconej nutą melancholii, nie osiągnął już później żaden z jego licznych naśladowców i kontynuatorów: Jean Baptiste Pater, Nicolas Lancret i Pierre Antoine Quillard.
Ostatnia praca Watteau
W 1719 roku Watteau, cierpiący już wtedy na suchoty, wyjechał do Londynu, aby szukać tam pomocy lekarskiej. Klimat Anglii podkopał jednak ostatecznie siły malarza, który w 1720 roku wrócił do Francji, gdzie na krótko przed śmiercią, w ciągu zaledwie ośmiu dni, namalował swój ostatni, największy rozmiarami obraz – szyld sklepu swego przyjaciela i pierwszego biografa Gersainta (1694‑1750). Ostatnie dni swojego życia spędził w Nogent‑sur‑Marne, dokąd ciężko chory jechał aby wypocząć.
Zadania
Światło księżyca
Paul Verlaine
*Dusza twa jest jak pejzaż wyszukany,
Gdzie wdzięcznych masek krążą roje płoche
I bergamasek tłum w pląsy porwany;
Wszyscy w przebraniach, jakby smutni trochę.
Sławią miękkimi piosnki swej tonami
Zwycięską miłość i żywot swobodny,
Lecz w szczęście swe nie wierzą, zda się, sami!
Bukiety nut w księżyca blask łagodny
Wplata noc pełna smutku i urody,
W koronach drzew ptaszęce budząc chóry
I w spazm zachwytu zmieniając plusk wody,
Rozbryzgi fontann chłoszczących marmury.*
przełożył Roman Kołoniecki
Po zapoznaniu się z twórczością Antoine’a Watteau, spróbuj stworzyć kompozycję używając gamy barw jak najbardziej zbliżonej do tych z jego dzieł. Pamiętaj, nie musisz kopiować jego obrazów. Przydatne mogą być narzędzia programu miniPaint.
Słownik pojęć
Zabawy wiejskie – przedstawienia wytwornego towarzystwa w scenerii wiejskiej, popularne zwłaszcza w XVIII w. w grafice i malarstwie, czasem tym terminem określa się też sielankowe sceny, z życia pasterzy (Fêtes pastorales).
(franc. wytworna zabawa) przedstawienia wytwornego towarzystwa na tle przyrody w scenach zabaw parkowych, koncertów, posiłków pod gołym niebem i zalotów miłosnych; charakterystyczny temat dworskiego malarstwa rokokowego XVIII w. (np. obrazy A. Watteau).
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
www.encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Andrzej Dulewicz, Encyklopedia sztuki francuskiej, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1997
Anna Lewicka‑Morawska, Józef Mrozek, Sztuka pierwszej połowy XVIII wieku we Francji, [w:] Sztuka świata, t. 7, red. Anna Lewicka‑Morawska
Barbara Osińska, Sztuka i czas, od prehistorii do rokoka, Warszawa 2004
Dorette Eckhardt, Antoine Watteau, Warszawa 1970
Pierre Schneider, The World of Watteau 1684‑1721, New York 1967