Ważne daty

Rozwój i znaczenie barokowych instrumentów muzycznych

Barok jest epoką, w której wykształciła się większość instrumentów, które są podstawą dzisiejszej orkiestry. Nastąpiło udoskonalenie już istniejących oraz powstanie nowych instrumentów muzycznych, co wpłynęło na rozwój form i spopularyzowanie muzyki instrumentalnej, granej przez wielu wykonawców lub solowo. W barokowym basso continuo podstawę basową stanowiły instrumenty, na których można było wykonać akordyAkordakordy: organy, klawesyn czy przenośny portatywPortatywportatyw, albo strunowe: lutnia czy harfa. Popularnością cieszyły się także różnych wielkości flety, charakteryzujące się odmiennymi strojami oboje oraz fagoty, które zostały wyposażone w system klap. Barokowe trąbki nie posiadały wentyli i miały ograniczone możliwości dźwiękowe – rzadziej korzystano z tzw. tromby principale (barokowa trąbka), na której można było zagrać tylko od 3 do 10 dźwięków, a częściej korzystano z clarino, mającej możliwości zagrania od 6 do 20 dźwięków. Do grupy trąbek należały też puzon oraz nowo wykształcona waltornia. Ze względu na ogromne możliwości techniczne ważną rolę pełniły instrumenty smyczkowe, do których zaliczały się viole o różnych strojach (wczesnobarokowe to: da gamba i da braccio) oraz nowo powstałe skrzypce, altówki i wiolonczele, spopularyzowane zwłaszcza we Włoszech za sprawą wybitnego lutnika, Antonio Stradivariego. Skrzypce, ze względu na swoją skalę, dawały największe możliwości techniczne, zatem stały się podstawą barokowej orkiestry.

Koncert jako gatunek instrumentalnej muzyki baroku

Pojęcie koncertKoncertkoncert wywodzi się z włoskiego concertare (tłum.: współzawodniczyć), jednak dla pełnego zrozumienia genezy słowa należy odwołać się także do łacińskiego znaczenia consortium (tłum.: stowarzyszenie, wspólnota). Wynika to z charakteru koncertu barokowego, w którym grupa solistów (wł. concertino) jednocześnie współzawodniczyła i współdziałała z pozostałymi członkami zespołu (wł. tutti, tłum.: wszyscy), tworząc orkiestrę (wł. ripieni, tłum.: cały, pełny). Początków koncertu należy jednak szukać w szkole weneckiej i wczesnej szkoły bolońskiej, w której pojawiły się sonaty na trąbkę z towarzyszeniem pełnej orkiestry smyczkowej. Mimo to nie reprezentują one stylu concerto (tłum.: koncert). Wczesny koncert barokowy tworzyła bowiem mała sekcja smyczkowa, poszerzona później o sekcję dętą, w skład której wchodziły: flet, obój i waltornia, co wpłynęło na wzbogacenie barwy orkiestry.

Wkład Corellego w powstanie i rozwój concerto grosso

Znaczącą rolę w rozwoju koncertu barokowego odegrali: działający w Rzymie Arcangelo Corelli (1653‑1713) i związany z Bolonią Giuseppe Torelli (1658‑1709). Mimo że wpływ na podział orkiestry miał Alessandro Stradella (1639‑1682), to właśnie Corellemu przypisuje się autorstwo terminu concerto grosso. Jako pierwszy dzielił orkiestrę na dwa zespoły – wspomniane wcześniej tutti i concertino, w składzie drugiego zamieszczając trio smyczkowe na dwoje skrzypiec i wiolonczelę. Corelli, opierając się na formie sonatySonatasonaty da chiesa i da camera, stworzył zatem gatunki koncertów: czteroczęściowego, kościelnego concerto da chiesa, w którym bas cyfrowanyBas cyfrowanybas cyfrowany był realizowany przez organy i wieloczęściowego, kameralnego concerto da camera, w którym był on grany przez klawesyn. W pierwszym dominowała faktura polifonizująca, drugi natomiast stylizowany były na tańcach barokowych. Najbardziej reprezentatywnym dziełem Corellego jest cykl dwunastu concerti grossi, z czego pierwsze 8 ma charakter sonaty kościelnej, wykonywanej przed, podczas lub po liturgii, a pozostałe 4 – sonaty kameralnej. Partie instrumentów smyczkowych skomponowane były w sposób prosty i naturalny, bez wirtuozowskich popisów solistówSolistasolistów, co wpływało pozytywnie na brzmienie całego zespołu.

Od koncertu grosso do koncertu solowego

Koncert solowy to forma muzyczna powstała na początku XVIII w., wyrosła z roli pierwszych skrzypiec w concerto grosso Corellego oraz wirtuozerskich partii solowych w Koncert orkiestrowy|koncertach orkiestrowychOrkiestraorkiestrowych Torellego. Zrezygnowano wówczas z podziału koncertu cztero- na trzyczęściowy, który w następstwie uznany został za typowy. Pierwsza i ostatnia część była szybka i dynamiczna (allegro), natomiast środkowa wolna i stonowana (adagio). Podział ten oznaczany jako ABA, charakterystyczny będzie dla w późniejszego koncertu klasycznego. Koncert solowy wyróżnia się zastąpieniem grupy concertino jednym instrumentem solowym, którego partia jest wiodąca, podczas gdy pozostała część orkiestry pełni rolę akompaniującąAkompaniamentakompaniującą.

Ogromne zasługi dla rozwoju koncertu solowego miał Antonio Vivaldi (1678‑1741 ), który po śmierci Torellego doprowadził tę formę do doskonałości, nadając jej wirtuozerii, a jednocześnie stosując proste i zwarte tematy, dzięki czemu zyskał popularność. Wprowadził także nowatorską harmonięHarmoniaharmonię, której przykładem jest akordAkordakord z dodaną septymąSeptymaseptymą oraz interwałyInterwałinterwały ponad oktawęOktawaoktawę, posługiwał się ilustracyjnością muzyczną. Jego dzieła zaskakują równowagą formy i pełnią brzmienia. Schematyczność komponowania pozwoliła mu na stworzenie aż 221 samych koncertów skrzypcowych, z których największą popularność zyskały Cztery pory roku.

Popularna forma koncertów skrzypcowych Torellego i Vivaldiego została przeniesiona na instrumenty klawiszowe przez Jana Sebastiana Bacha (1685‑1750), uznanego za największego kompozytora baroku. Podkreślić należy, że instrumenty klawiszowe, które do tej pory były odpowiedzialne za basso continuo urosły do rangi instrumentu solowego. KompozytorKompozytorKompozytor podejmował także często transkrypcji utworów skrzypcowych wymienionych wcześniej włoskich twórców na instrumenty klawiszowe.

Jednymi z najsłynniejszych utworów Jana Sebastiana Bacha jest cykl Koncertów Brandenburskich, orkiestrowych concerti grossi, podzielonych na trzy części (ABA). W zakresie formy są one uznawane za niezwykłe osiągnięcie, ze względu na doskonale skonstruowane tematy oraz barwne kontrapunktyKontrapunktkontrapunkty.

R1aDq7mPZtyg21

Ilustracja przedstawia białą kartkę, z zagiętym prawym dolnym rogiem. Na kartce znajduje się zapisany czarną czcionką cytat z publikacji pdf Anna Brejta, Transkrypcje w twórczości Jana Sebastiana Bacha na przykładzie koncertów BWV 593, BWV 978, BWV 1065. Cytat brzmi: Ponad dwadzieścia koncertów przeznaczonych na instrumenty klawiszowe, które zostały przekazane pod nazwiskiem Bacha jako transkrypcje koncertów instrumentalnych włoskich oraz niemieckich kompozytorów, stanowi ważny zbiór dokumentów muzycznych co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, utwory te są świadectwem recepcji nowego włoskiego gatunku w Niemczech na początku XVIII wieku, odzwierciedlają tym samym pewien proces historyczny. Po drugie, wywarły znaczący wpływ na cały dorobek artystyczny Jana Sebastiana Bacha, będąc jednocześnie dowodem praktycznego zaznajomienia się artysty z nowatorską techniką kompozytorską owych czasów. Wprawdzie Bach nie był pierwszym niemieckim kompozytorem, który czerpał wzorce z włoskiej kultury, będącej przecież kolebką stylu barokowego, ale w przeciwieństwie do innych (np. Schütza, czy Haendla) nigdy nie był w tym kraju. Cała jego wiedza dotycząca włoskiego stylu pochodziła jedynie z analizy partytur, a „analiza” ta często przybierała specyficzną formę. Bach nawet transkrybując obce koncerty nie powstrzymywał się od nanoszenia własnych poprawek, które zdradzają z jednej strony jego stosunek do opracowywanych utworów, a z drugiej – i co ważniejsze – stają się zapowiedzią przyszłej techniki kompozytorskiej autora „Koncertów brandenburskich”. Okoliczność ta sprawia, że możemy mówić w tym wypadku o faktycznych inspiracjach, a nie prostym naśladownictwie" http://www2.muzykologia.uj.edu.pl/mloda_muzykologia/2008/MM_2008_ABrejta.pdf

Elementy muzyki francuskiej i angielskiej oraz techniki polifonicznejPolifoniapolifonicznej wprowadził do swojej twórczości Georg Friedrich Haendel. Cykl 12 concerti grossi op.6 jest uznawany za jego największe osiągnięcie. Popularnością cieszyły się także Muzyka na wodzie – cykl utworów orkiestrowych przeznaczonych do wykonywania na świeżym powietrzu. Ciekawostką jest sposób powstania koncertów organowych Haendla. Na początku były to improwizacje grane na małym pozytywie w przerwach między aktami oratoriówOratoriumoratoriów, zabawiające angielskich słuchaczy w Covent Garden. Atrakcyjność tych małych form, które szczególnie zachwyciły publiczność, przyczyniła się do powstania późniejszych koncertów organowych.

Zadania

RYBVE1WOZhNix

Ćwiczenie 2

Zaznacz instrumenty barokowe. Możliwe odpowiedzi: 1. Viola da gamba 2. Obój 3. Waltornia 4. Fortepian 5. Saksofon

Zaznacz instrumenty barokowe. Możliwe odpowiedzi: 1. Viola da gamba 2. Obój 3. Waltornia 4. Fortepian 5. Saksofon

Rozpoznaj wskazane barokowe instrumenty muzyczne. W pola przeciągnij właściwe nazwy.

Skrzypce, Dudy, Lira korbowa, Waltornia, Obój, Viola da gamba

.................

.................

.................

.................

.................

.................

RU4ZkRMlWsHjE

Ćwiczenie 6

Jak inaczej nazywa się bas cyfrowany? 1. Basso continuo 2. Concerto grosso 3. Viola da gamba.

Jak inaczej nazywa się bas cyfrowany? 1. Basso continuo 2. Concerto grosso 3. Viola da gamba.

Na podstawie zapisu nutowego rozpoznaj poszczególne partie koncertu Vivaldiego. W puste pola wpisz określenia podane poniżej:

Partia orkiesrty, Partia solisty, Partia klawesynu

.................

.................

.................

Słownik pojęć

Słownik powstał na podstawie:

Habela J., Słowniczek muzyczny, PWN 1983

https://encyklopedia.pwn.pl/

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Bukofzer M., Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN 1970.

Gwizdalanka D., Historia muzyki 2, PWM 2006.

Habela J, Słowniczek muzyczny, PWN 1983.

Szlagowska D. Muzyka Baroku, Akademia Muz. w Gdańsku, 1998.