Gatunki wokalno‑instrumentalne baroku – msza
Ważne daty
1567‑1643 – lata życia Claudio Monteverdiego
1610 – Claudio Monteverdi, Missa in illo tempore SV 205
1654‑1696 – Heinrich Ignaz Franz Biber
1660‑1725 – lata życia Alessandro Scarlattiego
1685‑1750 – lata życia Johanna Sebastiana Bacha
1723 – Alessandro Scarlatti, Missa Clementina R.511/1
1733‑1749 – Johann Sebastian Bach, Msza h‑moll BWV 232
1738‑1739 – Johann Sebastian Bach, Msza G‑dur BWV 236
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
5. Barok. Uczeń:
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in..
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej, np. dyrygent, leader zespołu, koncertmistrz, reżyser spektaklu muzyczno‑teatralnego, kompozytor, wykonawca, wirtuoz, primadonna, primabalerina, performer, klezmer, muzykant, pieśniarz;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
przedstawiać cechy mszy jako formy wokalno‑instrumentalnej baroku;
charakteryzować rodzaje mszy;
analizować zapisy nutowe przykładowych mszy;
przyporządkowywać dzieła do ich autorów;
rozróżniać dzieła na podstawie nagrań dźwiękowych;
używać właściwą terminologię muzyczną.
Geneza i klasyfikacja mszy jako formy muzyki kościelnej
Msza jest jedną z najstarszych form muzyki kościelnej, a jej źródeł należy szukać w początkach chrześcijaństwa. W średniowieczu była ściśle związana z chorałem gregoriańskimchorałem gregoriańskim, początkowo monofonicznamonofoniczna, później wielogłosowa z wykorzystaniem techniki organumorganum. Jako forma użytkowa jest nieodłączną częścią liturgii. W XVII wieku w Kościele katolickim i protestanckim forma przeobraziła się w wokalno‑instrumentalną, zaś w prawosławnym i unickim zachowała swój pierwotny kształt. Ze względu na liczbę części, msze dzieli się na: missa brevis (msza krótka), składającą się jedynie z Kyrie i Gloria lub Gloria i Credo oraz missa solemnis (msza uroczysta) o rozbudowanej strukturze.
Budowa i temat mszy
Części stałe i zmienne mszy
Omów części stałe i zmienne mszy.
Zapoznaj się z zapisami nutowymi i nagraniami różnych wersji Kyrie pochodzących z różnych okresów. Porównaj je i napisz, w jaki sposób zmieniała się forma mszy od średniowiecza do baroku.
Kierunki rozwoju mszy barokowej
W mszy barokowej wyróżnia się dwa podstawowe nurty niejednorodne pod względem stylistycznym: stile antico, nawiązujący do dzieł kompozytorów renesansowych, zwłaszcza Palestriny (1525‑1594) oraz stile moderno, wykorzystujący nowe środki kompozytorskie i oparty głównie na technice koncertującej. Msze wykazujące cechy obu nurtów określane są jako stile misto. Synteza ta widoczna jest szczególnie we wprowadzaniu fragmentów koncertującychkoncertujących do utworów a cappellaa cappella. Mimo tych niejednorodności, w baroku powstawały w dalszym ciągu msze a cappella, co potwierdza twórczość Alessandra Scarlattiego (1660‑1725).
Wykorzystanie barokowych technik dało początek tzw. mszy monumentalnej, w której wykształciła się topofonia, polegająca na wykorzystaniu walorów akustycznych kościołów, poprzez rozmieszczenie chórów w różnych częściach obiektu. Reprezentatywnym dziełem tego typu jest Missa Salisburgensis Heinricha Ignaza Franza Bibery (1644‑1704) na 53 głosy, z czego 16 z nich przeznaczonych jest na chór, a pozostałe to partie instrumentalne.
Wysłuchaj Kyrie z Missa in illo tempore Claudio Monteverdiego (1567‑1643) i Gloria in excelsis z Mszy G‑dur Johanna Sebastiana Bacha (1685‑1750). Na ich podstawie wskaż różnice między stile antico a stile moderno.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
Claudio Monteverdi, "Missa in illo tempore", Kyrie
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
Utwór muzyczny: Msza G-dur BWV 236, Msza G-dur BWV 236, autorstwa Johanna Sebastiana Bacha Wykonawca: Voces Musicales pod dyrygenturą Andresa Mustonena
Wielka Msza h‑moll jako reprezentatywne dzieło epoki baroku
W XVIII wieku ważną role na rozwój mszy wywarł środek neapolitański, w którym ukształtował się jej nowy typ – msza kantatowa (o silnym wpływie gatunków kantatowychkantatowych). Mimo krytycznych głosów władz kościelnych, forma ta szybko rozprzestrzeniła się w innych ośrodkach Europy. Do najwybitniejszych dzieł baroku zaliczana jest kantatowa Msza h‑moll Johanna Sebastiana Bacha (1685‑1750).

Zadania
Uzupełnij tekst o brakujące słowa.
Msza jest jedną z najstarszych form muzyki ......................, a jej źródeł należy szukać w początkach chrześcijaństwa.
W średniowieczu była ściśle związana z .................., początkowo monofonicznym, później wielogłosowym z wykorzystaniem techniki ...............
Ze względu na ilość części, msze dzieli się na: missa brevis, składającą się jedynie z Kyrie i Gloria oraz ............................ o rozbudowanej strukturze.
Rozpoznaj utwory. Przyporządkuj nazwę kompozycji i ich autorów do wybranych plików dźwiękowych.
Utwór 1, Utwór 2, Utwór 3
Przykład audio | Utwór | Kompozytor |
---|---|---|
Utwór 1 | ||
Utwór 2 | ||
Utwór 3 |
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
utwór 1 do zadania 2
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
utwór 2 do zadania 2
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
utwór 3 do zadania 2
Przeciagnij pasujące elementy do odpowiedniej sekcji.
Alleluja, Sanctus, Comunio, Gloria, Offertorium, Kyrie, Sekwencja, Graduał, Benedictus, Agnus Dei, Credo, Introit
Części stałe | |
---|---|
Części zmienne |
Do terminów dobierz właściwe definicje
Wstawki melodyczne dodawane wraz z nowym tekstem do melodii chorałowej, głównie w formie sylabicznej, rzadziej w postaci melizmatu., Technika kompozytorska stosowana w początkowej fazie rozwoju wielogłosowości europejskiej (od IX do pocz. XIII w.), także forma dźwiękowa charakterystyczna dla muzyki tego okresu (kompozycja oparta na tej technice); polegało na paralelnym ruchu głosów z dominacją współbrzmień kwarty i kwinty., Rodzaj faktury wynikający z występowania w utworze kilku niezależnych, lecz skoordynowanych ze sobą linii melodycznych., Środek techniki polifonicznej, polegający na powtórzeniu całości lub fragmentu melodii jednego głosu przez głos drugi, podczas gdy głos pierwszy kontynuuje swoją linię melodyczną.
Organum | |
Tropy | |
Imitacja | |
Polifonia |
Zaznacz rodzaje mszy.
- motetowa
- chorałowa
- kantatowa
- symfoniczna
- psalmowa
- dziękczynna
Podaj informacje na temat zapisu nutowego.

Określ tonację utworu: 1. Mozart, 2. drugiej, 3. Bach, 4. C-dur, 5. g-moll, 6. pierwszej, 7. b-moll, 8. h-moll, 9. Vivaldi
Podaj, w której połowie XVIII wieku powstało dzieło: 1. Mozart, 2. drugiej, 3. Bach, 4. C-dur, 5. g-moll, 6. pierwszej, 7. b-moll, 8. h-moll, 9. Vivaldi
C-dur, pierwszej, b-moll, h-moll, Vivaldi, drugiej, Mozart, g-moll, Bach
Rozpoznaj nazwisko kompozytora: ..................
Określ tonację utworu: ..................
Podaj, w której połowie XVIII wieku powstało dzieło: ..................
Wyjaśnij pojęcie Kantata.
Rozwiąż krzyżówkę.
- Nazwa śpiewu wykonywanego przed lub podczas komunii.
- Część mszy zespolona z Benedictus.
- Msza, w której ujednolicono rytmicznie wszystkie głosy, imitujące poszczególne jej odcinki.
- Część mszy wykonywana w czasie liturgii po drugim czytaniu, przed Ewangelią.
1 | |||||||||||||
2 | |||||||||||||
3 | |||||||||||||
4 |
Wyjaśnij pojęcie A capella.
Sporządź oś czasu, na której w układzie chronologicznym zaznaczysz wybrane msze z trzech epok: średniowiecza, renesansu, baroku (rok/wiek, autor, tytuł). Do każdej dołącz krótką informację o cechach dzieła.

Wyjaśnij pojęcie Imitacja.
Słownik pojęć
śpiew bez akompaniamentu instrumentów, rodzaj muzyki przeznaczonej do wykonania wyłącznie chórowego.
(łac. – śpiew stały), struktura melodyczna stanowiąca podstawę kompozycji wielogłosowej, najczęściej zapożyczona z wcześniej istniejącego utworu jedno- lub wielogłosowego, rzadziej – napisana specjalnie dla mającej powstać kompozycji.
(chorał rzymski) jednogłosowe śpiewy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego, ukształtowane na początku VIII wieku, a przekazane w rękopisach z IX wieku.
uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć bóstwa, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny (kraju), a także idei.
środek techniki polifonicznej, polegający na powtórzeniu całości lub fragmentu melodii jednego głosu przez głos drugi, podczas gdy głos pierwszy kontynuuje swoją linię melodyczną.
wieloczęściowy, niesceniczny utwór wokalny, złożony z arii, recytatywów, duetów, ansambli, chórów i ritornelów instrumentalnych.
jeden z głównych elementów dzieła muzycznego; następstwo dźwięków różnej wysokości, zwykle porządkowanych według określonych zasad tonalnych, rytmiczno‑metrycznych i formalnych.
ogół cech melodycznych, charakterystycznych dla określonego utworu, twórczości kompozytora, epoki.
(gr. mónos – jedyny, phōnḗ – głos, dźwięk), jednogłosowość, zwana też monodią; muzyka bez elementu harmonii, mimo że wykonywana zespołowo, oparta jedynie na melodii, np. chorał gregoriański.
jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, sporadycznie także współcześnie (do czasu baroku wyłącznie a cappella).
technika kompozytorska stosowana w początkowej fazie rozwoju wielogłosowości europejskiej (od IX do pocz. XIII w.), także forma dźwiękowa charakterystyczna dla muzyki tego okresu (kompozycja oparta na tej technice); polegało na paralelnym ruchu głosów z dominacją współbrzmień kwarty i kwinty; źródłem tej techniki była prawdopodobnie prymitywna wielogłosowość ludowa.
typ zespołu instrumentalnego, liczący od 80 do120 muzyków; tworzą ją 4 grupy instrumentów: smyczkowe (tzw. kwintet smyczkowy: I i II skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy), dęte drewniane (flety, oboje, rożek angielski, klarnety, fagoty i kontrafagot), dęte blaszane (rogi, trąbki, tuba), perkusyjne (kotły, bębny, talerze, triangel, czelesta), a ponadto harfy, niekiedy fortepian, organy oraz instrumenty wskazane w partyturze.
rodzaj faktury wynikający z występowania w utworze kilku niezależnych, lecz skoordynowanych ze sobą linii melodycznych; także technika kompozytorska polegająca na prowadzeniu, zgodnie z regułami kontrapunktu, jednocześnie 2 lub więcej linii melodycznych.
– w Kościele katolickim część mszy świętej (o charakterze dziękczynnym i pochwalnym), poprzedzająca konsekrację.
liryczny utwór modlitewny, typ pieśni religijnej wywodzącej się z tradycji hebrajskiej.
krótki tekst modlitewny zawarty w brewiarzu.
(gr. rhythmós – takt, rytm) jeden z podstawowych elementów dzieła muzycznego, regulujący jego przebieg w czasie.
najwyższy głos kobiecy.
styl muzyki barokowej, polegający na współdziałaniu zespołów instrumentalnego i wokalnego.
najwyższy głos męski (także śpiewak dysponujący takim głosem).
wstawki melodyczne dodawane wraz z nowym tekstem do melodii chorałowej, głównie w formie sylabicznej, rzadziej w postaci melizmatu.
Źródło pojęć:
https://encyklopedia.pwn.pl/
Biblioteka muzyczna
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
Utwór: Missa in illo tempore SV 205, autorstwa Caludio MonteverdiegoWykonawca: Ensemble Vocal Européen pod dyrygenturą Philippe Herreweghe
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D138vcPHQ
Utwór muzyczny: Msza G-dur BWV 236, Msza G-dur BWV 236, autorstwa Johanna Sebastiana Bacha Wykonawca: Voces Musicales pod dyrygenturą Andresa Mustonena
Bibliografia
Bukofzer M., Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha., PWN 1970.
Chomiński J., Wilkowska‑Chomińska K., Historia muzyki, cz. I, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1989.
Gwizdalanka D., Historia muzyki 2, PWM 2006.
Habela J, Słowniczek muzyczny, PWN 1983.