Fotografia przedstawia pomnik Platona na tle turkusowego nieba. Mężczyzna siedzi, jest lekko pochylony, w lewej dłoni trzyma kawałek materiału swojej szaty, w prawej dłoni trzyma ostry przyrząd służący do pisania, tzw. rylec. Patrzy przed siebie, jego zarost jest długi, a na środku głowy widoczna jest łysina. Na jego czole są delikatne zmarszczki.
Nauczysz się
omawiać genezę europejskiej filozofii;
wymieniać najważniejszych przedstawicieli spośród jońskich filozofów przyrody i charakteryzował ich poglądy;
opowiadać o sofistach;
charakteryzować postać Sokratesa;
omawiać wpływ Sokratesa na rozwój greckiej filozofii;
wymieniać i charakteryzować postsokratejską myśl filozoficzną w starożytnej Grecji.
Początki greckiej filozofii
Grecki termin „filozofia”, oznaczający „umiłowanie mądrości”, prawdopodobnie nie był używany przed V wiekiem p.n.e. Czy to znaczy, że przed tym okresem nie było filozofów? Ależ byli, choć pewnie sami nie określali siebie w ten sposób. Pierwsi greccy myśliciele, którzy podjęli próbę racjonalnego objaśnienia działania świata, pojawili się na obszarach skolonizowanych przez Greków – przede wszystkim w Azji MniejszejAzja MniejszaAzji Mniejszej. Jako pierwsi odrzucali mityczne podania na temat początków świata. Zastanawiali się, jak funkcjonuje otaczająca nas rzeczywistość, z czego się składa, co dało jej początek. Nazywani są najczęściej jońskimi filozofami przyrodyJońscy filozofowie przyrodyjońskimi filozofami przyrody.
RWsGUBsaPgCf3
„Szkoła ateńska” to renesansowy fresk autorstwa Rafaela Santi. Artysta przedstawił na nim wielkich filozofów. W rzeczywistości postaci przedstawione na fresku żyły w różnych czasach. Dziś problem sprawia również rozpoznanie niektórych postaci.
Po otwarciu ilustracji kliknij na dowolne imię znajdujące się z prawej strony, a dowiesz się, gdzie na fresku znajduje się wybrana postać.
RKhljhMLlnvaS
Polecenie 1
Dokonaj krótkiej interpretacji tytułu dzieła.
RGynthTOaZ4AF
Zwróć uwagę, jakie słowa składają się na tytuł obrazu. Dokonaj interpretacji słowa „Szkoła” – miejsce, gdzie zdobywa się wiedzę, jak i „ateńska” – centrum nauki starożytnej.
Polecenie 2
Podaj imiona dwóch filozofów, przedstawionych w centralnej części malowidła. Wyjaśnij, dlaczego malarz zdecydował się umieścić w centrum właśnie ich. Odpowiedz na pytanie. Dlaczego zostali oni przedstawieni w takich pozach?
RRcfHUXk6MpwL
Przypomnij sobie, na jaki okres rozwoju filozofii przypada działalność tych dwóch uczonych.
Polecenie 3
Znajdź w opisie alternatywnym fresku informacje na temat Diogenesa z Synopy. Odpowiedz na pytanie: Dlaczego ten filozof został przedstawiony właśnie w taki sposób.
Polecenie 3
Znajdź na fresku postać Diogenesa z Synopy. Wyjaśnij, dlaczego ten filozof został przedstawiony właśnie w taki sposób.
R1JkrrsF7ktI6
Zwróć uwagę na dziedzinę filozofii, jaką uprawiał Diogenes.
Na czele jońskich myślicieli stawiany jest zazwyczaj Tales z MiletuTales z MiletuTales z Miletu, żyjący na przełomie VII i VI wieku p.n.e. Przez niektórych uznawany jest wręcz za pierwszego greckiego filozofa. Współczesna młodzież słusznie rozpozna Talesa jako autora twierdzenia geometrycznego, które wszyscy poznajemy w szkole. Filozofowie z Azji Mniejszej badali otaczający świat, w związku z tym wielu z nich rzeczywiście było matematykami i inżynierami. Przez wieki postać Talesa obrosła prawdziwą legendą, miał być technikiem, inżynierem, ale także podróżnikiem, kupcem i politykiem. Zajmował się również astronomią i miał zyskać podziw swoich rodaków, przepowiadając zaćmienie słońca.
RaKkpjc2Q8be0
Do tak zwanej „szkoły milezyjskiej” należeli spadkobiercy myśli i nauczania Talesa – AnaksymanderAnaksymanderAnaksymander oraz AnaksymenesAnaksymenesAnaksymenes. Obaj poszukiwali „prazasady”, z której wszystko na świecie powstało. Jest ona określana greckim terminem „archēArchēarchē”. Dla Talesa owym początkiem była woda. Kolejni jońscy myśliciele praprzyczynę upatrywać będą w ogniu, powietrzu czy ziemi. Zagadnienie to będzie bardzo istotne dla pierwszych filozofów.
RQZYj1OZwCNgf
Nieco odrębną pozycję wśród tak zwanych „presokratyków” zajmuje Heraklit z EfezuHeraklit z EfezuHeraklit z Efezu. Obserwując zmianę stanów skupienia oraz zjawiska pogodowe dowodził, że otaczająca nas rzeczywistość ulega ciągłym zmianom. Powszechnie znane jest przypisywane mu stwierdzenie: „wszystko płynie (gr. panta rhei)”.
R1aDPl5s2DSd7
Innym ważnym ośrodkiem myśli była EleaEleaElea, grecka kolonia w Italii. Tutaj na przełomie VI i V wieku przed Chrystusem nauczali m.in. ParmenidesParmenidesParmenides oraz Zenon z EleiZenon z EleiZenon z Elei. Pierwszy z nich poświęcił się rozprawianiu na temat bytu, stąd uznaje się go za prekursora ontologiiOntologiaontologii. Uczeń Parmenidesa Zenon, doskonalił sztukę prowadzenia sporów. Uznajemy go dziś za jednego z twórców dialektykiDialektykadialektyki, jego poglądy miały bardzo duży wpływ na późniejszą działalność sofistówSofiścisofistów.
Również w Italii – w KrotonieKrotonaKrotonie, od VI wieku p.n.e. działała szkoła założona przez PitagorasaPitagorasPitagorasa. Miała ona charakter bractwa religijnego, którego celem było doskonalenie uczniów i wspólne dążenie do prawdy. Ze współczesnej edukacji wiemy, że Pitagoras zajmował się matematyką. Jest to jednak jedynie drobny aspekt wszechstronnych badań i dociekań, prowadzonych przez niego i jego uczniów. Pitagorejczycy zajmowali się również astronomią i próbowali udowodnić, że ziemia jest kulą (idealny kształt bytu według Parmenidesa). Świat w wyobrażeniach Pitagorasa cechowała matematyczna prawidłowość i harmonia. Z czasem jego nauki przeniosły się do Grecji kontynentalnej. PitagoreizmPitagoreizmPitagoreizm cieszył się zmienną popularnością przez wiele stuleci. Swoiste odrodzenie przeżywał w I wieku p.n.e., będąc wówczas systemem religijno‑mistycznym, łączącym wiele (także powstałych później) kierunków filozoficznych.
RA9IashVka6gN
Poprzednicy i następcy Sokratesa
W V wieku p.n.e. w Grecji powszechna była działalność sofistów. Uznawani za mędrców, zarobkowo zajmowali się oni nauczaniem filozofii, retorykiRetorykaretoryki i etyki. Za cel uznawali przygotowanie swoich uczniów do życia publicznego. Choć nie tworzyli oni jednolitej szkoły filozoficznej i często różnili się w swoich poglądach, wywarli bardzo duży wpływ na kulturę grecką w tamtym okresie. Najbardziej znanymi dziś sofistami są: ProtagorasProtagorasProtagoras, GorgiaszGorgiaszGorgiasz oraz HippiaszHippiaszHippiasz. Sofiści rozwinęli dialektykę uważając, że umiejętność przekonywania jest najistotniejsza w działalności politycznej. Kwestia dążenia do obiektywnej prawdy często nie była dla nich równie istotna. Stąd twierdzenia fałszywe, używane w celu świadomej manipulacji, nazywamy dziś sofizmatamiSofizmatsofizmatami. Z czasem również „sofistę” zaczęto utożsamiać z pseudonaukowcem, dążącym do zysku.
Przeciw nauce sofistów miał wyraźnie wystąpić SokratesSokratesSokrates – najsławniejszy wśród starożytnych myślicieli. Głosił on istnienie obiektywnej prawdy, a dążenie do jej poznania uznawał za cel działań człowieka. Sokrates do dziś pozostaje postacią niezwykle inspirującą, ale również zagadkową. Ma to związek z tym, że sam filozof nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jego poglądy rekonstruujemy z dostępnych źródeł, które jednak znacznie różnią się między sobą. Przykładowo, komediopisarz ArystofanesArystofanesArystofanes w jednej ze swoich sztuk ukazał postać Sokratesa jako sofistę, który demoralizuje ateńską młodzież. Wyidealizowany obraz filozofa zawdzięczamy dziś przede wszystkim pismom jego uczniów – PlatonaPlatonPlatona oraz KsenofontaKsenofontKsenofonta. Kwestia wiarygodności obrazu Sokratesa w twórczości Platona jest dyskutowana również współcześnie.
RNBVjMq5ySJPT
Nie ulega wątpliwości, że Sokrates rzeczywiście żył, choć problem stanowi scharakteryzowanie „historycznego Sokratesa”. Musiał mieć rzeczywisty wpływ na ateńskie społeczeństwo. Prowadząc z Ateńczykami ożywione rozmowy w miejscach publicznych, nie tylko zyskał sympatię zainteresowanej jego osobą młodzieży, lecz przysporzył sobie również wielu wrogów. Nie wahał się bowiem wytykać wad i niewiedzy swoim współziomkom. Taka działalność doprowadziła do procesu, w którym Sokratesa oskarżano o psucie młodzieży i bezbożność. Myśliciel został ostatecznie skazany na śmierć przez wypicie cykutyCykutacykuty. Do naszych czasów zachowały się dwie Obrony Sokratesa, pióra Platona i Ksenofonta. Ich lektura daje nam pewne pojęcie o tym, jak mógł wyglądać proces wielkiego filozofa.
R11kTaIIJtx2C
Bezpośrednio po Sokratesie swoje zaszczytne miejsca w historii filozofii zajmują Platon i ArystotelesArystotelesArystoteles. Zasługą Platona – najwybitniejszego ucznia Sokratesa – było przede wszystkim założenie Akademii. Była to pierwsza szkoła filozoficzna, która stanowiła rzeczywisty ośrodek współpracy wielu uczonych. Przez wieki Akademia PlatońskaAkademia PlatońskaAkademia Platońska wydała dziesiątki wybitnych umysłów. Została zamknięta dopiero w VI wieku naszej ery, w czasach rządów cesarza bizantyńskiego Justyniana Wielkiego. Bardzo bogata, zachowana twórczość Platona, obejmuje dialogi o przeróżnej tematyce. Osoby w nich dyskutujące podejmują m.in. tematy z dziedziny fizyki, logiki, etyki, rozpatrują również zagadnienia polityczne. Platon zasłynął swoją koncepcją świata idei (tzw. idealizm platoński). Powszechnie znana jest metafora „jaskini platońskiej”, wedle której człowiek jest w stanie poznać jedynie cień prawdziwej rzeczywistości. Idealizm Platona stanowił wielką inspirację dla późniejszych myślicieli. Kwestia poznania, z pozoru niedostępnego, świata idei (pozazmysłowego) po wielu wiekach okaże się atrakcyjna dla pisarzy chrześcijańskich, opisujących byty niebiańskie oraz życie po śmierci.
RvFpesccVWAd8
Po śmierci Platona jeden z jego najważniejszych współpracowników – Arystoteles – założył w Atenach własną szkołę, nazywaną LikejonemLikejonLikejonem (stąd pochodzi polskie słowo „liceum”). Podobnie jak w przypadku Akademii, również w Likejonie liczni badacze podjęli próbę dokonania syntezy ówczesnej wiedzy. Zakres zainteresowań samego Arystotelesa był niezwykle szeroki. Nie skupiał się on na platońskich ideach. Zamiast tego intensywnie badał otaczającą go rzeczywistość, obserwując niebo, badając rośliny oraz zwierzęta. Stąd nieocenione są jego zasługi dla rozwoju nauk przyrodniczych. Zajmował się także, podobnie jak Platon, etyką, filozofią społeczną i polityczną. Zasłynął również jako nauczyciel Aleksandra WielkiegoAleksander WielkiAleksandra Wielkiego.
R1OemYSKc3fJ8
Najważniejsze kierunki filozoficzne
Po śmierci Sokratesa na ziemiach zamieszkanych przez Greków rozwijały się liczne kierunki filozoficzne. Impulsem do powstania wielu z nich była często właśnie postać tego największego myśliciela, która z czasem obrosła wieloma legendami. AntystenesAntystenesAntystenes, uczeń Sokratesa, uchodzi za twórcę szkoły cynikówCynicycyników. Zainteresowany zagadnieniami etycznymi uznał on, że wszelkie dobra doczesne są zbędne w dążeniu do szczęścia. Nie tylko nie należy dążyć do gromadzenia dóbr, lecz również wyzwolić się z więzów społecznych, czy wręcz porzucić wszelkie obyczaje i kulturę. Najbardziej znanym przedstawicielem tego kierunku nie jest jednak Antystenes, ale jego uczeń – Diogenes z SynopySynopaSynopy. Sprowadził on twierdzenia cynizmu do ekstremum, wyzbył się wszelkiej własności i miał mieszkać na ulicy w beczce. Porzucając wszelkie normy społeczne, budził zdumienie i niechęć wśród współobywateli. Jako skrajny przykład często wspomina się, że DiogenesDiogenes z SynopyDiogenes miał nawet publicznie załatwiać swoje potrzeby fizjologiczne. Miał być nazywany pogardliwie „psem” i właśnie od greckiego brzmienia tego słowa pochodzi nazwa szkoły cyników. Zachowało się wiele anegdot na jego temat. W nocy miał przechadzać się po ulicach Aten z latarnią mówiąc, że „szuka człowieka”. Podobno, gdy sam Aleksander Macedoński zatrzymał się przy jego beczce, Diogenes kazał królowi przesunąć się i nie zasłaniać słońca.
RfF4PTwre2AJD
Uczniem cyników był Zenon z KitionZenon z KitionZenon z Kition, założyciel szkoły stoików. StoicyzmStoicyStoicyzm, zalecający dążenie do cnotyCnotacnoty (z greckiego: aretē, z łacińskiego: virtus) oraz wytrwałe akceptowanie tego, co przynosi nam los, był niezwykle praktyczną filozofią. Jej wciąż rosnąca popularność osiągnie szczyt w czasach rzymskich, kiedy stoikami będą przedstawiciele rzymskich elit, wpływowi politycy i dowódcy. Stoikiem był nawet cesarz rzymski Marek AureliuszMarek AureliuszMarek Aureliusz.
R1EbwgUJgfoZv
W pewnym momencie głównym obszarem zainteresowania zarówno cyników, jak i stoików, stały się zagadnienia etyczne. Nie inaczej było z trzecim ważnym kierunkiem – epikureizmemEpikureizmepikureizmem. Twórca tej szkoły – EpikurEpikurEpikur – twierdził, że celem życia człowieka powinno być dążenie do przyjemności. Rozumiał ją jako spokojne życie, unikanie trosk i cierpienia. Nie byli więc epikurejczycy skrajnymi hedonistami. Uważali oni na przykład, że doznania psychiczne i estetyczne są ważniejsze od przyjemności cielesnych. Dla stoika ważne było codzienne dążenie do ideału życia w cnocie. Dla epikurejczyka ważna była dobrze przeżyta chwila, która dawała mu radość. W czasach rzymskich piewcą tego drugiego kierunku będzie rzymski poeta HoracyHoracyHoracy („carpe diem” – „chwytaj dzień!”).
RsMyzAREuSgDz
Krytyczny wobec stoicyzmu i epikureizmu był inny kierunek greckich myślicieli – sceptycyzmSceptycyzmsceptycyzm. Według niego nie jest możliwe obiektywne poznanie prawdy. W związku z tym szczęście może przynieść jedynie powstrzymanie się od sądu. Jednocześnie sceptycy poddawali krytyce popularne w starożytności twierdzenia. Określali również stopnie prawdopodobieństwa (probabilizm), czym mocno przysłużyli się rozwojowi greckiej filozofii.
RCqsnXQCPoDru
Polecenie 4
Na podstawie multimedium uzasadnij, dlaczego Ateny uważane są za jeden z najważniejszych ośrodków greckiej myśli filozoficznej.
RzTZNSfQs6KNq
Zwróć uwagę na liczbę filozofów działających w Atenach.
Polecenie 5
Wymień miasta, z których pochodzili tzw. jońscy filozofowie przyrody.
R1WvaII8J11UQ
Zwróć uwagę, że terenem działalności tych filozofów było zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej.
Polecenie 6
Podaj nazwę wyspy, z której pochodził założyciel szkoły stoickiej oraz nazwę miasta, w którym zaczął się rozwijać ten kierunek.
RgSX0tFG6GOcP
Szkoła stoików została założona na Cyprze w mieście Kition przez Zenona.
Podsumowanie
Umiłowanie mądrości było ważnym aspektem wychowania starożytnych Greków. Filozofia jest wspaniałym darem, który od nich otrzymaliśmy. Wypracowane setki lat temu koncepcje na zawsze pozostaną fundamentem europejskiej umysłowości. Rzymianie z powodzeniem rozwiną nauki stoików i epikurejczyków. W trzecim wieku, za sprawą PlotynaPlotynPlotyna, dojdzie do przekształcenia i rozwinięcia nauki Platona (neoplatonizmNeoplatonizmneoplatonizm). Po Platona sięgną również pierwsi teolodzy chrześcijańscy. Z kolei w średniowieczu święty Tomasz z Akwinu zbuduje cały system filozoficzny, zainspirowany naukami Arystotelesa. Można śmiało stwierdzić, że bez Greków, dzisiejsza nauka byłaby w zupełnie innym miejscu.
RzQgAJ0hC4fGO
Polecenie 7
Wymień źródła, z których czerpiemy wiedzę o historycznym Sokratesie.
RLR1eBVfhldT8
Przypomnij sobie, kto był najwybitniejszym uczniem Sokratesa.
Polecenie 8
Scharakteryzuj krótko dwoistość postaci Sokratesa.
RB3ISKW8YKUAU
W swojej notatce zwróć uwagę na to, jak wygląd i styl życia filozofa kontrastowały z jego przekonaniami.
Polecenie 9
Odpowiedz na pytanie, dlaczego zamożni Ateńczycy nie byli przychylni doktrynie głoszonej przez Sokratesa?
RYeT6X7RQlExm
Bogatym obywatelom Aten nie podobało się piętnowanie przez Sokratesa konsumpcjonizmu i zachęcanie do minimalistycznego sposobu życia. Ponadto filozof miał negatywny wpływ na młodych ludzi, ich synów, którzy pod jego wpływem niejednokrotnie sprzeciwiali się woli swoich ojców.
Ćwiczenia
R1W6nHn5RzSy11
Ćwiczenie 1
RFIoR8rpbswsF2
Ćwiczenie 2
Ri27J4RbRG8Cv2
Ćwiczenie 3
R1EmFvS1lUVpH2
Ćwiczenie 4
R9q8PxKSjcHy02
Ćwiczenie 5
Ćwiczenie 6
Wybierz z listy imię filozofa, którego dotyczy poniższy opis.
Porzucając wszelkie normy społeczne, budził zdumienie i niechęć wśród współobywateli. Jako skrajny przykład często wspomina się, że miał on nawet publicznie załatwiać swoje potrzeby fizjologiczne. Miał być nazywany pogardliwie „psem” i właśnie od greckiego brzmienia tego słowa pochodzi nazwa szkoły cyników.
(cytat z treści lekcji, fragment: „Najważniejsze kierunki filozoficzne”)
R1bhRlvLwyyvA
2
Ćwiczenie 6
Ułóż układankę. Jaka postać została przedstawiona na obrazie? Rozpoznaj filozofa i uzasadnij swoją odpowiedź.
RGK4oGipAG29q
R1M5jPBxdinIa
Opis sposobu życia tego filozofa został opisany w treści lekcji.
Przedstawionym na obrazie filozofem jest Diogenes z Synopy, najsłynniejszy wśród cyników. Wedle podań miał on prowadzić bardzo proste, pozbawione wygód życie i mieszkać w beczce. Cyników nazywano również „psami”. Diogenes spacerował wieczorami po mieście z latarnią (przedstawiona na obrazie).
RnXXnPlajp0e62
Ćwiczenie 7
2
Ćwiczenie 8
Wedle antycznej anegdoty wyrocznia delficka miała w ten sposób wyrazić się o Sokratesie:
„Mądry jest Sofokles, mędrszy Eurypides, – ze wszystkich przecie mężów najmędrszy jest Sokrates.”
Wyjaśnij, kim byli pozostali dwaj mężczyźni, wymienieni przez wyrocznię. Odpowiedz na pytanie: Jak sądzisz, dlaczego uchodzili oni za mędrców?
R1KUKzE62jqkc
Poszukaj odpowiedzi w opracowaniach.
Sofokles i Eurypides byli sławnymi greckimi tragediopisarzami. Teatr odgrywał bardzo ważną rolę w greckich społeczeństwach. Poprzez swoje sztuki teatralne autorzy starali się niejednokrotnie również pouczyć widza. Eurypides uchodził za niezwykle biegłego w ukazywaniu ludzkiej psychiki. Uważa się, że treść swoich utworów mógł konsultować z Sokratesem.
2
Ćwiczenie 9
Zapoznaj się z tekstem źródłowym. Następnie wyjaśnij, kto mógł wypowiedzieć te słowa i w jakiej sytuacji.
Platon
PlatonApologia, czyli Obrona Sokratesa
Jakie na was, Ateńczycy, uczynili wrażenie moi oskarżyciele, nie wiem. Co do mnie, słysząc ich, ledwom nie zapomniał o sobie; tak mocno mówili do przekonania, choć prawdy, słowem mówiąc, żadnej nie wyrzekli. Najbardziej zaś z wielu fałszów, które wymyślili, nad tym się zdziwiłem, gdy mówili, że wam się strzec potrzeba, byście się nie dali uwieść mojej wymowie (...). Jeżeli tak utrzymują, przyznam się być mówcą, ale bynajmniej im niepodobny. Oni, jak mówię, żadnej nie wyrzekli prawdy: z mych ust usłyszycie ją całą, nie w wyszukanych, ręczę wam, Ateńczycy, wyrazach, nie w sztucznie i ozdobnie ułożonych, jakich oni używali, lecz w prostych i zwyczajnych. Sądzę, że co mówię, jest niezawodną prawdą. Niechaj nikt czego innego po mnie się nie spodziewa.
cyt1 Źródło: Platon, Apologia, czyli Obrona Sokratesa, tłum. Felicjan Antoni Kozłowski, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/obrona-sokratesa.html [dostęp 26.10.2021].
R1aU4NyAARdHe
Proces, którego dotyczy tekst, został wspomniany w treści lekcji.
Jest to fragment wypowiedzi przypisywanej Sokratesowi. Słowa te filozof miał wypowiedzieć podczas swojego procesu.
2
Ćwiczenie 10
Zapoznaj się z tekstem źródłowym. Następnie wskaż starożytny kierunek filozoficzny, o którym pisał francuski filozof oświeceniowy Monteskiusz.
Monteskiusz
MonteskiuszO duchu praw ks. XXIV
Rozmaite sekty filozoficzne u dawnych ludów mogły być uważane za rodzaj religii. Nigdzie zasady nie były godniejsze człowieka i zdolniejsze wychować zacnych ludzi (...), a gdybym mógł na chwilę zapomnieć, że jestem chrześcijaninem, zniszczenie sekty Zenona byłbym gotów pomieścić w liczbie nieszczęść rodzaju ludzkiego (...). Ona jedna umiała czynić obywateli; ona jedna czyniła wielkich ludzi; ona jedna czyniła wielkich cesarzy. Uważając bogactwa, zaszczyty, ból, zgryzoty, rozkosze za rzecz czczą, (...) pracowali jedynie dla szczęścia ludzi, wypełniali obowiązki społeczne: zda się, iż owego świętego ducha, którego czuli w sobie, uważali za rodzaj dobrej opatrzności czuwającej nad plemieniem ludzkim.
cyt2 Źródło: Monteskiusz, O duchu praw ks. XXIV, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/o-duchu-praw/ [dostęp 26.10.2021].
R1awptIo27ShI
Słownik pojęć
Akademia Platońska
Akademia Platońska
szkoła filozoficzna założona w IV w. p.n.e. przez Platona w gaju Akademosa w Atenach. Była jednym z najważniejszych ośrodków myśli starożytnej. Rozwijano w nim filozofię Platona, ale również m.in. sceptycyzm oraz neoplatonizm (V w.). Po wielu stuleciach działalności Akademia została ostatecznie zamknięta w VI w.
Aleksander Wielki
Aleksander Wielki
356 - 323 r. p.n.e., król Macedonii, jeden z najwybitniejszych wodzów w historii. Zasłynął pokonaniem i podbojem imperium Persów. Opanował również obszary starożytnej Palestyny i Egiptu, dotarł również do Indii. Twórca jednego z największych imperiów starożytności.
Anaksymander
Anaksymander
(VII/VI w. p.n.e.) grecki filozof przyrody pochodzący z Miletu, uczeń Talesa. Zajmował się m.in. klasyfikacją gatunków i kosmografią. Napisał dzieło „O naturze”.
RbF3BIQMCQ8St
Anaksymenes
Anaksymenes
(VI w. p.n.e.) grecki filozof przyrody pochodzący z Miletu, uczeń Anaksymandra.
Antystenes
Antystenes
(V/IV w. p.n.e.) filozof ateński, uczeń sofisty Gorgiasza, a następnie Sokratesa, przeciwnik Platona. Uznawany za twórcę szkoły cyników. Jego uczniem był najsłynniejszy cynik – Diogenes z Synopy.
R1r1T7DYSb4vx
Archē
Archē
R1YvDs7nJpS0W1
z greckiego: ἀρrhoχchiή - termin oznaczający zasadę, prazasadę, przyczynę wszystkich bytów. Greccy filozofowie (od czasów jońskich filozofów przyrody) podejmowali liczne próby ustalenia, co było archē świata.
Arystofanes
Arystofanes
(V/IV w. p.n.e.) najsłynniejszy ateński komediopisarz, przedstawiciel komedii staroattyckiej. W swojej twórczości krytykował między innymi nowe prądy w filozofii i poezji. W komedii Chmury przedstawił Sokratesa.
RExI4ARMJ9Pis
Arystoteles
Arystoteles
(IV w. p.n.e.) pochodzący ze Stagiry w Tracji, jeden z najwybitniejszych filozofów starożytnych, uczeń Platona, założyciel własnej szkoły o nazwie Likejon, której uczniów zwano perypatetykami. Jego zainteresowania naukowe były bardzo szerokie, zajmował się m.in. naukami przyrodniczymi, etyką, logiką, astronomią. Był nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Położył podwaliny pod późniejszy rozwój nauk. W średniowieczu z dokonań Arystotelesa korzystali przedstawiciele Kościoła i filozofii scholastycznej.
R1IbWpmMQqemM
Azja Mniejsza
Azja Mniejsza
półwysep i zachodnia granica Azji, terytorium dzisiejszej Turcji.
Cnota
Cnota
z greckiego: ἀρrhoεepsilonτtauή (aretē), z łacińskiego: virtus - początkowo zdolność do wypełniania powinności, jaką ma każda jednostka. W czasach Sokratesa „cnotą” określano zaletę moralną. Wedle niektórych koncepcji etycznych ćwiczenie się w cnocie stanowi środek do osiągnięcia szczęśliwego życia. Dla innych osiągnięcie cnoty stanowiło cel wszelkich ludzkich dążeń (stoicyzm). Dla chrześcijan jest to trwała zdolność do czynienia dobra.
Cykuta
Cykuta
trucizna, wyciąg z trującej rośliny, którego wypicie powszechnie stosowane było w starożytności i średniowieczu jako forma kary śmierci lub sposób na popełnienie samobójstwa.
Cynicy
Cynicy
szkoła filozoficzna założona w V w p.n.e. przez Antystenesa. Cynicy gardzili dobrami materialnymi i zaszczytami, rezygnowali z udziału w życiu społecznym. Uważali cnotę za jedyne dobro. W skrajnych przypadkach cynicy żyli na ulicy, porzucając wszelkie normy społeczne i powodując zgorszenie współobywateli. Najbardziej znanym przedstawicielem tej szkoły jest Diogenes z Synopy. Dziś cynikiem określamy osobę nie uznającą powszechnie przyjmowanych wartości.
Dialektyka
Dialektyka
sztuka dyskutowania, w starożytności rozumiana jako wiedza i praktyczna umiejętność poprawnego argumentowania i dochodzenia do prawdy w dyskusji (prawidłowego rozumowania). Formowaniem zasad dialektyki i nauczaniem argumentowania zajmowali się już pierwsi znani greccy filozofowie (między innymi Heraklit i Zenon z Elei). W późniejszym okresie sofiści używali dialektyki jako narzędzia do wygrywania sporów. Umiejętność argumentacji nie służyła wówczas poszukiwaniu prawdy, lecz przekonywaniu do własnych racji i osiąganiu doraźnych celów – dlatego spotkała się z krytyką niektórych myślicieli, na czele z Sokratesem. Dialektykę rozwinął następnie Arystoteles, nadając jej cechy dyscypliny naukowej.
Diogenes z Synopy
Diogenes z Synopy
(V/IV w. p.n.e.) filozof grecki, cynik, uczeń Antystenesa. Pochodził z Synopy, następnie osiadł w Atenach. Zarzucał Antystenesowi, że nie stosuje on własnych poglądów w życiu. Wedle przekazów Diogenes miał porzucić wszelkie dobra, ograniczyć swoje potrzeby i zamieszkać w beczce. Do naszych czasów zachowała się duża ilość anegdot na temat sposobu życia Diogenesa.
ROX0TFby0qIsL
Elea
Elea
miasto w południowej Italii, założone w VI w. p.n.e. przez Greków, znana w starożytności siedziba filozofów.
Epikur
Epikur
(IV/III w. p.n.e.) filozof grecki, pochodzący z Samos, twórca epikureizmu. Epikur zajmował się przede wszystkim etyką. Próbował odpowiedzieć na pytanie, jak osiągnąć szczęście w życiu.
R1QA4KXUjfJxY
Epikureizm
Epikureizm
szkoła filozoficzna założona przez Epikura w IV wieku p.n.e. W rozważaniach etycznych epikurejczycy skupiali się na osiągnięciu przez człowieka szczęścia (hedonizm). Twierdzili, że można je osiągnąć przez spokój, płynący z naturalnej radości życia, pozbawionego trosk.
Gorgiasz
Gorgiasz
(V/IV w. p.n.e.) słynny sofista, pochodzący z Leontinoj na Sycylii. Zajmował się przede wszystkim nauczaniem wymowy. Jego poglądy znamy z dialogu Platona, zatytułowanego jego imieniem.
Heraklit z Efezu
Heraklit z Efezu
(VI/V w. p.n.e.) grecki filozof przyrody, pochodzący z Efezu. Był arystokratą i przeciwnikiem demokracji. Jest autorem słynnych słów „wszystko płynie” (z greckiego: panta rhei).
Rlr31C0ROisA3
Hippiasz
Hippiasz
(V w. p.n.e.) słynny sofista, pochodzący z Elidy. Był autorem licznych traktatów o różnorodnej tematyce. Jego imieniem zatytułowane są dwa dialogi Platona.
Horacy
Horacy
Kwintus Horacjusz Flakkus, ur. 65 r. p.n.e. – zm. 8 r. p.n.e., uznawany za najwybitniejszego rzymskiego poetę lirycznego. Tworzył w czasach rządów Oktawiana Augusta, należał do literackiego koła Mecenasa. Najbardziej znanymi utworami Horacego są Pieśni (Carmina). Pisał również satyry, epody i listy poetyckie.
Jońscy filozofowie przyrody
Jońscy filozofowie przyrody
określenie filozofów presokratejskich, działających w VI i V wieku p.n.e. Zajmowali się oni przede wszystkim badaniem otaczającego świata, astronomią, zagadnieniami fizycznymi i przyrodniczymi. Próbowali ustalić, co stanowi prazasadę (archē) świata. Istniało kilka ważnych ośrodków, mieszczących się przede wszystkim w koloniach greckich: Milecie, Elei i Efezie.
Kition
Kition
miasto fenickie założone w XII wieku p.n.e. na Cyprze, dzisiejsza Larnaka.
Krotona
Krotona
miasto w południowej Italii, założone w VIII w. p.n.e. jako grecka kolonia. W tym mieście swoją szkołę założył Pitagoras.
Ksenofont
Ksenofont
(przełom V i IV w. p.n.e.) grecki autor pism historycznych. Był Ateńczykiem i uczniem Sokratesa. Podobnie jak Platon, napisał Obronę Sokratesa, która stanowi źródło wiedzy o poglądach filozofa. Oprócz tego Ksenofont był także wojskowym, brał udział w jednej z wypraw Cyrusa Młodszego. Walczył również jako najemnik w armii spartańskiej. Napisał traktat O wychowaniu Cyrusa, pochwałę króla Sparty Agesilaosa oraz szereg dzieł o tematyce wojskowej i ekonomicznej. Choć jego pisma mają niewielką wartość historyczną, posiadają duże walory językowe.
R1MBQdTvFh7oC
Likejon
Likejon
szkoła filozoficzna, założona w IV w. p.n.e. w Atenach przez Arystotelesa. Filozofów z Likejonu nazywano również „perypatetykami” od greckiego słowa peripatein (przechadzać się), ponieważ w miejscu tym panował zwyczaj przechadzania się podczas prowadzenia wykładów.
Marek Aureliusz
Marek Aureliusz
121‑180 r. n.e., cesarz rzymski, który otwarcie przyznawał się do uprawiania filozofii. Kierował się zasadami filozofii stoickiej, pozostawił po sobie zapiski, powszechnie znane jako Rozmyślania.
Milet
Milet
(z greckiego: Mīletos); greckie (jońskie) miasto handlowe na wybrzeżu Azji Mniejszej, ośrodek wytwórczości ceramicznej, tkackiej (słynne tkaniny wełniane), farbiarskiej oraz metalurgicznej. W VI w. p.n.e. Milet był ośrodkiem jońskiej szkoły filozoficznej. Miasto rodzinne Talesa, Anaksymandra i Anaksymenesa.
Neoplatonizm
Neoplatonizm
filozofia stworzona przez Plotyna w III wieku n.e., oparta na platonizmie i łącząca naukę Platona z elementami innych filozofii (m.in. stoicyzmu). Neoplatonizm jest niejako syntezą idealistycznych systemów, wypracowanych we wcześniejszych wiekach.
Ontologia
Ontologia
jeden z podstawowych działów filozofii, zajmujący się pojęciem bytu i badający otaczającą człowieka rzeczywistość.
Parezjasta
Parezjasta
(od greckiego: πpiαalfaρrhoρrhoηetaσsigmaίαalfa, parresia – mówienie wszystkiego, mówienie prawdy) określenie człowieka, który w sposób nieskrępowany mówi, co uważa, wyraża krytykę, upomina. Parezjastami określani są antyczni filozofowie, którzy mieli odwagę upominać swoich współobywateli (na przykład Sokrates).
Parmenides
Parmenides
(VI/IV w. p.n.e.) grecki filozof, pochodzący z Elei, założyciel tamtejszej szkoły filozoficznej.
Pitagoras
Pitagoras
(VI w. p.n.e.) matematyk i filozof grecki, założyciel szkoły pitagorejczyków.
R3wCUBYFmeOCw
Pitagoreizm
Pitagoreizm
doktryna rozwinięta przez Pitagorasa i jego uczniów. Pitagorejczycy stanowili rodzaj bractwa religijnego, działającego w Krotonie w południowej Italii. Przedstawiciele szkoły mieli wpływ na rozwój matematyki, astronomii oraz muzyki. Ponieważ sam Pitagoras nie pozostawił po sobie żadnych pism, jego nauk nie można wyodrębnić z ogółu dokonań szkoły, która z czasem stała się bardzo ważnym ośrodkiem badań.
Platon
Platon
(V/IV w. p.n.e.) jeden z najwybitniejszych filozofów starożytnych, uczeń Sokratesa, założyciel Akademii. Do naszych czasów zachowały się dialogi oraz listy Platona. Całość twórczości filozofa została zebrana w czasach hellenistycznych. Najważniejszą postacią dialogów jest Sokrates, nauczyciel Platona. Kwestia wiarygodności obrazu Sokratesa w dialogach do dziś omawiana jest przez naukowców.
Ri8xrr5BmUnqu
Plotyn
Plotyn
(III w. n.e.) grecki filozof, twórca neoplatonizu, pochodził z Lykopolis w Egipcie, studiował w Aleksandrii.
Protagoras
Protagoras
(V w. p.n.e.) filozof z Abdery, jeden ze słynnych sofistów. Był przyjacielem Peryklesa i nauczycielem tragediopisarza Eurypidesa.
Retoryka
Retoryka
sztuka przemawiania, w starożytności rozumiana jako wiedza i praktyczna umiejętność układania mów oraz ich wygłaszania. Umiejętność przemawiania miała wielkie znaczenie dla dorosłego obywatela greckiego miasta, była również niezbędna przy piastowaniu urzędów. Stąd też nauka przemawiania zajmowała bardzo ważne miejsce podczas greckiego wychowania. Nie inaczej było później – w czasach rzymskich. Jednym z etapów kształcenia była nauka pod okiem retora, który miał przygotować młodego Rzymianina do wystąpień publicznych. W średniowieczu retoryka dalej była dziedziną o wielkim znaczeniu, uznawana za jedną z tak zwanych sztuk wyzwolonych.
Sceptycyzm
Sceptycyzm
kierunek filozoficzny, który w IV w. p.n.e. zapoczątkował Pyrron z Elidy. Sceptycy poddawali w wątpliwość ludzką umiejętność poznania. Niektórzy sceptycy proponowali w związku z tym określanie prawdopodobieństwa (probabilizm). W pewnym okresie sceptycyzm rozwijał się w Akademii Platońskiej. W czasach rzymskich kierunek ten był kontynuowany między innymi przez Sekstusa Empiryka.
Sofiści
Sofiści
greccy nauczyciele, którzy za pieniądze przygotowywali młodych obywateli do życia publicznego między innymi poprzez naukę prowadzenia sporów. Działalność sofistów z czasem spotkała się z krytyką między innymi Sokratesa.
Sofizmat
Sofizmat
fałszywa wypowiedź, której nadano pozory poprawności; stwierdzenie, w którym celowo ukryto błędy logiczne.
Sokrates
Sokrates
(przełom V i IV w. p.n.e.) wpływowy grecki filozof, nauczyciel Platona. Krytykował metody sofistów, za cel dociekań filozoficznych uznawał dążenie do prawdy, dobra i sprawiedliwości. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. Przez współobywateli został oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży i skazany na śmierć.
RbToQliXzAZj0
Stoicy
Stoicy
zwolennicy kierunku filozoficznego, zapoczątkowanego przez Zenona z Kition w III w. p.n.e. Głównym obszarem zainteresowania stoików była etyka. Za najwyższe dobro uznawali oni osiągnięcie cnoty (z łaciny virtus).
Synopa
Synopa
miasto greckie, znajdujące się nad Morzem Czarnym (obecnie północna Turcja). Pochodził z niego wybitny przedstawiciel szkoły cyników – Diogenes.
Tales z Miletu
Tales z Miletu
(VII/VI w. p.n.e.) grecki filozof i matematyk, uznawany za pierwszego z jońskich filozofów przyrody.
RhVzcGgtUmEjg
Zenon z Elei
Zenon z Elei
(V w. p.n.e.) grecki filozof, uczeń Parmenidesa.
RLTw9WIHje2kk
Zenon z Kition
Zenon z Kition
(IV/III w. p.n.e.) grecki filozof, uczeń cynika Kratesa, założyciel szkoły stoickiej.
RTcxmfN240EfS
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, PWN, Warszawa 1990.
Notatki ucznia
R1EzHZxVClhyb
Galeria
R1dfU6StXJ9NL
R1N12JjSgmkQ8
RQZYj1OZwCNgf
R1aDPl5s2DSd7
RIxanbkiCu2Hi
RNBVjMq5ySJPT
R11kTaIIJtx2C
RvFpesccVWAd8
R1OemYSKc3fJ8
RfF4PTwre2AJD
R1EbwgUJgfoZv
RsMyzAREuSgDz
RbF3BIQMCQ8St
R1r1T7DYSb4vx
RExI4ARMJ9Pis
R1IbWpmMQqemM
ROX0TFby0qIsL
R1MBQdTvFh7oC
R3wCUBYFmeOCw
Ri8xrr5BmUnqu
RbToQliXzAZj0
RhVzcGgtUmEjg
RLTw9WIHje2kk
RTcxmfN240EfS
Bibliografia
Hadot P., (2018), Czym jest filozofia starożytna?, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia
Kumaniecki K., (1965), Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa: Wydawnictwo PWN
(1990), Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa: PWN
Monteskiusz, O duchu praw, ks. XXIV, tłum. Tadeusz Boy‑Żeleński, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/o-duchu-praw/ [dostęp 26.10.2021 r.]
Platon, Apologia, czyli Obrona Sokratesa, tłum. Felicjan Antoni Kozłowski, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/obrona-sokratesa.html [dostęp 26.10.2021 r.]
Tatarkiewicz W., (2011), Historia filozofii, Warszawa: PWN
Winniczuk L. (red.), (1989), Słownik kultury antycznej, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna