Ilustracja przedstawia ręczny zapis nut na pięciolinii. Tytuł lekcji: Formy muzyczne – symfonie
Ilustracja przedstawia ręczny zapis nut na pięciolinii. Tytuł lekcji: Formy muzyczne – symfonie
Rozwój muzyki symfonicznej
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Ważne daty
II poł. XVIII w. – w szkole mannheimskiej oraz w twórczości klasyków wiedeńskich powstają pierwsze samodzielne symfonie
ok. 1770‑1780 – okres burzy i naporu w muzyce, pogłębienie ekspresyjne na gruncie symfonii
1830 – powstaje symfonia programowa – Symfonia fantastyczna Hectora Berlioza
1976 – polski przykład poszerzania znaczenia gatunkowego – powstaje III Symfonia – Symfonia pieśni żałosnych Henryka Mikołaja Góreckiego
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
RgPkFXdNogAUh1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
6. Klasycyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:
b) szkoła mannheimska i jej wpływ na powstanie klasycyzmu;
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: symfonia.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój.
Nauczysz się
określać znaczenie szkoły mannheimskiej dla wykształcania się wzorca gatunkowego symfonii;
wymieniać symfonie w twórczości klasyków wiedeńskich;
przedstawiać jakie znaczenie odegrał Beethoven dla symfoniki XIX‑wiecznej.
Od sinfonii do symfonii
Jako samodzielne kompozycje symfonie pojawiły się w II poł. wieku XVIII. Wcześniej, terminem sinfonia określano wykonywane na instrumentach wstępne części wokalno‑instrumentalnych przedstawień dramatycznych, czyli te fragmenty, które z czasem zaczęto nazywać uwerturami (fr. ouvert – rozpocząć, otwierać).
Wczesne symfonie były często przeróbkami wcześniejszych i cudzych kompozycji. Wykorzystywały trzyczęściową konstrukcję charakterystyczną dla uwertur neapolitańskich (część szybka – część wolna – część szybka).
Taką trzyczęściową postać, przy czym części są już od siebie oddzielone, przyjmują wczesne symfonie pierwszych klasyków wiedeńskich: Josepha Haydna i Wolfganga Amadeusza Mozarta. Tytułami części tych symfonii są włoskie oznaczenia temp odpowiadających powyższej 3‑etapowej budowie uwertury neapolitańskiej.
Egzemplifikacją takiego utworu może być I Symfonia Es‑dur KV 16 skomponowana w 1764 r. przez 8‑letniego Mozarta. Jest ona złożona z 3 części:
AllegroAllegro cz. I Molto allegroAllegroallegro (z wł. bardzo wesoło)
AndanteAndante cz. II Andante (z wł. umiarkowanie wolno)
Przeznaczona na stosunkowo skromny skład wykonawczy: 2 oboje, 2 rogi, klawesyn i smyczki.
m588d09469cc394ef_0000000000053
Symfonie jako samodzielne utwory
Samodzielne symfonie, jako utwory cykliczne przeznaczone do wykonania przez orkiestrę, zaczynają powstawać w klasycyzmie. Szczególne znaczenie dla wykształcenia się tego gatunku muzycznego miała szkoła mannheimska. Była to grupa działających w Mannheim kompozytorów różnej narodowości, którzy przyczynili się zarówno do wykształcenia stylu klasycznego, jak i ustalenia składu orkiestry symfonicznej (por. temat: Rozwój muzyki symfonicznej).
RD4hek2xeD0l61
Ilustracja przedstawia jedną z komnat pałacu w Mannheim. W pomieszczeniu znajdują się rzeźby, dzieła sztuki na ścianach, drewniane drzwi, kryształowe żyrandole.
Jedna z komnat pałacu w Mannheim, CC BY 3.0
Przedstawiciele szkoły mannheimskiej (rodzina Stamitzów, Franz X. Richter, Christian Cannabich), mając do dyspozycji nowoczesną orkiestrę, której doskonały poziom wykonawczy znany był w całej ówczesnej Europie, tworzyli szereg dzieł z kręgu muzyki symfonicznej. Po koncertach mannheimczyków przeczytać można było pełne zachwytu recenzje: […] forte [tej orkiestry] jest jak grzmot, crescendo jak wodospad, diminuendo jak kryształowo czysty strumień szemrzący w oddali, a piano jak tchnienie wiosny…
Wskazuje się też, że to właśnie w Mannheim wypracowano model 4‑częściowej symfonii jako formy cyklicznej, do którego odwołali się także J. Haydn i W. A. Mozart.
m588d09469cc394ef_0000000000062
Symfonia klasyczna
Typowo klasyczna symfonia powstała w wyniku rozbudowy trzyczęściowego modelu wywiedzionego z uwertury neapolitańskiej. Pomiędzy dwa ostatnie ogniwa w układzie: szybka‑wolna‑szybka wprowadzony został dworski taniec – menuetMenuetmenuet. Taki czteroczęściowy model odnaleźć możemy, poza symfonią, w instrumentalnych sonatach klasycznych i w kwartetach smyczkowych.
Symfonia klasyczna przyjmuje zatem następujący układ:
cz. I – szybka, niekiedy poprzedzona wolnym wstępem, w twórczości klasyków wiedeńskich dwuczęściowa forma proweniencji barokowej (obecna jeszcze w pierwszych symfoniach Haydna i Mozarta) zastąpiona zostaje tzw. formą
cz. II – wolna, wariacje albo forma łukowa (nazywana też formą pieśni),
cz. III – menuet – taniec dworski wykonywany najczęściej w umiarkowanym tempie,
cz. IV – szybka, zwykle w formie ronda.
m588d09469cc394ef_0000000000081
Forma sonatowa – zasady kształtowania
Symfonię, podobnie jak inne gatunki muzyczne wykształcone w klasycyzmie (sonatę, kwartet smyczkowy, koncert), otwiera forma sonatowa. Istotą formy sonatowej jest tzw. dualizm tematyczny.
W pierwszym segmencie formy sonatowej, nazywanym ekspozycją, prezentowane są dwa skontrastowane ze sobą tematy (temat pierwszy T1 i temat drugi T2). Niekiedy mówi się o temacie męskim (T1) i żeńskim (T2), energetycznym (T1) i kantylenowym (T2), dynamicznym (T1) i spokojnym (T2), wskazując kontrast charakteru tych myśli tematycznych. W klasycyzmie najważniejszym źródłem konfliktu pomiędzy tematami była jednak ich tonacja. Każdy z tematów prezentowany był w innej tonacji. Aby różnica tonalna pomiędzy tematami nie była wprowadzona zbyt gwałtownie, pojawia się między nimi łącznik, którego zadaniem było zmodulowanie do odpowiedniej tonacji: dominantowej (w przypadku utworów skomponowanych w tonacjach durowych) bądź paralelnej (w przypadku utworów w tonacjach molowych). Po zaprezentowaniu tematu drugiego następuje proces domykania ekspozycji.
Drugim ogniwem formy sonatowej jest przetworzenie, które charakteryzuje się budową odcinkową. W poszczególnych odcinkach twórca operuje materiałem podstawowych myśli muzycznych utworu (tematów), przetwarzając ich charakterystyczne elementy. W tym fragmencie formy sonatowej jednym z najważniejszych elementów dzieła muzycznego jest harmonia – wybrane elementy tematów prezentowane są w różnorodnych tonacjach; nastąpić może także zmiana ich charakteru poprzez zamianę trybu (tematy durowe prezentowane są w tonacjach molowych bądź odwrotnie). Można uogólnić, iż kompozytorzy najczęściej wybierają do przetwarzania najłatwiej uchwytny materiał – temat pierwszy, choć zdarza się także, iż w tym ogniwie może pojawić się dodatkowa, nowa myśl muzyczna o charakterze epizodu.
Forma sonatowa kończy się repryzą (można ją też nazwać rekapitulacją), której budowa zbliżona jest do ekspozycji. Pomiędzy ekspozycją a repryzą zachodzi jednak istotna różnica polegająca na tzw. rekapitulacji tonalnej. Następuje tu uzgodnienie tonalne i obie myśli tematyczne pojawić się powinny w głównej tonacji utworu.
W sposób uogólniony model formy sonatowej przedstawia poniższy wykres.
R1HsAvtWGeueD1
Ilustracja przedstawia formę sonatową w kształcie kwadratów w kolorze czerwonym i żółtym. W modelu wykorzystano sformułowania: ekspresja T1, T2, przetworzenie, repryza T1, T2.
Model formy sonatowej, online skills, CC BY 3.0
Posłuchaj I części kompozycji Mozarta Eine kleine Nachtmusik, która zbudowana jest zgodnie z zasadami formy sonatowej.
R177Gpd49DoRE1
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część I”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część I”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. I Allegro, AMFN, CC BY 3.0
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. I Allegro, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część I”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Polecenie 1
Posłuchaj I części 83 Symfonii g‑moll Kura Josepha Haydna i odpowiedz, jakimi środkami skontrastowane zostały tematy tej części.
R2MWnh5VW0Xq51
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Joseph Haydn, „83 Symfonia g-moll”, fotepianowa transkrypcja, AMFN, CC BY 3.0
Joseph Haydn, „83 Symfonia g-moll”, fotepianowa transkrypcja, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
m588d09469cc394ef_0000000000099
Wariacje lub forma łukowa – zasady kształtowania
Drugim ogniwem symfonii (oraz gatunków pokrewnych) są wariacje lub forma łukowa, nazywana też formą pieśni.
Wariacje (ewentualnie temat z wariacjami) to utwór wykorzystujący tzw. technikę wariacyjną, polegającą na przekształcaniu zaprezentowanej na początku głównej melodii nazywanej tematem. Temat może być specjalnie skomponowany bądź też zaczerpnięty z twórczości innego kompozytora. W XIX w. np. powstawało szereg wariacji utrwalających najbardziej popularne melodie z dzieł scenicznych (np. Fryderyka Chopina Wariacje na temat arii La ci darem la mano z opery Don Juan W. A. Mozarta).
Modyfikując melodię, rytm, harmonię, tempo, fakturę, kompozytor niejako „bawi się” materiałem tematu, przy czym każdą z wariacji – kolejnej modyfikacji zasadniczego pomysłu muzycznego utworu – musi cechować podobieństwo do tematu. Przyjrzyjcie się poniższemu modelowi graficznemu.
R75ckNCOh5ZUd1
Ilustracja przedstawia model graficzny wariacji. Pierwszy czerwony kwadrat. Drugi czerwony kwadrat z dwoma niebieskimi kwadratami. Trzeci czerwony kwadrat z czterema niebieskimi kółkami. Czwarty czerwony kwadrat z pięcioma niebieskimi kwadratami. Piąty niebieski kwadrat z niebieskimi pasami. W modelu wykorzystano sformułowania: temat, wersja 1, wersja 2, wersja 3, wersja 4.
Model graficzny wariacji, online skills, CC BY 3.0
RHXQ8CpoKR6Dt1
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Witold Lutosławski, „Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany”, AMFN, CC BY 3.0
Witold Lutosławski, „Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany”, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Posłuchajcie też finałowej części III Symfonii Es‑dur L. van Beethovena (słynnej Eroiki), która utrzymana jest w formie wariacji. Beethoven był kompozytorem szokującym słuchaczy, dlatego też nie widział przeszkód w modyfikowaniu cyklu symfonicznego.
R1SFS6rrb8N5Z
Ilustracja interaktywna przedstawia Ludwiga van Beethovena. Kompozytor ma poważny wyraz twarzy, oczy uniesione ku górze. Włosy w kolorze siwo-czarnym, dłuższe, lekko lokowane. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę i czerwony, zawinięty pod szyją szal. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ludwig van Beethoven Utwór: Finałowa część III Symfonii Es-dur, Eroica (finał, Allegro Molto). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ilustracja interaktywna przedstawia Ludwiga van Beethovena. Kompozytor ma poważny wyraz twarzy, oczy uniesione ku górze. Włosy w kolorze siwo-czarnym, dłuższe, lekko lokowane. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę i czerwony, zawinięty pod szyją szal. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ludwig van Beethoven Utwór: Finałowa część III Symfonii Es-dur, Eroica (finał, Allegro Molto). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ludwig van Beethoven, „III Symfonia Es-dur, Eroica”, finał, IV część, Allegro Molto, online-skills, CC BY 3.0
Oprócz wariacji, w drugim ogniwie symfonii mogła pojawić się tzw. forma łukowa – spinająca ramami (łukiem) melodycznymi całość utworu. Ze względu na to, że w takiej formie często utrzymane były proste arie i pieśni, nazywana jest także formą pieśni. Poniższy schemat przedstawia w sposób symboliczny tę formę.
RP5xy4LN5Jtd71
Ilustracja interaktywna przedstawia model graficzny formy. Pierwszy czerwony kwadrat z dużą literą A. Drugi zielony kwadrat z dużą literą B. Trzeci czerwony kwadrat z dużą literą A.
Model graficzny formy, online skills, CC BY 3.0
m588d09469cc394ef_0000000000107
Menuet – zasady kształtowania
Ogniwo trzecie było dodanym do schematu uwertury neapolitańskiej segmentem formalnym. Ze względu na początkowe uwikłanie symfonii w sferę muzyki rozrywkowej (przeróbki okolicznościowych serenad, divertiment oraz uwertur operowych) był to francuski trójdzielny taniec dworski, menuet. Jego zewnętrzne podobieństwo do formy łukowej jest uderzające, jednakże segment wewnętrzny (B) konstruowany jest z zachowaniem charakterystycznej obsady wykonawczej. Ze względu na to, że realizowany jest przez dwa instrumenty (dwie grupy instrumentów) prowadzące linie melodyczne oraz instrument (grupę instrumentów) występujący w funkcji akompaniamentu, uzyskujemy trzygłosową fakturę. Stąd też ogniwo środkowe III przyjmuje nazwę trio.
R1Z87dUfLaarQ1
Ilustracja interaktywna przedstawia model graficzny ABA Trio. Pierwszy czerwony kwadrat z dużą literą A. Drugi zielony kwadrat z dużą literą B. Trzeci czerwony kwadrat z dużą literą A.
Model graficzny ABA Trio, online skills, CC BY 3.0
Rz1FE5NkIUw2u1
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
m588d09469cc394ef_0000000000119
Rondo – zasady kształtowania
Finałowa część symfonii (a także sonaty czy kwartetu smyczkowego) to rondoRondorondo. Forma muzyczna złożona z powtarzanego refrenu przeplatanego zmieniającymi się kupletami. Formy rondowe jako utwory wokalne o stosunkowo prostej budowie występowały już w średniowieczu, zaś w XVII w. w muzyce francuskiej spopularyzowano rondo instrumentalne. Rondo o układzie części ABACABA (porównaj schemat), nazywane „wielkim”, spopularyzowali klasycy wiedeńscy.
R3pyQdvuC5GpG1
Ilustracja przedstawia model graficzny „rondo”. Prostokąty w kolorach ustawione od lewej strony: czerwony, żółty, czerwony, zielony, czerwony, żółty, czerwony. W modelu wykorzystano sformułowania: refren, kuplet 1, refren, kuplet 2, refren, kuplet 3, refren.
Model graficzny „ronda”, online skills, CC BY 3.0
ROTZCqkFBSesQ1
Utwór: „Sonata Patetyczna, część III”, autorstwa: Ludwig van Beethoven, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Sonata Patetyczna, część III”, autorstwa: Ludwig van Beethoven, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ludwig van Beethoven, „Sonata Patetyczna”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Ludwig van Beethoven, „Sonata Patetyczna”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Sonata Patetyczna, część III”, autorstwa: Ludwig van Beethoven, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Posłuchajcie także finałowej części 89 Symfonii F‑dur Josepha Haydna.
R1PevtzLtRsow
Ilustracja interaktywna przedstawia Josepha Haydna. Austriacki kompozytor na grafice jest w białej peruce. Ma przyjazny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i szary płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Orchestra of the Eighteenth Century (Joseph Haydn) Utwór: 89 Symfonia F-dur. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ilustracja interaktywna przedstawia Josepha Haydna. Austriacki kompozytor na grafice jest w białej peruce. Ma przyjazny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i szary płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Orchestra of the Eighteenth Century (Joseph Haydn) Utwór: 89 Symfonia F-dur. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Joseph Haydn, „89 Symfonia F-dur”, online-skills, CC BY 3.0
m588d09469cc394ef_0000000000125
Modyfikacje modelu symfonii w twórczości Beethovena
Czteroczęściowy model symfonii w indywidualny sposób zreinterpretował już najmłodszy z klasyków wiedeńskich – Ludwig van Beethoven…
Film pt. Model symfonii w twórczości Beethovena
RISMSKetl3ZdX
Podczas projekcji filmu widoczny jest portret Ludwiga van Beethovena. Młody mężczyzna o ciemnych krótkich włosach patrzy wprost na widza. ubrany jest w ciemną marynarkę i białą bluzkę z wysokim, obejmującym szyję kołnierzem. Kolejne ilustracja przedstawiają zapis nutowy. Podczas projekcji przekazywane są informacje: Ludwig van Beethoven był kompozytorem, który wytyczył drogę XIX‑wiecznej symfonice reinterpretując odziedziczony po Hadynie i Mozarcie model symfonii. Bohdan Pociej napisał nawet, że kompozytor ten odkrywał i tworzył nowy świat. Symfonika Beethovena wywodziła się z klasycznych wzorców instrumentacji i formy. Pomimo tak silnego zakotwiczenia w XVIII wiecznym warsztacie muzycznym, zapowiedź zmian odnaleźć można było już w I Symfonii ukończonej w 1800 roku. Trzecia część tej kompozycji, nazywana jest menuetem, przestaje przypominać dworski taniec a nacechowana jest typową dla Beethovena energią uzyskiwaną poprzez niezwykle sprężysty rytm. Ogniwo to przypomina raczej Beethovenowskie scherzo. Kolejną kompozycją wymykającą się klasycznemu kanonowi jest Symfonia Eroika, która początkowo dedykowana była Napoleonowi Bonaparte. Po tym, jak Beethoven dowiedział się o koronacji Napoleona na cesarza, wydrapał jego nazwisko z karty tytułowej i pozostawił dedykację: ku uczczeniu pamięci wielkiego Człowieka. Kompozycja ta przesycona jest wewnętrznym dramatyzmem. Beethoven wprowadza, jako drugie ogniwo utworu marsz żałobny, a trzeci segment nie jest już ani menuetem przypominającym scherzo (jak w I Symfonii), ani też scherzem udającym menueta (jak w II Symfonii) - mamy tu typowe Beethovenowskie scherzo skrzące się niegasnącą energią. Nietypową formę przyjmuje także finał tej symfonii, będący wariacjami. Tradycyjny Beethovenowski układ formalny V Symfonii ze scherzem jako trzecim ogniwem symfonii, zakłóca wprowadzenie attaca (bez przerwy) części finałowej. Ponadto o symfonii tej mówi się jako o kompozycji organicznej, gdyż początkowy czterodźwiękowy motyw scala wszystkie części utworu pełniąc funkcję formotwórczą. O jej niezwykłości pisał między innymi Robert Schumann: Ilekroć się ją słyszy, działa na nas niezmienną mocą, jak owe zjawiska przyrody, które ilekroć się powtarzają napełniają nas zawsze lękiem i zdumieniem. Nietypową konstrukcję formalną odnaleźć można w VI Symfonii, opatrzonej tytułem Pastoralna. Utwór ten składa się z pięciu części, z których każda posiada. poza określeniem tempa, tytuł ilustrujący uczucia towarzyszące sielankowym pobytom na wsi: Obudzenie się pogodnych uczuć z chwilą przybycia na wieś‑Scena nad strumieniem - Zabawa wieśniaków - Burza - Pieśń pastuszka (dziękczynne uczucia po burzy). Choć niektórzy chcą traktować ten utwór jako symfonię programową, stanowi on egzemplifikację muzyki o charakterze ilustracyjnym - pierwszą symfonią programową jest skomponowana w 1830 roku Symfonia fantastyczna Hektora Berlioza. Ideę symfonizmu złamał Ludwig van Beethoven komponując symfonię z głosami solowymi i chórem. Wprowadzenie w części finałowej (czwartej) tekstu Ody do radości Friedricha Schillera budziło wątpliwości samego kompozytora, a i krytyka na początku XIX wieku (symfonię wykonano w 1824 roku) nie szczędziła twórcy gorzkich słów. Można było przeczytać np.: jest to muzyka napisana na Wielki Wtorek przez pijanego, jest za długa i brak jej zrozumiałego planu. Do idei wielkich symfonii wokalno‑instrumentalnych nawiązali jednak kompozytorzy jeszcze w XIX wieku, między innymi Feliks Mendelssohn - Bartholody czy Gustaw Mahler. Symfonikę Beethovena w niezwykle poetycki sposób scharakteryzował Bohdan Pociej: Oto bowiem symfonia, zachowując klasyczne cechy swej muzycznej autonomii, osiągając maksymalną kondensację symfoniczności, staje się równocześnie czymś więcej: obrazem, opowieścią, dramatem, misterium. W środowisku Beethovenowskiej orkiestry tematy wołają o swoim istnieniu, są jak żywi ludzie, przedstawieni w literaturze czy malarstwie, w bogactwie swoich cech indywidualnych w otwarciu na życie.
Podczas projekcji filmu widoczny jest portret Ludwiga van Beethovena. Młody mężczyzna o ciemnych krótkich włosach patrzy wprost na widza. ubrany jest w ciemną marynarkę i białą bluzkę z wysokim, obejmującym szyję kołnierzem. Kolejne ilustracja przedstawiają zapis nutowy. Podczas projekcji przekazywane są informacje: Ludwig van Beethoven był kompozytorem, który wytyczył drogę XIX‑wiecznej symfonice reinterpretując odziedziczony po Hadynie i Mozarcie model symfonii. Bohdan Pociej napisał nawet, że kompozytor ten odkrywał i tworzył nowy świat. Symfonika Beethovena wywodziła się z klasycznych wzorców instrumentacji i formy. Pomimo tak silnego zakotwiczenia w XVIII wiecznym warsztacie muzycznym, zapowiedź zmian odnaleźć można było już w I Symfonii ukończonej w 1800 roku. Trzecia część tej kompozycji, nazywana jest menuetem, przestaje przypominać dworski taniec a nacechowana jest typową dla Beethovena energią uzyskiwaną poprzez niezwykle sprężysty rytm. Ogniwo to przypomina raczej Beethovenowskie scherzo. Kolejną kompozycją wymykającą się klasycznemu kanonowi jest Symfonia Eroika, która początkowo dedykowana była Napoleonowi Bonaparte. Po tym, jak Beethoven dowiedział się o koronacji Napoleona na cesarza, wydrapał jego nazwisko z karty tytułowej i pozostawił dedykację: ku uczczeniu pamięci wielkiego Człowieka. Kompozycja ta przesycona jest wewnętrznym dramatyzmem. Beethoven wprowadza, jako drugie ogniwo utworu marsz żałobny, a trzeci segment nie jest już ani menuetem przypominającym scherzo (jak w I Symfonii), ani też scherzem udającym menueta (jak w II Symfonii) - mamy tu typowe Beethovenowskie scherzo skrzące się niegasnącą energią. Nietypową formę przyjmuje także finał tej symfonii, będący wariacjami. Tradycyjny Beethovenowski układ formalny V Symfonii ze scherzem jako trzecim ogniwem symfonii, zakłóca wprowadzenie attaca (bez przerwy) części finałowej. Ponadto o symfonii tej mówi się jako o kompozycji organicznej, gdyż początkowy czterodźwiękowy motyw scala wszystkie części utworu pełniąc funkcję formotwórczą. O jej niezwykłości pisał między innymi Robert Schumann: Ilekroć się ją słyszy, działa na nas niezmienną mocą, jak owe zjawiska przyrody, które ilekroć się powtarzają napełniają nas zawsze lękiem i zdumieniem. Nietypową konstrukcję formalną odnaleźć można w VI Symfonii, opatrzonej tytułem Pastoralna. Utwór ten składa się z pięciu części, z których każda posiada. poza określeniem tempa, tytuł ilustrujący uczucia towarzyszące sielankowym pobytom na wsi: Obudzenie się pogodnych uczuć z chwilą przybycia na wieś‑Scena nad strumieniem - Zabawa wieśniaków - Burza - Pieśń pastuszka (dziękczynne uczucia po burzy). Choć niektórzy chcą traktować ten utwór jako symfonię programową, stanowi on egzemplifikację muzyki o charakterze ilustracyjnym - pierwszą symfonią programową jest skomponowana w 1830 roku Symfonia fantastyczna Hektora Berlioza. Ideę symfonizmu złamał Ludwig van Beethoven komponując symfonię z głosami solowymi i chórem. Wprowadzenie w części finałowej (czwartej) tekstu Ody do radości Friedricha Schillera budziło wątpliwości samego kompozytora, a i krytyka na początku XIX wieku (symfonię wykonano w 1824 roku) nie szczędziła twórcy gorzkich słów. Można było przeczytać np.: jest to muzyka napisana na Wielki Wtorek przez pijanego, jest za długa i brak jej zrozumiałego planu. Do idei wielkich symfonii wokalno‑instrumentalnych nawiązali jednak kompozytorzy jeszcze w XIX wieku, między innymi Feliks Mendelssohn - Bartholody czy Gustaw Mahler. Symfonikę Beethovena w niezwykle poetycki sposób scharakteryzował Bohdan Pociej: Oto bowiem symfonia, zachowując klasyczne cechy swej muzycznej autonomii, osiągając maksymalną kondensację symfoniczności, staje się równocześnie czymś więcej: obrazem, opowieścią, dramatem, misterium. W środowisku Beethovenowskiej orkiestry tematy wołają o swoim istnieniu, są jak żywi ludzie, przedstawieni w literaturze czy malarstwie, w bogactwie swoich cech indywidualnych w otwarciu na życie.
Źródło: online skills.
m588d09469cc394ef_0000000000227
Zadania
Rz1FE5NkIUw2u1
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
R1aRM2OC3jE3q
Ćwiczenie 1
Wskaż nazwę tańca, którego wprowadzenie rozbudowało schemat uwertury neapolitańskiej do postaci 4-częściowej samodzielnej symfonii. Taniec ten odnaleźć można także w innych gatunkach wykorzystujących ten model formalny, np. w kwartecie W.A. Mozarta Eine kleine Nachtmusik. Możliwe odpowiedzi: 1. menuet, 2. ländler, 3. polka
Wskaż nazwę tańca, którego wprowadzenie rozbudowało schemat uwertury neapolitańskiej do postaci 4-częściowej samodzielnej symfonii. Taniec ten odnaleźć można także w innych gatunkach wykorzystujących ten model formalny, np. w kwartecie W.A. Mozarta Eine kleine Nachtmusik.
menuet
ländler
polka
R4ttM7C3QYt5F
Ćwiczenie 2
Które elementy formalne przynależą do formy sonatowej? Możliwe odpowiedzi: 1. kuplet, 2. temat, 3. repryza, 4. refren, 5. trio, 6. ekspozycja
Które elementy formalne przynależą do formy sonatowej?
kuplet
temat
repryza
refren
trio
ekspozycja
R1SSc70ifUrCE
Fragment utworu do zadania 3. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Fragment utworu do zadania 3. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Fragment utworu do zadania 3. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
RiWUdkvHkGsnM
Ćwiczenie 3
Odpowiedz na pytanie. Jak nazywa się finałowa część symfonii?
Odpowiedz na pytanie. Jak nazywa się finałowa część symfonii?
Z której symfonii Beethovena pochodzi następujący motyw:
IX Symfonia
III Symfonia Eroica
V Symfonia
VI Symfonia Pastoralna
Inna wersja zadania
Określ znaczenie szkoły mannheimskiej dla wykształcania się wzorca gatunkowego symfonii.
RszOWS55Ma4xx
Ćwiczenie 4
Dopasuj formy muzyczne do poszczególnych części symfonii klasycznej: cz. I → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
cz. II → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
cz. III → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
cz. IV → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
Dopasuj formy muzyczne do poszczególnych części symfonii klasycznej: cz. I → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
cz. II → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
cz. III → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
cz. IV → 1. forma sonatowa, 2. menuet, 3. forma łukowa lub wariacje, 4. rondo
Dopasuj formy muzyczne do poszczególnych części symfonii klasycznej:
forma sonatowa, rondo, menuet, forma łukowa lub wariacje
cz. I → ....................................................
cz. II → ....................................................
cz. III → ....................................................
cz. IV → ....................................................
R19Bo3a9Ovn7V
Ćwiczenie 5
Wskaż zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Szkoła mannheimska to grupa muzyków różnych narodowości działających w Mannheim i tworzących podstawy stylu klasycznego., 2. W finale IX Symfonii Beethoven wprowadził tekst Ody do radości F. Schillera., 3. Beethoven, rozsadzając model klasycznej symfonii, wprowadził w Eroice marsz żałobny., 4. Podstawową zasadą formy sonatowej jest wzajemne przeplatanie stałego refrenu i zmieniających się kupletów., 5. Symfonia Pastoralna Beethovena zbudowana jest z pięciu części.
Wskaż zdania prawdziwe.
Szkoła mannheimska to grupa muzyków różnych narodowości działających w Mannheim i tworzących podstawy stylu klasycznego.
W finale IX Symfonii Beethoven wprowadził tekst Ody do radości F. Schillera.
Beethoven, rozsadzając model klasycznej symfonii, wprowadził w Eroice marsz żałobny.
Podstawową zasadą formy sonatowej jest wzajemne przeplatanie stałego refrenu i zmieniających się kupletów.
Symfonia Pastoralna Beethovena zbudowana jest z pięciu części.
R14GAY3Y86mXo
Ćwiczenie 6
Wariacje to: Możliwe odpowiedzi: 1. utwór, w którym przekształceniom podlega zaprezentowana na początku utworu główna melodia nazywana tematem, 2. forma imitacyjna polegająca na przenoszeniu rzutu-wzoru do wszystkich głosów kompozycji, 3. środkowa część menueta
Wariacje to:
utwór, w którym przekształceniom podlega zaprezentowana na początku utworu główna melodia nazywana tematem
forma imitacyjna polegająca na przenoszeniu rzutu-wzoru do wszystkich głosów kompozycji
środkowa część menueta
R2MWnh5VW0Xq51
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Joseph Haydn, „83 Symfonia g-moll”, fotepianowa transkrypcja, AMFN, CC BY 3.0
Joseph Haydn, „83 Symfonia g-moll”, fotepianowa transkrypcja, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
RHXQ8CpoKR6Dt1
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Witold Lutosławski, „Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany”, AMFN, CC BY 3.0
Witold Lutosławski, „Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany”, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ri22lb9gHKHjI
Ćwiczenie 7
Wskaż, który przykład muzyczny utrzymany jest w formie wariacji. Możliwe odpowiedzi: 1. Witold Lutosławski, Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany, 2. Joseph Haydn, 83 Symfonia g-moll Kura
Wskaż, który przykład muzyczny utrzymany jest w formie wariacji.
Witold Lutosławski, Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany
Joseph Haydn, 83 Symfonia g-moll Kura
Inna wersja zadania
Wymień symfonie w twórczości klasyków wiedeńskich.
R7VL3ov7y5gGb
Ćwiczenie 8
Wskaż gatunki muzyczne oparte na podobnym do symfonii modelu formalnym. Możliwe odpowiedzi: 1. kwartet smyczkowy, 2. oratorium, 3. sonata
Wskaż gatunki muzyczne oparte na podobnym do symfonii modelu formalnym.
kwartet smyczkowy
oratorium
sonata
m588d09469cc394ef_0000000000272
Słownik pojęć
Allegro
Allegro
z wł. wesoło.
Andante
Andante
z wł. umiarkowanie.
Crescendo
Crescendo
coraz głośniej.
Diminuendo
Diminuendo
coraz ciszej.
Forte
Forte
z wł. głośno.
Klasycy wiedeńscy
Klasycy wiedeńscy
grupa kompozytorów uważanych za twórców dojrzałego stylu klasycznego: Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven.
Mannheimska szkoła
Mannheimska szkoła
działająca w Mannheim (a następnie w Monachium) grupa instrumentalistów i kompozytorów, którzy doprowadzili do wykształcenia stylu klasycznego.
Menuet
Menuet
trójdzielny taniec dworski, który stał się częścią symfonii.
Piano
Piano
z wł. cicho.
Presto
Presto
z wł. śpiesznie.
Rondo
Rondo
forma muzyczna złożona ze stałego refrenu i zmieniających się kupletów; jej budowę można przedstawić za pomocą liter, gdzie powracająca litera A symbolizuje stałą strukturę refreniczną: ABACA.
Scherzo
Scherzo
utwór o charakterze żartobliwym; w XIX w., m.in. w twórczości Chopina scherzo, zmieniło swój charakter.
Symfonia
Symfonia
orkiestrowy odpowiednik sonaty, jako samodzielny gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez największy instrumentalny skład wykonawczy wypracowany w klasycyzmie; od czasów IX Symfonii Beethovena powstawać zaczęły także symfonie wokalno‑instrumentalne.
Uwertura
Uwertura
instrumentalny wstęp do większego dzieła (opery, oratorium, baletu etc.).
Źródło:
Encyklopedia PWN
m588d09469cc394ef_0000000000294
Biblioteka muzyczna
R177Gpd49DoRE1
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część I”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część I”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. I Allegro, AMFN, CC BY 3.0
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. I Allegro, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część I”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
R2MWnh5VW0Xq51
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Joseph Haydn, „83 Symfonia g-moll”, fotepianowa transkrypcja, AMFN, CC BY 3.0
Joseph Haydn, „83 Symfonia g-moll”, fotepianowa transkrypcja, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „83 Symfonia g-moll”, autorstwa: Joseph Haydn, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
RHXQ8CpoKR6Dt1
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Witold Lutosławski, „Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany”, AMFN, CC BY 3.0
Witold Lutosławski, „Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany”, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Wariacje na temat Paganiniego”, autorstwa: Witold Lutosławski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Rz1FE5NkIUw2u1
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Eine kleine Nachtmusik”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Eine kleine Nachtmusik, część III”, autorstwa: Wolfgang Amadeusz Mozart, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
ROTZCqkFBSesQ1
Utwór: „Sonata Patetyczna, część III”, autorstwa: Ludwig van Beethoven, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Utwór: „Sonata Patetyczna, część III”, autorstwa: Ludwig van Beethoven, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ludwig van Beethoven, „Sonata Patetyczna”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Ludwig van Beethoven, „Sonata Patetyczna”, cz. III, AMFN, CC BY 3.0
Utwór: „Sonata Patetyczna, część III”, autorstwa: Ludwig van Beethoven, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
R1SFS6rrb8N5Z
Ilustracja interaktywna przedstawia Ludwiga van Beethovena. Kompozytor ma poważny wyraz twarzy, oczy uniesione ku górze. Włosy w kolorze siwo-czarnym, dłuższe, lekko lokowane. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę i czerwony, zawinięty pod szyją szal. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ludwig van Beethoven Utwór: Finałowa część III Symfonii Es-dur, Eroica (finał, Allegro Molto). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ilustracja interaktywna przedstawia Ludwiga van Beethovena. Kompozytor ma poważny wyraz twarzy, oczy uniesione ku górze. Włosy w kolorze siwo-czarnym, dłuższe, lekko lokowane. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę i czerwony, zawinięty pod szyją szal. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ludwig van Beethoven Utwór: Finałowa część III Symfonii Es-dur, Eroica (finał, Allegro Molto). Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ludwig van Beethoven, „III Symfonia Es-dur, Eroica”, finał, IV część, Allegro Molto, online-skills, CC BY 3.0
R1PevtzLtRsow
Ilustracja interaktywna przedstawia Josepha Haydna. Austriacki kompozytor na grafice jest w białej peruce. Ma przyjazny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i szary płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Orchestra of the Eighteenth Century (Joseph Haydn) Utwór: 89 Symfonia F-dur. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Ilustracja interaktywna przedstawia Josepha Haydna. Austriacki kompozytor na grafice jest w białej peruce. Ma przyjazny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i szary płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Orchestra of the Eighteenth Century (Joseph Haydn) Utwór: 89 Symfonia F-dur. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Joseph Haydn, „89 Symfonia F-dur”, online-skills, CC BY 3.0
