Ważne daty

Wokół idei korespondencji sztuk

Związki muzyki z innymi sztukami były szczególnie silne w romantyzmie. Nieuchwytny, można nawet powiedzieć niematerialny charakter samej muzyki, która – jak mawiali zwolennicy muzyki absolutnej – nie wyrażała żadnych treści, czynił ją i jej materię (tworzywo dźwiękowe) wyjątkowym medium przekazującym wyrażone różnymi rodzajami literackimi (liryką, epiką i dramatem) idee: filozoficzne, etyczne, heroiczne, religijne etc.

Dotychczas kompozytorzy najczęściej określali swe utwory tytułami wskazującymi normy gatunkowe: sonataSonatasonata, symfoniaSymfoniasymfonia, kwartet smyczkowyKwartet smyczkowykwartet smyczkowy, koncertKoncertkoncert; w XIX w. zapanowała z kolei moda na nadawanie tytułów odwołujących słuchaczy do znanych utworów literackich (powieści, sztuk teatralnych, poematów…). Zmiany światopoglądu, będące konsekwencją m. in. Wielkiej Rewolucji Francuskiej, szczególnie popularnymi i wdzięcznymi bohaterami utworów muzycznych uczyniły buntowników występujących przeciwko zastanej rzeczywistości społeczno‑politycznej – stąd też wielka popularność wątków faustowskich, czy postaci wzorowanych na Don Juanie.

R13rzTyJlo5oU1

Ilustracja przedstawia: Anton Kaulbach, „Faust i Mefisto”, przełom XIX/XX wieku. Faust przedstawiony jest jako starszy uczony z długą, białą brodą (być może jest rzeczywistym portretem) i czarnym beretem. Za nim widnieje patrzący na Fausta, Mephisto, w czerwonym ubraniu z czerwoną, ołówkową czapką. W tle uwieczniono tańczącą nagą kobietę.

Stopniowo, od spektakli dramatycznych z udziałem muzyki, uniezależniały się uwertury przekształcając się w samodzielne utwory koncertowe. Twórcy zaczęli traktować je jako pretekst do przedstawienia za pomocą dźwięków historii oraz wyrażenia idei bądź uczuć. Szczególne zasługi w tym względzie przypisać należy uwerturom koncertowym Ludwiga van Beethovena (Egmont, Coriolan, trzy uwertury Leonora związane z operą Fidelio).

UwerturyUwerturaUwertury koncertowe Beethovena oparte były na modelu formy sonatowejForma sonatowaformy sonatowej. Była to trzyczęściowa konstrukcja, gdzie w pierwszym ogniwie (nazywanym ekspozycją) twórca wprowadzał dwa pomysły melodyczne (dwa tematy) skontrastowane ze sobą pod względem tonacji (niekiedy także charakteru), w środkowym ogniwie (przetworzenie) opracowywał najbardziej charakterystyczne fragmenty tych tematów, a we fragmencie ostatnim (repryza) raz jeszcze prezentował główne myśli muzyczne z uwzględnieniem „rekapitulacji tonalnej” (pojawiały się tu w jednej tonacji – głównej tonacji utworu).

Uwertury koncertowe stały się prototypami poematów symfonicznych – najczęściej jednoczęściowych kompozycji (wewnętrznie zróżnicowanych) umiarkowanej długości (Bohdan Pociej pisał, że poematy najczęściej trwają 10–20 minut).

1830 czy 1850? Kiedy powstał pierwszy poemat muzyczny?

Poemat symfonicznyPoemat symfonicznyPoemat symfoniczny jest „dzieckiem romantycznej estetyki i poetyki”. Do jego powstania przyczyniła się w szczególności idea korespondencji sztuk – nowatorski sposób postrzegania wszystkich sztuk w sposób całościowy. Ten gatunek muzyczny, nawiązujący – jak już wspomniano – do istniejącego modelu formy sonatowej, może zostać zrozumiany tylko z uwzględnieniem inspiracji, podanej słuchaczowi w postaci znaczącego tytułu czy rozpisanego programu, będącego swoistą „receptą” pomagającą zrozumieć przesłanie utworu.

Kiedy ok. roku 1846 Franciszek Liszt przystępował do komponowania pierwszego poematu symfonicznego, korzystał z osiągnięć swych poprzedników, które postanowił twórczo rozwinąć i podporządkować nowym ideom. Odwołał się zarówno do uwertur koncertowych, jak i skomponowanej przez Hektora Berlioza w 1830 r. pierwszej symfonii programowejProgramowośćprogramowej – Symfonii Fantastycznej (opowiadającej za pomocą dźwięków epizod z życia artysty), pięcioczęściowej symfonii spojonej tematem ukochanej.

Choć powstanie poematu symfonicznego przypisuje się Franciszkowi Lisztowi, termin Tondichtung użyty został w roku skomponowania Symfonii Fantastycznej Berlioza – poematem symfonicznym określił Carl Loewe kompozycję fortepianową Mazeppa powstałą w 1830 r., zainspirowaną dramatem Byrona.

RIQyaRG3Xxv1D1

Ilustracja przedstawia portret Johanna Carla Gottfrieda Loewe. Mężczyzna patrzy w dal, ma lekko podniesione włosy, które zaczesane są do tyłu. Ma poważny wyraz twarzy, ubrany jest w białą koszulę z wysoko postawionym kołnierzem oraz ciemny garnitur.

Kontynuatorzy Franciszka Liszta

Poemat symfoniczny, gatunek pozwalający na wyrażenie za pomocą muzyki instrumentalnej rozmaitych treści, stał się niezwykle popularny. Apogeum osiągnął w twórczości Ryszarda Straussa, który nawiązał do Liszta czerpiąc od niego szczególne zainteresowanie korespondencją sztuk, naturą oraz koncepcją formalną podporządkowaną pozamuzycznej treści. Jego najsłynniejsze poematy, to: Don Juan, Makbet, Śmierć i wyzwolenie, Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała, Tako rzecze Zaratustra, Don Kichot. Obok wzorców formy sonatowej, używa także formy rondaRondoronda (Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała) oraz wariacjiWariacjewariacji połączonych z koncertującą symfonią (Don Kichot).

Inne gatunki, które uznać można za pochodne poematu symfonicznego, to fantazjaFantazjafantazja symfoniczna i scherzoScherzoscherzo symfoniczne. Przykładem fantazji symfonicznej jest Francesca da Rimini Piotra Czajkowskiego, utwór oparty na Boskiej komedii Dantego. Trzyczęściowa konstrukcja utworu, wyrażona schematycznie: ABA obrazuje opowieść Franceski, która znalazła się w piekle pokutując za grzechy namiętności. Jej opowieść, stanowiąca środkowe ogniwo utworu (B), jest niezwykle liryczna i subtelna, części skrajne utworu (A), to zobrazowane przez Czajkowskiego wichry piekielne.

Najbardziej znanym scherzem symfonicznym jest Uczeń czarnoksiężnika Paula Dukasa. Kompozytor zilustrował muzyką treść ballady Johanna Wolfganga Goethego pod tym samym tytułem. Goethe opisał historię adepta magii, który pod nieobecność mistrza używa czarów, by przedmioty wykonały za niego pracę. Wodę do chaty nosi zaczarowana tykwa, której uczeń nie potrafi zatrzymać, gdyż nie pamięta właściwego zaklęcia. Ostatecznie przecina ją na pół licząc na zakończenie pracy i nagle… pojawiają się dwie tykwy… Przed powodzią ratuje adepta powrót mistrza.

W niezwykle humorystyczny sposób Paul Dukas przedstawił w postaci tematu muzycznego tykwę noszącą wodę. Posłuchajmy.

Drugi segment scherza, przedstawiający dramatyczną sytuację, kiedy to pojawiają się obie części przepołowionej tykwy, zilustrował kompozytor nakładając na siebie temat wykonany przez fagot i klarnet. Posłuchajmy.

Muzyka Paula Dukasa i historia przedstawiona przez Johanna W. Goethego zainspirowała Walta Disneya do zrealizowania kreskówki wykorzystującej ten znany wątek muzyczno‑literacki.

R7r9BHxVuI5Vd1

Kadr z filmu przedstawia postać ucznia czarnoksiężnika, który zostaje sam na posesji. Uczeń sprzątając rzuca czar na miotłę, która sprząta za niego. Czarnoksiężnik ma czerwoną szatę i niebieski, stożkowy kapelusz.

Poematy symfoniczne i symfonie programowe stały się gatunkami, które przejęli kolejni kompozytorzy. Do najsłynniejszych należą poematy Claude’a Debussy’ego, Aleksandra Skriabina, Artura Honeggera oraz przedwcześnie zmarłego polskiego kompozytora Mieczysława Karłowicza.

Zadania

Słownik pojęć

Źrodło:

https://sjp.pwn.pl/

Galeria dzieł sztuki

R13rzTyJlo5oU1

Ilustracja przedstawia: Anton Kaulbach, „Faust i Mefisto”, przełom XIX/XX wieku. Faust przedstawiony jest jako starszy uczony z długą, białą brodą (być może jest rzeczywistym portretem) i czarnym beretem. Za nim widnieje patrzący na Fausta, Mephisto, w czerwonym ubraniu z czerwoną, ołówkową czapką. W tle uwieczniono tańczącą nagą kobietę.

Biblioteka muzyczna