Ważne daty
1597 – powstanie Sonaty pian'e forte Giovanniego Gabrielego, Wenecja
1607–1608 – sonaty triowe na dwoje skrzypiec i basso continuo Salomone Rossi wydane w zbiorze Sinfonie e Gagliarde
1617 –Affetti musicali Biagio Mariniego, zawierający pierwsze sonaty na skrzypce solo i basso continuo, Wenecja
1676 – Sonaty misteryjne (zw. różańcowymi – Die Rosenkranz‑Sonaten) Heinricha I.F. Bibera
1681 – 12 Sonat op. 1 (sonaty triowe da chiesa) Arcangelo Corellego
1685 – rok urodzin J.S. Bacha, G.F. Haendla i D. Scarlattiego
1700 – 12 Sonat op. 5 (sonaty solowe da chiesa i da camera) Arcangelo Corellego
1718‑1722 – 6 Sonat na skrzypce i klawesyn BWV 1014‑1019 J.S. Bacha
1732‑1809 – lata życia Josepha Haydna
1752‑1832 – lata życia Muzio Clementiego
1756‑1791 – lata życia Wolfganga Amadeusa Mozarta
1770‑1827 – lata życia Ludwiga van Beethovena
1794 – Sonata fortepianowa Es‑dur, Hob. XVI: 52 Josepha Haydna
1788 – Sonata fortepianowa C‑dur Facile KV 545 Wolfganga Amadeusa Mozarta
1795 – Sonata fortepianowa C‑dur op. 2 nr 3 Ludwiga van Beethovena
1799 – Sonata fortepianowa c‑moll op. 8 Patetyczna Ludwiga van Beethovena
1800/1801 – Sonata skrzypcowa F‑dur op. 24 Wiosenna Ludwiga van Beethovena
1803 – Sonata skrzypcowa A‑dur op. 47 Kreutzerowska Ludwiga van Beethovena
1822 – Sonata fortepianowa c‑moll op. 111 Ludwiga van Beethovena
1917 – Symfonia klasyczna Sergiusza Prokofiewa
Scenariusz dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
4. Renesans. Uczeń:
2) wymienia formy muzyki wokalnej i instrumentalnej;
5. Barok. Uczeń:
2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);
3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
5) omawia polską muzykę barokową i jej reprezentantów (Bartłomiej Pękiel, Adam Jarzębski, Marcin Mielczewski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki).
6. Klasycyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:
g) twórczość i działalność klasyków wiedeńskich,
i) zmiany w cyklu sonatowym dokonane przez Ludwiga van Beethovena i ich przykłady;
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
a) części cyklu sonatowego (w tym allegro sonatowe),
b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: sonata klasyczna, symfonia, koncert solowy, kwartet smyczkowy,
c) wariacje,
d) rondo,
7. Romantyzm. Uczeń:
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
a) wielkie (sonata, symfonia, opera, dramat muzyczny, poemat symfoniczny, koncert).
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;
4) dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in..
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.
definiować formę i gatunek sonaty w baroku i klasycyzmie;
określać cechy formy sonatowej i cyklu sonatowego;
wymieniać podstawowe współczynniki formy sonatowej.
Początki sonaty
SonataSonata (z łac. sonare – brzmieć) utwór instrumentalny, w przeciwieństwie do kantaty (z łac. cantare – śpiewać); początkowo o nieustalonej budowie. Termin pojawił się na przełomie XVI i XVII w. w Wenecji i stosowany był dla wieloodcinkowych utworów, będących przeniesieniem wokalnej chanson na organy lub na zespół instrumentów. W I połowie XVII w. służył do określenia kompozycji o charakterze polichóralnej canzony. Technika polichóralna służyła kontrastowaniu barwy, faktury i dynamiki. Pierwsze sonaty tworzyli Andrea i Giovanni Gabrieli. Jedną z najbardziej znanych sonat tego czasu jest dwuchórowa Sonata pian'e forte Giovanniego Gabrielego (1597 r., Wenecja), zamieszczona w zbiorze Sacrae symphoniae.
Sonatę triową na dwoje skrzypiec i basso continuo stworzył Salomone Rossi w zbiorze Sinfonie e Gagliarde, wydanym w latach 1607–1608. Gatunek skrzypcowej sonaty solowej z basso continuo zapoczątkował zbiór Affetti musicali Biagio Mariniego 1617 r. Ostatecznie typ sonaty barokowej ukształtował Arcangelo Corelli. W latach 1681–1700 wydał 5 zbiorów sonat: 12 Sonat op. 1 i 12 Sonat op. 3 – sonaty triowe da chiesa, 12 Sonat op. 2 i 12 Sonat op. 4 – sonaty triowe da camera oraz 12 Sonat op. 5, zbiór zawierający sonaty solowe da chiesa i da camera. Części utworów łączyła wspólna tonacja oraz pokrewieństwo motywiczne.
Na uwagę zasługują programowe Sonaty misteryjne (zw. różańcowymi – Die Rosenkranz Sonaten) Heinricha I.F. Bibera z 1676 r. Piętnaście sonat, w których Biber w bardzo pomysłowy sposób stosował technikę skordatury (czyli przestrajania strun), wieńczy monumentalna Passacaglia oparta na czterodźwiękowym temacie g f‑es d. Szczególną popularność zyskały również sonaty Giuseppe Tartiniego, m.in. Sonata g‑moll z tzw. Trylem diabelskim.
Johann Sebastian Bach komponował sonaty triowe na organy. Johann Kuhnau natomiast przeniósł sonatę triową na instrument klawiszowy. Specyficznym rodzajem są jego Sonaty biblijne opatrzone tytułami i związane z ilustracyjnością, czyli tzw. malarstwem muzycznym.
Podział sonat ze względu na charakter i obsadę wykonawczą
Sonata barokowa była utworem wieloczęściowym, przyjmowała różną obsadę i cechowała się niejednorodnym charakterem. Wyróżniamy następujące rodzaje sonat barokowych: Sonata da camera była formą cykliczną o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składająca się z kilku części o charakterze tanecznym. Sonata da chiesa, inaczej sonata kościelna, składała się najczęściej z czterech kontrastujących części: 1. wolnej – patetycznej, 2. szybkiej – imitacyjnej lub fugowanej, 3. wolnej – kantylenowej i homofonicznej, 4. szybkiej – fugowanej. Istniały także sonaty sklasyfikowane na podstawie warstwy wykonawczej: sonata solowa z basso continuo, sonata triowa (dwa instrumenty solowe) z basso continuo, sonata a quarto (trzy instrumenty solowe) z basso continuo.
Ewolucja sonaty – między barokiem i klasycyzmem
U schyłku baroku, tj. na początku XVIII w., sonata triowa ustąpiła miejsca sonacie solowej. Pojawiły się również sonaty solowe bez basso continuo. Znaczną rolę w przezwyciężaniu stylu barokowego odegrały Essercizi per gravicembalo Domenico Scarlattiego znane dziś jako sonaty (ponad 550). Są to utwory oparte z reguły na homofonicznej formie dwuczęściowej, ale reprezentują wszystkie typy form i zasad konstrukcyjnych, które występowały w ówczesnej sonacie, a więc figuracyjność i jednolitość motywiczną, imitacyjność, zarysowaną koncepcję formy sonatowej. Znaczenie tych utworów polega również na tym, że Scarlatti rozwinął fakturę klawesynową w taki sposób, że stała się ona wzorem dla późniejszej faktury fortepianowej. W niektórych sonatach widoczne są wyraźnie cechy dualizmu tematycznegodualizmu tematycznego, który stał się zapowiedzią późniejszej sonaty klasycznej.
Sonata klasyczna
Sonatina kiedyś i dziś
Kompozytorzy klasycyzmu tworzyli również sonaty mniejszych rozmiarów zwane sonatinamisonatinami. Zwykle przeznaczone były dla celów dydaktycznych i miały za zadanie przygotować młodego muzyka do opracowywania trudniejszych utworów, takich jak sonaty, wariacje czy ronda. Twórczość sonatin rozpowszechniła się również z tego powodu, że w początkach XIX w. znacznie poszerzył się krąg odbiorców muzyki i amatorów zainteresowanych grą na popularnym wówczas fortepianie. Do upowszechnienia muzyki wśród mieszczaństwa przyczynił się także rozwój wydawnictw muzycznych, organizowanie stałych, publicznych koncertów oraz moda na muzykowanie domowe. Wielcy mistrzowie, tacy jak Mozart i Beethoven pisali również sonaty i sonatiny w celach dydaktycznych. Sonata fortepianowa C dur KV 545 Mozarta przeznaczona była dla jego uczniów. Z wczesnego okresu twórczości Beethovena pochodzą Sonatiny: F dur, C dur, G dur i g moll. Mniej wybitni kompozytorzy klasycyzmu i wczesnego romantyzmu, Muzio Clementi, Friedrich Kuhlau, Jan Ladislav Dussek, Anton Diabelli, Ignaz Joseph Pleyel, tworzyli sonatiny, w których starali się połączyć walory dydaktyczne i artystyczne. Ich sonatiny cechowały się prostszą konstrukcją, skróconym przetworzeniem, lżejszym charakterem i lapidarnością tematów. Najczęściej opierały się na budowie dwu- lub trzyczęściowej. Można w nich dostrzec bezpretensjonalne piękno, ujmującą świeżość i naturalność inwencji, przejrzystą i logiczną konstrukcję , śpiewną linię melodyczną tematów, wyrazistą rytmikę, nieskomplikowaną harmonikę i fakturę. O wartościach artystycznych tych sonatin świadczy utrzymująca się do dzisiaj ich popularność w repertuarze pedagogicznym.
Sonatina
Kompozytorzy klasycyzmu tworzyli również sonaty mniejszych rozmiarów zwane sonatinamisonatinami. Zwykle przeznaczone były dla celów dydaktycznych i miały za zadanie przygotować młodego muzyka do opracowywania trudniejszych utworów, takich jak sonaty, wariacje czy ronda. Twórczość sonatin rozpowszechniła się również z tego powodu, że w początkach XIX w. znacznie poszerzył się krąg odbiorców muzyki i amatorów zainteresowanych grą na popularnym wówczas fortepianie. Do upowszechnienia muzyki wśród mieszczaństwa przyczynił się także rozwój wydawnictw muzycznych, organizowanie stałych, publicznych koncertów oraz moda na muzykowanie domowe. Wielcy mistrzowie, tacy jak Mozart i Beethoven pisali również sonaty i sonatiny w celach dydaktycznych. Sonata fortepianowa C‑dur KV 545 Mozarta przeznaczona była dla jego uczniów. Z wczesnego okresu twórczości Beethovena pochodzą Sonatiny: F‑dur, C‑dur, G‑dur i g‑moll. Mniej wybitni kompozytorzy klasycyzmu i wczesnego romantyzmu, Muzio Clementi, Friedrich Kuhlau, Jan Ladislav Dussek, Anton Diabelli, Ignaz Joseph Pleyel, tworzyli sonatiny, w których starali się połączyć walory dydaktyczne i artystyczne. Ich sonatiny cechowały się prostszą konstrukcją, skróconym przetworzeniem, lżejszym charakterem i lapidarnością tematów. Najczęściej opierały się na budowie dwu- lub trzyczęściowej. Można w nich dostrzec bezpretensjonalne piękno, ujmującą świeżość i naturalność inwencji, przejrzystą i logiczną konstrukcjęlogiczną konstrukcję , śpiewną linię melodyczną tematów, wyrazistą rytmikę, nieskomplikowaną harmonikę i fakturę. O wartościach artystycznych tych sonatin świadczy utrzymująca się do dzisiaj ich popularność w repertuarze pedagogicznym.
Sonatina w XX wieku
Sonatiny zyskują popularność w stylu neoklasycznym w I połowie XX w. Kompozytorzy tego okresu nawiązują do stylu barokowego i klasycznego. Stąd ich dążenie do lapidarności formy, antyromantyczny charakter ekspresji, obiektywizm, motoryczna motywika i wykorzystanie środków konstrukcyjnych XVIII w. Z lat 1940–1941 pochodzi Sonatina na fortepian Tadeusza Szeligowskiego. Składa się z czterech części: Allegro moderato, Arietta, Scherzino, Vivace. Tonalność części pierwszej Sonatiny oscyluje wokół C‑dur, a przejrzyste tematy, zróżnicowane pod względem wyrazowym, opierają się na stosunku toniczno dominantowym. Mają lekki, pogodny charakter. W przetworzeniu, za sprawą szybkich zmian harmonicznych dochodzi do wzmożenia dramatyzmu, a następnie do rozładowania napięć w repryzie. Część II Arietta, w tempie adagietto, o śpiewnej, lirycznej linii melodycznej z licznymi trylami i miarowym akompaniamentem charakteryzuje się poetyckością i spokojem. Scherzino, w tempie Allegro molto, ma budowę ABA1. Część A zbudowane jest z dwóch, uporczywie powtarzanych motywów w kontrastowej dynamice i zmiennym metrum (naprzemiennie forte i piano oraz metrum dwu- i trójdzielne). Uspokojenie przynosi ustęp środkowy. Część czwarta pojawia się jako attaca. Tempo Vivace i ciągła pulsacja ósemkowo szesnastkowa wprowadzają charakter motoryczny, pełen życia i energii. Specyfiką części jest oscylacja wokół akordu C dur i c moll. Antagonizm trybów zaznaczony jest również w zakończeniu. Sonatina Szeligowskiego jest doskonałym przykładem lapidarności formy oraz stylu neoklasycznego w muzyce polskiej I połowy XX w.
Zadania
Wyjaśnij pojęcie sonata.
Wyjaśnij pojęcie sonatina.
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją.
trzy lub czteroczęściowy układ form zestawionych na zasadzie kontrastu tempa, konstrukcji i wyrazu muzycznego, w formie sonatowej główna myśl muzyczna; w utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową, obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym, zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji
dualizm tematyczny | |
temat | |
praca tematyczna | |
cykl sonatowy |
Przyporządkuj daty do odpowiednich dzieł, związanych z ewolucją sonaty.
<i>Sonata fortepianowa C-dur</i> op. 2 nr 3 Ludwiga van Beethovena, <i>12 Sonat</i> op. 5 (sonaty solowe da chiesa i da camera) Arcangelo Corellego, <i>Affetti musicali</i> Biagio Mariniego, <i>Sonata fortepianowa C-dur</i> Facile KV 545 Wolfganga Amadeusa Mozarta, <i>Sonatina</i> na fortepian Tadeusza Szeligowskiego
1617 | |
1700 | |
1788 | |
1795 | |
1941 |
Połącz w pary nazwy gatunków sonat z odpowiednim wyjaśnieniem
sonata przeznaczona na trzy instrumenty solowe z basso continuo, sonata kościelna, składa się najczęściej z czterech kontrastujących części, sonata przeznaczona na dwa instrumenty solowe z basso continuo, utwór cykliczny o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składający się z kilku części o charakterze tanecznym.
Sonata da camera | |
Sonata da chiesa | |
sonata triowa | |
sonata a quatro |
Zaprojektuj program cyklu trzech koncertów złożonych z sonat epoki romantycznej. Krótko uzasadnij swój wybór.
Po wykonaniu zadania gotową pracę wyślij do nauczyciela używając do tego przycisku „Skonsultuj z nauczycielem”.
Słownik pojęć
1. W okresie baroku termin oznaczał grupę form cyklicznych reprezentowanych głównie przez sonatę da chiesa i sonatę da camera;
2. Cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, jedna z podstawowych form muzycznych XVIII i XIX w. W ścisłym znaczeniu termin oznacza cykliczny utwór na instrument solowy (np. fortepian) lub na instrument melodyczny i fortepian;
3. W szerszym znaczeniu termin sonata może być rozumiany jako synonim cyklu sonatowego przeznaczonego na większą obsadę wykonawczą, kameralną lub orkiestrową. Ze względu na ścisłą zależność formy muzycznej od obsady wykonawczej, cykl sonatowy odznacza się cechami gatunkowymi decydującymi o różnicach między poszczególnymi formami.
Sonata o mniejszych rozmiarach, zwykle przeznaczona do celów dydaktycznych.
Obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym. Z reguły pierwszy temat ma charakter dramatyczny, a drugi – liryczny. Temat drugi utrzymany jest w tonacji dominanty górnej (w przypadku tonacji durowej ) lub paraleli toniki (w przypadku tonacji molowej). Podane stosunki tonacyjne nie były w pełni przestrzegane.
W formie sonatowej główna myśl muzyczna. W utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową.
Zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji.
Źródło:
Słownik muzyki pod red. Wojciecha Marchwicy, Zielona Sowa, Kraków 2006.