Zdjęcie przedstawia kobietę siedzącą w klasie tyłem do widza. W dłoniach trzyma otwartą książkę. Naprzeciwko kobiety siedzą nastolatkowie. W pierwszym rzędzie siedzi dwóch chłopców i dziewczynka. Za nimi siedzą dwie dziewczynki i chłopiec. Dzieci ubrane są w białe koszule z kołnierzykiem i granatowe swetry.
Zdjęcie przedstawia kobietę siedzącą w klasie tyłem do widza. W dłoniach trzyma otwartą książkę. Naprzeciwko kobiety siedzą nastolatkowie. W pierwszym rzędzie siedzi dwóch chłopców i dziewczynka. Za nimi siedzą dwie dziewczynki i chłopiec. Dzieci ubrane są w białe koszule z kołnierzykiem i granatowe swetry.
Funkcje szkoły
Charakter, wielorakie role i liczne zadania realizowane przez szkołę paradoksalnie sprawiają, że ciężko jest podać jednoznaczną definicję tej instytucji. Niewątpliwie jest to miejsce, w którym uczymy się – poznajemy wiedzę i zdobywamy umiejętności, ale też otrzymujemy pewien zasób postaw i wartości, które są cenne w środowisku, w którym się funkcjonujemy.
Źródło: pixaby, domena publiczna.
Nauczysz się
definiować pojęcie „szkoły”,
scharakteryzować zmianę roli szkoły na przestrzeni wieków,
rozróżniać funkcje szkoły,
podawać przykłady, za pomocą których szkoła realizuje swoje funkcje,
oceniać stopień realizacji wybranej funkcji szkoły,
przedstawiać funkcjonowanie systemu szkolnictwa w Finlandii i dokonać jego porównania ze szkolnictwem w Polsce,
formułować wnioski na temat korzyści wynikających z zastosowania w polskim szkolnictwie rozwiązań działających w szkołach w Finlandii.
Wprowadzenie
Termin szkołaszkołaszkoła jest pochodzenia greckiego i pierwotnie oznaczał „wczasy”, „spokój”, „czas poświęcony nauce”. W starożytnym Rzymie szkołę określano mianem „schola”.
W epoce średniowiecza pojawił się nowy i trwały typ szkoły – uniwersytet.
W epoce nowożytnej dołączyły do niego dwie nowe formy organizacyjne szkół średnich – gimnazja i kolegia. W okresie tym ukształtował się, obowiązujący do dzisiaj, klasowo‑lekcyjny system nauczania.
RA9JtFaEDQWfp
Ilustracja przedstawia manuskrypt obrazujący scenę z uniwersyteckiej auli. W centralnym miejscu widoczny jest mężczyzna w długiej, fioletowej szacie, siedzący na wysokim drewnianym, rzeźbionym krześle. Na głowie ma biret. Ogląda karty księgi opartej na drewnianej podstawie. Przed nim, po lewej i prawej stronie ilustracji, w drewnianych stallach zasiadają mężczyźni ubrani również w długie szaty i birety. Przed sobą mają otwarte książki, na których opierają dłonie. W tle widoczne są witraże, poniżej których, po obu stronach ilustracji, stoją dwie postacie ubrane w birety oraz długie, czarne płaszcze.
XVI‑wieczna ilustracja ukazująca uniwersytet w Paryżu.
Źródło: a. nn., domena publiczna.
Wiek XVIII zapoczątkował proces organizowania państwowych systemów oświaty. Przyczyniło się to w następnym stuleciu do wydłużenia obowiązkowego nauczania na poziomie elementarnym, reformowania szkół średnich i wyższych.
W rezultacie wiek XX otrzymał w spadku ukształtowany system szkolny oraz zasady planowania i realizowania polityki oświatowej. Wszystko to sprawiło, że instytucja szkoły stała się w drugiej połowie XX wieku dostępna szerokim rzeszom dzieci i młodzieży niemal na całym świecie.
Dziś szkołę rozumiemy jako jednostkę oświatowo‑wychowawczą, której zadaniem jest kształcenie, wychowanie i opieka.
R9EYxJEPHCwwW
Ćwiczenie 1
Uporządkuj chronologicznie podane informacje. Elementy do uszeregowania: 1. powstanie pierwszych narodowych systemów oświaty, 2. pojawienie się uniwersytetów, 3. wydłużenie obowiązkowego nauczania na poziomie elementarnym, 4. pojawienie się gimnazjów i kolegiów, 5. udostępnienie szkoły szerokim rzeszom dzieci i młodzieży
Uporządkuj chronologicznie podane informacje. Elementy do uszeregowania: 1. powstanie pierwszych narodowych systemów oświaty, 2. pojawienie się uniwersytetów, 3. wydłużenie obowiązkowego nauczania na poziomie elementarnym, 4. pojawienie się gimnazjów i kolegiów, 5. udostępnienie szkoły szerokim rzeszom dzieci i młodzieży
ĆWICZENIE: Uporządkuj elementy
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Rola szkoły
Od momentu swojego powstania szkoła pełni niezwykle ważną rolę w życiu pojedynczego człowieka i całych społeczeństw.
Szkoła jako instytucja jest z jednej strony przestrzenią określonych możliwości i działań, z drugiej zaś formą sprawowania kontroli i formowania społecznie pożądanych zachowań poprzez udostępnianie i ujednolicanie akceptowanych społecznie sposobów myślenia, oceny i działania.
Przypomnij sobie nazwy funkcji szkoły wymienionych w animacji. Zauważ, że związane są one z nauką, opieką i kształtowaniem u uczniów specyficznych, społecznie wymaganych postaw i zachowań.
Funkcja kształcąca, funkcja wychowawcza, funkcja opiekuńcza, funkcja kulturowa, funkcja przygotowująca do życia w środowisku.
Polecenie 2
ReXugLM1PoPr2
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Zwróć uwagę na przykłady funkcji szkoły omówionych w animacji. Pamiętaj o wyjaśnieniu jej roli oraz podaniu przykładów działania szkoły, które odnoszą się do tej funkcji.
Przykładowa odpowiedź. Funkcja przygotowanie do życia w środowisku jest związana z rozbudzaniem świadomości znaczenia środowiska w życiu człowieka oraz na temat zagrożeń wynikających z jego degradacji. Realizując tę funkcję szkoła uczy działań, które przyczynią się do przemian w myśleniu i zachowaniu, które mają prowadzić do wyeliminowania zachowań szkodzących środowisku.
Polecenie 3
RYP60vFDfpC5r
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Pamiętaj, aby twoja wypowiedź zaczynała się od określenia stanowiska, jakie masz w kwestii realizowania przez szkołę wybranej funkcji, a następnie by została poparta argumentami, które potwierdzają twoje stanowisko.
Przykładowa odpowiedź. Uważam, że moja szkoła wywiązuje się z tej funkcji. W szkole uczy się zdrowego stylu życia, który ma pozytywny wpływ na środowisko. Szkoła dba, aby uczniowie segregowali śmieci. Prowadzone są działania w kierunku ponownego wykorzystania niektórych rzeczy (recykling). Organizowane są także akcje typu “sprzątanie świata”, które zwracają uwagę na problem zaśmiecania środowiska naturalnego.
RN1R673eAPACL
Ćwiczenie 2
Połącz każdą funkcję szkoły z odpowiadającym jej opisem. Funkcja kształcąca Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej Funkcja wychowawcza Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej Funkcja opiekuńcza Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej Funkcja kulturowa Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej
Połącz każdą funkcję szkoły z odpowiadającym jej opisem. Funkcja kształcąca Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej Funkcja wychowawcza Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej Funkcja opiekuńcza Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej Funkcja kulturowa Możliwe odpowiedzi: 1. polega na kształtowaniu właściwych postaw i przygotowaniu do samodzielnego życia, 2. polega na wspomaganiu rozwoju dziecka poprzez zaspakajanie jego potrzeb i tworzenie warunków do nauki, 3. polega na uświadamianiu uczniom istniejących wartości i norm obowiązujących w kulturze, 4. polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy zawodowej
ĆWICZENIE: Połącz w pary
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Powszechnie przyjmuje się, że najważniejszą funkcją szkoły jako instytucji społecznej i oświatowo‑wychowawczej jest kształcenie i wychowanie dzieci i młodzieży, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań.
W ramach realizowanych funkcji szkoła może być traktowana jako instytucja:
służąca transmisji kultury, która koncentruje się na przekazywaniu teraźniejszej generacji dorobku minionych pokoleń,
wspomagająca rozwój jednostki, stwarzająca jej warunki do indywidualnego rozwoju, opierająca swoje funkcjonowanie na zasadzie bezwarunkowej akceptacji dziecka, wrażliwości na jego potrzeby i wyzwalaniu jego potencjału uczenia się.
Czym więc wyróżnia się fińska szkoła?
Natalia Kondratiuk–ŚwierubskaTen kraj ma najlepszych uczniów na świecie. Nie ma prac domowych, testów, a zawód nauczyciela cieszy się prestiżem
Brak porównań związany jest z dużym indywidualizmem panującym w fińskich szkołach. Każdy uczeń ma stworzony indywidualny plan rozwoju, który dostosowany jest do jego predyspozycji. Co więcej, dzieci są oceniane na podstawie poziomu, jaki w danym momencie reprezentują. Nie jest więc tak, że jeśli ktoś jest mniej uzdolniony, na wstępie jest skazany na złe oceny. Jeśli taki uczeń przykłada się do nauki i robi postępy, otrzymuje dobre stopnie. Finowie z dumą podkreślają, że ich system ma przygotować dzieci do dorosłego życia, a nie do egzaminów. Dlatego fińscy uczniowie nie muszą uczyć się na pamięć regułek. Zamiast tego, dowiadują się, w jaki sposób i gdzie mogą znaleźć potrzebne im informacje. Okazuje się jednak, że szkoła bez testów jest możliwa. Podczas gdy my od wczesnych klas podstawówki stresujemy się testami i egzaminami, młodzi Finowie pierwszy poważny egzamin mają dopiero w wieku 16 lat. Na najwcześniejszych etapach fińskiej edukacji prace domowe zostały całkowicie zlikwidowane. Później, gdy nauczyciele mogą już je zadawać, zazwyczaj takie zadania nie zajmują uczniom zbyt wiele czasu.
fińska_szkoła Źródło: Natalia Kondratiuk–Świerubska, Ten kraj ma najlepszych uczniów na świecie. Nie ma prac domowych, testów, a zawód nauczyciela cieszy się prestiżem, dostępny w internecie: https://www.edziecko.pl/Junior/56,160035,22617239,ten-kraj-ma-najlepszych-uczniow-na-swiecie-nie-ma-prac-domowych.html, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 3
RXQEynmZeibD3
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Analizując tekst źródłowy zwróć uwagę na te fragmenty, w których autor wskazuje na wyższość systemu edukacji w Finlandii nad tym w Polsce.
Przykładowa odpowiedź. W Finlandii uczniowie nie są klasyfikowani pod względem poziomu wiedzy i umiejętności, nie ma podziałów między lepszym uczniem i słabszym. W Finlandii uczniowie zdają tylko jeden egzamin – maturę, w Polsce dzieci muszą zaliczać również kartkówki, testy semestralne. System kształcenia na poziomie podstawowym w Finlandii nastawiony jest na poszukiwanie zainteresowań uczniów i danie im narzędzi do ich zgłębiania, w Polsce w dalszym ciągu nauczanie pamięciowe. W Finlandii zadawanie prac domowych jest sporadyczne, w Polsce powszechną praktyką.
Ćwiczenie 4
RH5YBWZHSc9cR
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Zastanów się, co dobrego wynikałoby dla ucznia, gdyby w polskich szkołach zastosowano rozwiązania, których wyższość została zaakcentowana w tekście źródłowym.
Sposób pracy szkół w Finlandii w pierwszej kolejności sprawia, że uczeń nie stresuje się nauką. Wie, że zostanie oceniony nie ze względu na to, ile materiału opanował, a ile pracy włożył w to, czego się nauczył. To sprawia, że nie ma poczucia porażki. Korzyścią jest także to, że uczeń zdobywa praktyczne umiejętności, a niewiele czasu poświęca na zdobycie wiedzy encyklopedycznej. Ponadto, przez długi czas nauka w szkole fińskiej jest bezstresowa, gdyż nie ma tam do 16 roku życia egzaminów. Korzyścią zapewne jest to, że po powrocie do domu uczeń ma znacznie więcej czasu dla siebie, gdyż nie jest obciążony pracami domowymi.
6,61
RcYT0bCTYuEzK
Wykres kołowy przedstawiający uczestników lekcji muzealnych w podziale na wiek. Dzieci i młodzież 94,9%., dorośli 4,4%, seniorzy 0,7%.
Źródło: Learnetic SA, dostępny w internecie: https://statystykamuzeow.pl/storage/do%20pobrania/Publikacje/Statystyka%20muzeow_2018_PL.pdf, licencja: CC BY 4.0.
RMylhl7uURUJY
Wykres kołowy przedstawiający lekcje muzealne skierowane do poszczególnych grup wiekowych. Seniorzy 0,7%, dorośli 4,6%, dzieci i młodzież 94,7%.
Źródło: Learnetic SA, dostępny w internecie: https://statystykamuzeow.pl/storage/do%20pobrania/Publikacje/Statystyka%20muzeow_2018_PL.pdf, licencja: CC BY 4.0.
RCkGmh3Gp9lS4
Ćwiczenie 5
Na podstawie danych statystycznych uzupełnij tekst odpowiednimi danymi. Zajęcia organizowane przez muzeum cieszyły się największym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzieży Tu uzupełnij, w mniejszym stopniu przez dorosłych i seniorów. Oferta lekcji muzealnych najczęściej była adresowana do dzieci i młodzieży Tu uzupełnij, w mniejszym stopniu spełniała oczekiwania dorosłych i seniorów.
Na podstawie danych statystycznych uzupełnij tekst odpowiednimi danymi. Zajęcia organizowane przez muzeum cieszyły się największym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzieży Tu uzupełnij, w mniejszym stopniu przez dorosłych i seniorów. Oferta lekcji muzealnych najczęściej była adresowana do dzieci i młodzieży Tu uzupełnij, w mniejszym stopniu spełniała oczekiwania dorosłych i seniorów.
ĆWICZENIE: Uzupełnij tekst.
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 6
RKMNFIEIwu5uE
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Analizując informacje na obu wykresach porównaj te dane, które dotyczą grupy najliczniejszych uczestników lekcji muzealnych z danymi dotyczącymi tego, do kogo skierowana jest oferta takich lekcji.
Największą grupę uczestników lekcji muzealnych stanowią dzieci i młodzież, co wynika z faktu, że lekcje muzealne organizowane przez muzea są przygotowywane właśnie dla osób z tej kategorii wiekowej.
Jednym z najważniejszych zadań szkoły jest przygotowanie do życia w społeczeństwie. Obejmuje ono wychowanie młodych ludzi na świadomych obywateli, członków społeczeństwa obywatelskiego, ludzi dostosowanych do współczesnego świata. Ludzi, których łączy z ich krajem pochodzenia i zamieszkania szczególna więź – wyrażana w patriotyzmie, poszanowaniu symboli narodowych, dbałości o państwo i odpowiedzialności za nie.
RcUw9cJev794b
Zdjęcie przedstawia biało‑czerwone kokardy narodowe oraz kokardki wykonane ze wstążek również w kolorze biało‑czerwonym.
Nauka wykonywania kokard narodowych (błędnie nazywanych kotylionami) to jeden z wielu aspektów przygotowywania przez szkołę do życia w społeczeństwie. Tworzenie kokard narodowych powiązane jest z akcją zapoczątkowaną w listopadzie 2010 r. przez prezydenta Bronisława Komorowskiego. Zaprosił on wówczas szkoły w całej Polsce oraz polskie szkoły za granicą do wspólnych przygotowań obchodów rocznych odzyskania niepodległości, w ramach których uczniowie przygotowywali kokardy narodowe.
Źródło: Learnetic S.A., dostępny w internecie: https://pixabay.com/pl/photos/bia%c5%82o-czerwone-11-listopada-kokardki-2917148/, licencja: CC BY 4.0.
RQhm6mNP7bRkT
Ćwiczenie 7
Zaznacz święto narodowe, podczas którego nosimy kotyliony. Możliwe odpowiedzi: 1. Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką, 2. Narodowe Święto Niepodległości, 3. Narodowy Dzień Zwycięstwa, 4. Święto Narodowe Trzeciego Maja
ĆWICZENIE: Jednokrotny wybór
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ważnym, szczególnie w dzisiejszych czasach, zadaniem szkoły jest przygotowanie do życia w środowisku naturalnym. Jest to edukacja w zakresie uświadamiania znaczenia środowiska w życiu człowieka, jak i dotyczących go zagrożeń.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Obowiązki obywatela w Konstytucji RP
Art. 82. Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne.
Art. 83. Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej. […]
Art. 85. Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny. […]
Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.
Konstytucja_RP_1 Źródło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., dostępny w internecie: https://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm.
Rlko4KvvPGlCn
Ćwiczenie 8
Do jakiego obowiązku zawartego w Konstytucji RP odnosi się sytuacja przedstawiona na zdjęciu? Zaznacz właściwy numer
Do jakiego obowiązku zawartego w Konstytucji RP odnosi się sytuacja przedstawiona na zdjęciu? Zaznacz właściwy numer
ĆWICZENIE: Jednokrotny wybór - ilustracja
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 9
RNZOqzqpgcq9g
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Zastanów się, jakie są przykłady działań szkoły w ramach realizacji zapisów w Konstytucji RP dotyczących obowiązków obywatela.
W artykule 82 Konstytucji jest mowa o obowiązku zachowania wierności obywatela polskiego Rzeczypospolitej Polskiej oraz o trosce o dobro wspólne. Szkoła dba o wypełnianie tego obowiązku poprzez organizowanie uroczystości patriotycznych, w tym wyjść do miejsc pamięci narodowej, a także poprzez kształtowanie postawy szacunku wobec polskich symboli narodowych.
Szkoła to także miejsce, gdzie następuje przygotowanie do życia zawodowego. Obejmuje ono nauczanie o zawodach, poznawanie charakteru pracy, nabywanie doświadczeń, współpracę z zakładami pracy i organizacjami społecznymi.
R1aqXFxC1f83u
Ćwiczenie 10
Odpowiedz na pytania lub uzupełnij tekst. 1. …lekcyjna, tam odbywają się zajęcia., 2. Jeden z nich to wierność ojczyźnie., 3. Kokarda wykorzystywana jako element obchodów święta niepodległości., 4. 4. Jedno ze znaczeń szkoły w języku greckim., 5. Funkcja … szkoły polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności., 6. Jedno z zadań szkoły, oprócz wychowania i kształcenia.
Odpowiedz na pytania lub uzupełnij tekst. 1. …lekcyjna, tam odbywają się zajęcia., 2. Jeden z nich to wierność ojczyźnie., 3. Kokarda wykorzystywana jako element obchodów święta niepodległości., 4. 4. Jedno ze znaczeń szkoły w języku greckim., 5. Funkcja … szkoły polega na przekazywaniu wiedzy i umiejętności., 6. Jedno z zadań szkoły, oprócz wychowania i kształcenia.
ĆWICZENIE: Krzyżówka
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Słowniczek
szkoła
szkoła
jednostka oświatowo‑wychowawcza, której zadaniem jest kształcenie, wychowanie i opieką
kokarda narodowa
kokarda narodowa
jeden z patriotycznych symboli używanych przez Polaków w formie biało‑czerwonej rozetki
Bibliografia
Kowolik P., (2003), Szkoła jako miejsce edukacji uczniów, [w:] „Nauczyciel i szkoła” nr 1‑2 (18‑19).
Statystyka muzeów. Muzea w 2018 roku, [w:] https://statystykamuzeow.pl/storage/do%20pobrania/Publikacje/Statystyka%20muzeow_2018_PL.pdf.
Szkoła jako instytucja i jej funkcje, [w:] https://profesor.pl/publikacja,15733,Artykuly,Szkola-jako-instytucja-i-jej-funkcje.