Funkcje retoryki barokowej w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• podaje definicję terminu „retoryka”,

• zna najważniejsze figury retoryczne stosowane w baroku,

• zna podstawową problematykę podejmowaną przez Piotra Skargę w Kazaniach sejmowych.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• wyjaśnić Matejkowską wizję Kazania Skargi,

• wskazać środki stylistyczne i retoryczne oraz wyjaśnić ich funkcje w omawianym fragmencie Kazań sejmowych,

• zinterpretować alegoryczne ujęcie ojczyzny.

2. Metoda i forma pracy

Praca z tekstem

Wykład

Heureza

3. Środki dydaktyczne

Tekst źródłowy z podręcznika (bibliografia)

Reprodukcja Kazania Skargi Jana Matejki

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Jako wprowadzenie do zajęć proponuję krótką rozmowę inspirowaną obrazem Jana Matejki Kazanie Skargi (interpretacja na podstawie artykułu prof. M. Poprzędzkiej), w którym pojawia się mit Skargi – proroka Rzeczypospolitej. Można nawet powiedzieć, iż płótno Matejki stało się wręcz znakiem rozpoznawczym kojarzącym się z postacią sławnego jezuity.

W krótkim wykładzie nauczyciela konieczne jest podanie podstawowej informacji faktograficznej: Kazania sejmowe (dołączone do Kazań na niedzielę i święta) nigdy nie zostały wygłoszone! Ksiądz Piotr Skarga należał do zakonu jezuitów walczącego z reformacją, pełnił funkcję nadwornego kaznodziei króla Zygmunta III Wazy.

Dramatyczna poza kaznodziei (postać na podwyższeniu, z gestem wzniesionych rąk), jakkolwiek przedstawiona w sytuacji niezgodnej z prawdą historyczną, znakomicie odpowiada treści Kazania wtórego z cyklu Kazań sejmowych, w którym wyliczając choroby Rzeczypospolitej, przestrzegał Skarga przed groźbą upadku ojczyzny. Wskazane jest, by nauczyciel wyjaśnił uczniom, dlaczego Matejko w 1864 r. wybrał Skargę na bohatera obrazu.

b) Faza realizacyjna

1. Zasadniczy tok lekcji rozpoczyna się od głośnego odczytania przez ucznia tekstu Kazania wtórego. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie – we fragmencie lub w całości.

2. Następnie przystępujemy do analizy i interpretacji tekstu. Odbywa się to pod kierunkiem nauczyciela, który zadaje pytania pomocnicze:

   • Co świadczy o tym, że omawiany tekst ma formę przemówienia? Do kogo jest ono adresowane?

   • Czym charakteryzuje się kompozycja tego kazania?

   • Jaką diagnozę stanu Rzeczypospolitej przedstawia Skarga? Gdzie upatruje przyczyn kryzysu?

   • Do czego chce przekonać czytelników lub słuchaczy? Jakiej argumentacji używa?

   • Jakimi środkami artystycznego wyrazu posłużył się Skarga, by przekonać odbiorców? (zob. karta pracy ucznia). Uczniowie zapisują cytaty z przykładami środków retorycznych.

Nauczyciel tak kieruje pracą, aby młodzież dostrzegła, że tekst realizuje przede wszystkim impresywną funkcję języka, zawiera przykłady (tzw. exempla), bezpośrednie zwroty do odbiorców. Powinna także zauważyć, że przedstawiając ojczyznę jako matkę, kaznodzieja odwołuje się do uczuć czytelników i słuchaczy. Sugestywne wydaje się również przyrównanie Polski do tonącego okrętu. Trzeba zwrócić uwagę na typowe dla kontrreformacji (mówiąc oczywiście w pewnym uproszczeniu) utożsamienie polskości z katolicyzmem. Osobnego omówienia wymagają wyliczone przez Skargę choroby nękające Rzeczpospolitą. W analizowanym tekście uczniowie powinni znaleźć figury stylistyczne. Nauczyciel podkreśla, iż dominują środki składniowe (pytanie retoryczne, antyteza, inwersja – wpływ składni łacińskiej, powtórzenia, apostrofy, anafory).

c) Faza podsumowująca

Na zakończenie nauczyciel proponuje zebranie wniosków i podkreśla, że w baroku sztuka retoryki (oratorstwo) przeżywało swój rozkwit.

5. Bibliografia

1. „Pamiętajcie o ogrodach…”. Literatura – kultura – język, cz. 1, Antologia. Wybór tekstów i opracowanie A. Z. Makowiecki i in., WSiP, Warszawa 2002.

2. Poprzędzka M., Co mówi Skarga? [w:] tejże Kochankowie z masakrą w tle i inne eseje o malarstwie historycznym, Wydawnictwo Stentor, Warszawa 2004.

3. Skarga P., Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie, [w:] „Pamiętajcie o ogrodach…”. Literatura – kultura – język, cz. 1, Antologia. Wybór tekstów i opracowanie A. Z. Makowiecki i in., WSiP, Warszawa 2002.

4. Skarga P., Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie (fragmenty), [w:] W. Bobiński i in., Podręcznik. Barwy epok. Literatura i kultura, cz. 1, WSiP, Warszawa 2002.

6. Załączniki

Karta pracy ucznia

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Lekcja została opracowana z myślą o klasach pierwszych o profilu rozszerzonym nauczania języka polskiego. W pierwszym wariancie lekcji – przeznaczonym dla zdolniejszych uczniów – omawiany jest dłuższy fragment tekstu Kazań sejmowych z antologii „Pamiętajcie o ogrodach…” cz. 1*,* większy nacisk kładzie się ponadto na stylistykę barokową.