Formy muzyczne – drobne utwory instrumentalne – pieśń bez słów, scherzo, nokturn, preludium
Ważne daty
1607 i 1632 – wydanie w Wenecji Scherzi musicali Claudia Monteverdiego
1801‑1802 – powstanie II Symfonii D‑dur op. 36 Ludwiga van Beethovena
1829‑30 – Feliks Mendelssohn komponuje I zeszyt Pieśni bez słów op. 19
1831 – powstanie I Scherza h‑moll op. 20 Fryderyka Chopina
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
5) rozróżnia i charakteryzuje gatunki i formy muzyczne: c) instrumentalne – figuracyjne (np. preludium, fantazja, etiuda), wariacyjne (np. wariacje ornamentalne, ostinatowe, charakterystyczne), imitacyjne (np. kanon, fuga, ricercar), miniatury instrumentalnej, form tanecznych (tańce użytkowe i stylizowane), rodzaje sonaty, ronda, suity, symfonii, poematu symfonicznego, uwertury, koncertu.
identyfikować najważniejsze cechy gatunkowe, typowe dla pieśni bez słów, scherza, nokturnu i preludium;
charakteryzować przemiany, ewolucję tych gatunków;
wymieniać najważniejszych, reprezentatywnych twórców;
definiować nowe terminy wprowadzone na lekcji.
Pieśń bez słów – typowo romantyczna miniatura instrumentalna
Obok rozbudowanych wielkich form muzycznych kompozytorzy sięgają często do miniatur, określanych mianem liryki instrumentalnej. Kompozycje te mają zwykle dowolną, swobodną budowę. Wyznacznikiem przynależności do określonego gatunku jest najczęściej zastosowanie właściwego dla nich tempa oraz specyficznych cech charakteru, nastroju. Tego typu utwory pojawiają się w różnych epokach, ale szczególną popularność zyskują w XIX wieku.
Pieśń bez słów
Pieśń bez słów to typowo romantyczna miniatura instrumentalna, reprezentująca typ liryki instrumentalnej. Przeznaczona jest zwykle na fortepian. Pierwszym twórcą, a zarazem najważniejszym reprezentantem Pieśni bez słów jest Feliks Mendelssohn Bartholdy (1809‑1847). Już sama nazwa gatunkowa wskazuje na najbardziej istotną właściwość tych utworów. Jest nią przeniesienie cech pieśni wokalnej na grunt muzyki instrumentalnej. Stąd też główną siłą rozwojową tych miniatur staje się linia melodyczna. Ma ona zwykle typowo wokalny, liryczny charakter. Podobnie jak w pieśni na głos i fortepian, melodii towarzyszy i dopełnia ją wyrazowo druga partia – warstwa akompaniamentu.
Mendelssohn stworzył ponad 50 Pieśni bez słów (Lieder ohne Worte). Większość z nich wydał w ośmiu zeszytach, w każdym z zeszytów umieszczając po sześć miniatur. Mają one zwykle prostą, nieskomplikowaną budowę, często wykorzystującą formę pieśni – ABA lub ABA1 . Pod względem charakteru miniatury te prezentują bogatą i zróżnicowaną paletę emocji i nastroju. Wiele z tych utworów opatrzonych zostało programowymi tytułami, jak np. Pieśń weneckiego gondoliera, Pieśń myśliwska, Pieśń wiosenna, czy Prząśniczka.
Pieśń bez słów to gatunek związany przede wszystkim z postacią Mendelssohna. W twórczości innych kompozytorów pojawia się jedynie epizodycznie (np. u Piotra Czajkowskiego).
Scherzo - nie zawsze żartobliwe
Scherzo (wym. skerco ) to gatunek muzyczny o lekkim, pogodnym charakterze. Tego typu wyrazowość związana jest ze znaczeniem słowa scherzo, które w języku włoskim oznacza po prostu żart. Scherzo może wchodzić w skład formy cyklicznej lub stanowić niezależną, samodzielną całość.
Utwory o takim tytule pojawiały się już w baroku. Były to pogodne, beztroskie kompozycje, niekiedy o obsadzie wokalno‑instrumentalnej np. Scherzi musicali Claudio Monteverdiego.
Częściej jednak scherza przeznaczone były do wykonania instrumentalnego, stanowiąc zwykle jedną z części (intermezzointermezzo nietaneczne) barokowej suity (np. III PartityPartity a‑moll Jana Sebastiana Bacha). Popularne BadinerieBadinerie, zamykające II Suitę orkiestrową h‑moll Jana Sebastiana Bacha jest również odpowiednikiem scherza.
Najbardziej żywotny okres w rozwoju tego gatunku inicjuje Ludwig van Beethoven. Kompozytor dokonuje bowiem zmian w klasycznym modelu czteroczęściowego cyklu sonatowego, w trzecim ogniwie zastępując niekiedy menueta właśnie scherzem. Na gruncie symfonii zamiany tej dokonał po raz pierwszy w swojej II Symfonii D‑dur.
Kompozytorzy epoki romantyzmu, kontynuując pomysł Beethovena, ostatecznie wypierają z cyklu sonatowego dawny, niemodny już taniec i zastępują go scherzem. Choć ta zmiana wydaje się być znacząca, wręcz radykalna, to jednak zauważyć należy, że oba gatunki łączy wiele cech wspólnych. Zarówno menuet jak i scherzo pełnią przecież podobną rolę w cyklu. Stanowią moment odprężenia, załagodzenia napięć, tak charakterystycznych dla innych części. Ponadto mają podobne tempo, to samo trójdzielne metrum oraz pogodny charakter. Zwykle wykorzystują też ten sam układ formalny ABA lub ABA1 z triem pośrodku.
W porównaniu z menuetem, scherzo wprowadza jednak równocześnie pewne zmiany. Związane są one przede wszystkim z inną, specyficzną dla tego gatunku wyrazowością. Zamiast elegancji i wytworności tańca, pojawia się bardziej dynamiczny ruch, wyrazista rytmika oraz lżejszy, żartobliwy charakter. Takie tendencje podkreśla między innymi następstwo krótkich motywów, lżejsza artykulacja oraz zmiany rejestrów. Cechy te zauważyć możemy choćby w poniższym przykładzie (Ludwig van Beethoven – Sonata fortepianowa D‑dur op. 28 cz. III Scherzo). Zwróćcie uwagę na elementy kształtujące charakter scherza: krótkie motywy oddzielone od siebie pauzami, lekką artykulację staccato, zmienność dynamiki i rejestrów.
Jednak nie wszystkie scherza zachowują typowe cechy przynależności gatunkowej. Już Beethoven odchodzi niekiedy od idei lekkiego, pogodnego żartu. Jego kompozycje nabierają innego wyrazu – mocy, energii i niepokoju. W pierwszej połowie XIX w. scherzo zmienia jeszcze bardziej swoje oblicze. Dzieje się tak za sprawą Fryderyka Chopina (1810‑1849). Jego oryginalne, niestandardowe ujęcie gatunku, rodzi kompozycje wbrew tytułowi – poważne, dramatyczne, wręcz tragiczne. Chopin przyczynia się również do usamodzielnienia się scherza. Umieszcza je bowiem nie tylko w cyklach sonatowych (z zamienioną kolejnością ogniw środkowych, gdzie scherzo jest na drugim miejscu, a część wolna na trzecim). Tworzy też cztery rozbudowane, samodzielne kompozycje, które należy uznać za najważniejsze, najwybitniejsze przykłady w historii rozwoju tego gatunku. Co znamienne – aż trzy z czterech chopinowskich scherz (kolejno: h‑moll, b‑moll, cis‑moll, E‑dur) mają tonacje minorowe. Wszystkie wykorzystują tradycyjnie trzyczęściową budowę formalną, z ruchliwymi, dynamicznymi częściami skrajnymi oraz bardziej liryczną, spokojną częścią środkową.
Niezwykle dramatyczne i pełne napięcia jest pierwsze Scherzo h‑moll op. 20. Nie znamy dokładnej daty powstania utworu. Prawdopodobnie Chopin stworzył go w Wiedniu w 1831 r., a więc po opuszczeniu rodziny i ojczyzny. Być może emocje wyrażone muzyką są odzwierciedleniem przeżyć i stanu kompozytora, spędzającego święta Bożego Narodzenia samotnie, z dala od domu. Całość otwiera ostry w brzmieniu, pełen dramatyzmu akord. Napięcie, które wprowadza, utrzymane zostanie konsekwentnie w częściach skrajnych, opierających się na poszarpanych, przejmujących w wyrazie przebiegach figuracyjnych.
Po ruchliwej i dramatycznej części A, Chopin zaskakuje wręcz kontrastem. Część środkowa wprowadzając uspokojenie i zniwelowanie napięć, stwarza całkowicie odmienny nastrój. Jej szczególny klimat wyrazowy kształtuje cudownie wtopiony w fortepianową fakturę cytat melodii polskiej kolędy Lulajże Jezuniu
Uczeń czarnoksiężnika Paula Dukasa - scherzo symfoniczne, będące równocześnie poematem symfonicznym,
Walc‑Scherzo na skrzypce i fortepian Piotra Czajkowskiego,
Recitativo i Scherzo‑Kaprys na skrzypce i fortepian Fritza Kreislera,
Scherzo - Tarantella na skrzypce i fortepian Henryka Wieniawskiego
Nokturn – nastrojowa pieśń o nocy
Słowo nokturn (z francuskiego nocturne, z włoskiego notturno – nocny) w swobodnym tłumaczeniu oznacza „pieśń nocy” lub „pieśń o nocy”. Terminem tym opatrzone są więc utwory, które inspirowane są obrazem i nastrojem nocy. Określenie dotyczy nie tylko sfery muzycznej. Pojawia się bowiem i w literaturze, i w sztukach plastycznych. Nokturn w malarstwie przedstawia najczęściej nocny krajobraz lub miejską scenę w mroku. Operuje grą słabego światła i cienia, uzyskując specyficzny nastrój i klimat.
1. Józef Pankiewicz (1866–1940) – polski malarz i grafik.
1. Józef Rapacki (1871–1929) – polski malarz, grafik i rysownik, twórca sentymentalnych pejzaży.
1. James Abbott McNeill Whistler (1834– 1903) – amerykański malarz i grafik. Wiele z jego obrazów opatrzonych jest tytułem Nokturn z dookreśleniem kolorystycznym.
1. James Abbott McNeill Whistler (1834– 1903) – amerykański malarz i grafik.
1. James Abbott McNeill Whistler (1834– 1903) – amerykański malarz i grafik.
Nokturn jako gatunek muzyczny pojawia się w XVIII wieku, w epoce klasycyzmu. Jego ówczesne tytułowe określenia: notturno, nocturne, musica notturna, Nachtmusik – nawiązują jedynie do zwyczaju wykonywania tych utworów – wieczorem, na wolnym powietrzu. Te plenerowe prezentacje muzyczne determinowały również nastrój – lekki i pogodny, niekiedy nawet taneczny. Wspomniane wyżej cechy, podobnie jak wieloczęściowa i swobodna budowa całości, zbliżają ówczesne nokturny do popularnej wówczas serenady i divertimentadivertimenta.
Właściwy nokturn, rozumiany jako miniatura instrumentalna, głównie fortepianowa, zainspirowany poetyckim nastrojem nocy, pojawia się dopiero w następnej epoce, za sprawą Johna Fielda (1782‑1837). Ten irlandzki pianista i kompozytor, prekursor romantyzmu żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku, opatrywał takim właśnie tytułem swoje nastrojowe, nieco sentymentalne kompozycje. Utwory te zyskały w swoim czasie ogromną popularność. Zostały zauważone również przez Fryderyka Chopina – kompozytora, który wyprowadzi ów gatunek na same wyżyny, na szczyt artyzmu i doskonałości.
Nokturn Chopina jest gatunkiem specyficznym i bardzo charakterystycznym. Wykorzystuje osobliwy nastrój – obrazujący tajemniczą, romantyczną, księżycową noc. Stąd przepojony jest liryzmem, zadumą, melancholią. W swoich kompozycjach Chopin stosuje najczęściej formę repryzową ABA1. Części skrajne z typowo nokturnową stylistyką, utrzymane są w spokojnym tempie. Ich specyficzną wyrazowość, miękkość brzmienia i poetyckość nastroju, kompozytor kształtuje łącząc ze sobą łagodność płynnej, typowo wokalnej kantyleny (wzbogaconej o wyrafinowane ornamenty i figuracje) z subtelnym akompaniamentem (wykorzystującym często figuracyjne przebiegi szeroko rozłożonych akordów). Ta spokojna, zrównoważona narracja zostaje zwykle gwałtownie przerwana w części środkowej B, wprowadzającej często silny kontrast. Muzyka staje się tu bardziej gwałtowna i ruchliwa, buduje napięcie i niepokój, który rozładowuje oczywiście powrót nastrojowości i motywiki części pierwszej, zamykając całość utworu ponownie w typowo nokturnowej stylistyce.
Choć Johna Fielda i Fryderyka Chopina należy uznać za najważniejszych twórców kształtujących cechy i postać nokturnu, to gatunek ten jest również obecny w twórczości innych kompozytorów. Ma on jednak postać bardziej incydentalną, marginalną. Pojawia się u Marii Szymanowskiej, Roberta Schumanna, Edwarda Griega, Franciszka Liszta. Stanowi czasem jedno z ogniw utworów wieloczęściowych np. Muzyki do Snu nocy letniej Feliksa Mendelssohna, II Kwartetu smyczkowego Aleksandra Borodina, VII Symfonii Gustawa Mahlera, baletu Daphnis i Chloe Maurycego Ravela, dwuczęściowego cyklu Nokturn i Tarantella na skrzypce i fortepian Karola Szymanowskiego. Claude Debussy Nokturnami zatytułował nawet cykl trzech programowych utworów na orkiestrę.
Jednak to Chopin stał się największym mistrzem nokturnu. To on kształtuje charakterystyczne dla tych kompozycji cechy. I to w tak znaczącym stopniu, że właściwości chopinowskiego nokturnu staną się synonimem jego cech gatunkowych.
Preludium – gatunek o różnych obliczach
Preludium jako gatunek o charakterze wstępu, wprowadzenia, pojawia się już u schyłku średniowiecza. W XV i XVI wieku przyjmuje często nazwy preambulum, czy intonazioni. Są to krótkie utwory o charakterze improwizacyjnym, przeznaczone zwykle do wykonania na organach lub lutni.
W XVII i XVIII wieku preludium ma coraz większe znaczenie, jest też bardziej rozbudowane rozmiarowo. Nadal jednak utrzymuje swoją funkcję poprzedzania, otwierania, stając się na przykład pierwszą częścią suity. Bardzo popularne w baroku łączenie w dwuczęściowy cykl preludium i fugi, wykorzystuje ideę kontrastowego zestawienia ze sobą swobodnego, figuracyjnego gatunku ze ścisłą, polifoniczną formą.
Barokowe preludium jest dość zróżnicowane. Obok utworów ze skomplikowaną fakturą polifoniczną, znajdziemy kompozycje bardziej homofoniczne, czasem wręcz z kantylenową linią melodyczną. Za najpopularniejszy ówczesny model tego gatunku, uznać jednak należy preludium typu figuracyjnego, z ewolucyjną zasadą kształtowania. Tego typu kompozycje rozwijały całość formy z krótkiego pomysłu muzycznego, motywu. Charakteryzowały się zwykle jednolitością wyrazową i motywiczną.
Preludium to otwiera tom pierwszy Das Wohltemperierte Klavier – niezwykłe dzieło, stanowiące cykl 24 preludiów i fug, zestawionych według następstwa tonacji w porządku chromatycznym i jednoimiennym (C‑dur, c‑moll, Cis‑dur, cis‑moll, D‑dur, d‑moll itd.).
Kolejną ważną epoką w rozwoju preludium jest romantyzm. Rozkwit tego gatunku w XIX wieku wyniknie z jego nowej funkcji. Utwory te, nieco wbrew własnej nazwie, tracą swoje pierwotne znaczenie, przestają być wyłącznie wstępem do innego utworu. Preludium się usamodzielni, zacznie funkcjonować jako twór niezależny. Tego typu kompozycje pisze Fryderyk Chopin. Swoje 24 Preludia op. 28 zestawia w cykl, którego porządek następstwa skontrastowanych miniatur wyznacza układ tonacji koła kwintowego (C‑dur, a‑moll, G‑dur, e‑moll, D‑dur, h‑moll itd.).
Pomysł pisania samodzielnych preludiów, zwłaszcza fortepianowych, podejmuje wielu innych kompozytorów. Wśród nich między innymi: Sergiusz Rachmaninow, Aleksander Skriabin, Karol Szymanowski. Claude Debussy wyrazowość swoich preludiów dookreśla jeszcze programowymi tytułami: np. Dziewczyna o włosach jak len, Żagle, Zatopiona katedra, Ślady na śniegu itp. Mianem preludium opatrywano niekiedy nawet utwory orkiestrowe, na przykład poemat symfoniczny Preludia Franciszka Liszta, czy Preludium do Popołudnia Fauna Claude’a Debussy’ego.
W baroku pojawia się również specyficzny rodzaj preludium - preludium chorałowe, zwane też przygrywką chorałową. Za mistrza tego gatunku uznać należy bez wątpienia Jana Sebastiana Bacha. Istotą tych kompozycji, przeznaczonych zwykle na organy, jest wykorzystanie melodii chorałowej (chorał protestancki). Melodia ta opracowywana była w rozmaity sposób: mogła się pojawić w całości lub we fragmentach, w jednym – na przykład najwyższym głosie lub „wędrować” między głosami itp. Tytuł przygrywki chorałowej byl powieleniem tytułu melodii chorałowej.
Zadania
W której ze swoich symfonii Ludwig van Beethoven po raz pierwszy wprowadza scherzo w miejsce menueta?
- I Symfonia C-dur
- II Symfonia D-dur
- V Symfonia c-moll
Które z podanych tytułów gatunkowych Feliks Mendelssohn umieścił w Suicie orkiestrowej z Muzyki do Snu nocy letniej?
- nokturn
- scherzo
- pieśń bez słów
Wysłuchaj ponownie utworu Aleksandra Borodina - III części II Kwartetu smyczkowego - Notturno. Które z poniższych punktów są prawdziwe i podkreślają charakterystyczną dla nokturnu wyrazowość?
- Spokojne tempo
- Dynamika forte z licznymi akcentami
- Nastrojowy, romantyczny charakter
- Liryczna, kantylenowa linia melodyczna
- Dominująca w utworze artykulacja staccato
Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.
Które z podanych cech przynależą zarówno do menueta, jak i scherza:
- Zwykle budowa ABA lub ABA1 z triem w środkowej części
- Żartobliwy charakter
- Metrum trójdzielne
Przeciągając podane elementy z prawej kolumny do lewej połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją.
Utwór o kameralnej obsadzie, pogodnym charakterze, wykonywany na wolnym powietrzu, Rodzaj preludium, przeznaczonego na organy, Wstępna forma preludium, Rozwijanie całego utworu lub jego większej całości z niewielkiego motywu
| Ewolucjonizm | |
| Divertimento | |
| Przygrywka chorałowa | |
| Intonazioni |
W którym ze swoich utworów Chopin cytuje polską kolędę Lulajże Jezuniu?
- Preludium C-dur op. 28
- Nokturn cis-moll op. 27 nr 1
- I Scherzo h-moll op. 20
Połącz w pary tytuły utworów z ich przynależnością gatunkową.
Pieśń bez słów, Scherzo, Preludium
| P. Dukas Uczeń czarnoksiężnika | |
| F. Mendelssohn Prząśniczka | |
| C. Debussy Ślady na śniegu |
Zadanie domowe
Słownik pojęć
utwór o lekkim, żartobliwym, często tanecznym charakterze, popularny w XVIII w.
trzy lub czteroczęściowy układ formalny, wykształcony w klasycyzmie. Stosowany w sonacie, symfonii, koncercie.
wieloczęściowe utwory o swobodnej budowie i pogodnym charakterze. Wykonywane zwykle w obsadzie kameralnej, na wolnym powietrzu, wieczorową porą.
wstawki w suicie barokowej, między sarabandą a gigue
inna nazwa suity
Słownik powstał na podstawie:
Słownik muzyki pod red. Wojciecha Marchwicy, Zielona Sowa, Warszawa 2006.