Ważne daty
1685‑1750 – lata życia Johanna Sebastiana Bacha
1724 – Johann Sebastian Bach, Pasja według św. Jana BWV 245
1729 – Johann Sebastian Bach, Pasja według św. Mateusza BWV 244
1933 – narodziny Krzysztofa Pendereckiego
1963 – Krzysztof Penderecki, Pasja według św. Łukasza
1966 – 700‑lecie katedry w Muenster
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
5. Barok. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:
c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebastiana Bacha,
2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin).
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury muzycznej, np. dyrygent, leader zespołu, koncertmistrz, reżyser spektaklu muzyczno‑teatralnego, kompozytor, wykonawca, wirtuoz, primadonna, primabalerina, performer, klezmer, muzykant, pieśniarz;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
przedstawiać cechy pasji jako formy wokalno‑instrumentalnej baroku;
charakteryzować rodzaje pasji;
analizować zapisy nutowe przykładowych pasji;
opisywać pasje Johanna Sebastiana Bacha jako przykłady twórczości barokowej;
wykazywać inspiracje pasją barokową w dziełach współczesnych;
przyporządkowywać dzieła do ich autorów;
rozróżniać dzieła na podstawie nagrań dźwiękowych;
używać właściwą terminologię muzyczną.
Pasja jako barokowa forma wokalno‑instrumentalna
Pasja to wyjątkowy rodzaj oratorium na temat ostatnich dwunastu godzinach życia Chrystusa. Utożsamiana jest przez chrześcijan z Męką Pańską (passio – łac. cierpienie), a jej początków należy szukać w średniowiecznym dialogowanym chorale gregoriańskimchorale gregoriańskim, w którym partie przeznaczone dla poszczególnych postaci były wyśpiewywane przez kapłanów i kantorówkantorów w okresie wielkanocnym, pod względem liturgicznym najważniejszym dla kościoła chrześcijańskiego. Charakterystyczną cechą pasji są przeplatające się recytatywyrecytatywy, zaczerpnięte z Ewangelii, początkowo mówione przez różne osoby, a od VIII wieku intonowaneintonowane. Pierwsze próby zapisu melodii do poszczególnych recytatywów pochodzą prawdopodobnie z IX wieku. Według tradycji rzymskiej partia Chrystusa była przeznaczona dla basubasu i kontrastowała z wysokim, tenorowymtenorowym brzmieniem narratora. W XV wieku do monofonicznejmonofonicznej formy pasji dodano tzw. turba (z łac. tłum), polegającym na jednoczesnym śpiewie kilku postaci, dzięki czemu forma przybrała charakter polifonicznypolifoniczny. W kolejnych wiekach przekształciła się w oratoriumoratorium i największą popularność zyskała w niemieckich krajach protestanckich.
Podział pasji, ze względu na ich formę
Wielkie pasje Johanna Sebastiana Bacha
W dorobku Johanna Sebastiana Bacha (1685‑1750) znajdują się dwa dzieła, które wsławiły jego imię jako twórcy pasji. Zarówno Pasja według św. Mateusza (1729), jak i powstała wcześniej Pasja według św. Jana (1724) przepełnione są dramaturgią we wszystkich częściach chorałowych oraz kontrastami pomiędzy opowiadaniem Ewangelisty a wielkim chóremchórem. Akcje dramatyczne zawierają rozbudowane arie o charakterze kontemplacyjnym.
Obie Pasje Bacha przynoszą syntezę tradycji i nowoczesności: trzonem obu dzieł staje się akcja biblijna, opowiadana przez Ewangelistę, rozgrywana przez bohaterów tych wydarzeń (Jezus, Piłat, Piotr, arcykapłani i lud Izraela jako ważny bohater zbiorowy). Ta część rozgrywa się w niesłychanie emocjonalnych recytatywach, gdzie każde słowo otrzymuje należny mu ciężar, a także w gwałtownych, burzliwych, często ściśle polifonicznych, chórach (turba). Obok tego pojawiają się protestanckie chorały, związane z liturgią, i – przede wszystkim – strofy poetyckie ówczesnych poetów (Brockes, Picander). Zatrzymują one na moment akcję biblijną, ukazują emocje związane z przeżywaniem męki i śmierci Jezusa, przynoszą kontemplację, ból, współodczuwanie. Bach nie personifikuje tych emocji, arie (czy accompagnata) to tylko głosy, nie biblijne postaci, dzięki czemu zyskuje to bardziej uniwersalny charakter. Do tych wszystkich elementów, wspólnych obu Pasjom, dodajmy jeszcze szeroko rozbudowane chóry – exordium i conclusio, czyli początkowy i końcowy, zwłaszcza ten pierwszy sugeruje od razu klimat dzieła.
Źródło: https://www.polskieradio.pl/8/2383/Artykul/2048696,Pasje‑Jana‑Sebastiana‑Bacha (dostęp: 31.03.2010)
Artystyczny geniusz Pasji Bacha
Pasja Janowa – krótsza, zwarta, napięta do granic możliwości, rozpoczyna się od sceny pojmania Jezusa. Dramatyczny ciąg wydarzeń przerywany jest dość rzadko przez arie (ariosa), raczej tylko na początku i ku końcowi. Pasja Mateuszowa – znacznie dłuższa, obejmuje większy horyzont czasowy, także sama narracja Ewangelisty jest znacznie spokojniejsza. Kompozytor często przerywa jej tok silnie emocjonalnymi ariami stanowiącymi równoległą „akcję wewnętrzną”. Decydujące znaczenie zyskuje też kształt poezji, uzupełniającej opowieść św. Mateusza – Picander (z którym Bach chętnie współpracował) napisał to w dialogu pomiędzy Córą Syjonu i Wyznawcami, i kompozytor postanowił zachować tę specyfikę. Taka jest wersja (w pełni przemyślana) z 1736 roku, gdzie mamy dwa chóry, dwie orkiestry, dwie grupy continuo, a zatem – dialogowanie chórów, arie z chórem (lub chorałem), niesłychanie subtelne i pomysłowe traktowanie instrumentów koncertujących.
Źródło: https://www.polskieradio.pl/8/2383/Artykul/2048696,Pasje‑Jana‑Sebastiana‑Bacha (dostęp: 31.03.2018)
Pasja barokowa źródłem inspiracji dla współczesnego artysty
Barokowa pasja Johanna Sebastiana Bacha i słowa z Ewangelii św. Łukasza stały się inspiracją dla Krzysztofa Pendereckiego (ur. 1933), który w latach 1965‑1966 skomponował Pasję według św. Łukasza – jedno z ważniejszych arcydzieł w dorobku muzyki światowej. XVII‑wieczną formę wzbogacił o współczesne środki kompozytorskie. Penderecki podzielił się wspomnieniami o powstaniu i inspiracjach dzieła w wywiadzie z Anną Bernat (PAP).
PAP: (…) Panie Profesorze, jak powstała Pasja?
Krzysztof Penderecki: Nie zdawałem sobie sprawy, na co się porywam. Byłem jeszcze młodym człowiekiem. Pamiętam na festiwalu muzyki awangardowej w Donaueschingen wykonany został mój bardzo awangardowy utwór „Fluorescencje”. Do tego stopnia awangardowy, że trochę nawet mnie „wybuczano”, ponieważ niektórzy uznali, że za daleko się posunąłem w eksperymentach. Ale ja lubię, jak się oburzają na moją muzykę. I właśnie tam, na festiwalu muzyki awangardowej, ówczesny dyrektor radia kolońskiego Westdeutscher Rundfunk Otton Tomek zaproponował mi, abym skomponował utwór, ewentualnie sakralny, z chórem - jak zaznaczył - dla uczczenia 700‑lecia katedry w Muenster w 1966 r.
Niestety nie powiedział nic więcej. Podczas rozmowy na spacerze, ot tak rzuciłem, że napiszę Pasję. Dyrektor się tylko uśmiechnął. Znany bowiem wtedy byłem z obrazoburczych utworów w muzyce współczesnej. Z drugiej strony jednak miałem za sobą „Stabat Mater”, kompozycję, która była wtedy bardzo popularna. Być może właśnie dlatego się do mnie zwrócono. Zacząłem zbierać teksty, ale nie od razu byłem zdecydowany, którego ewangelistę wybiorę: Marka czy Łukasza. Nie chciałem ani Mateusza, ani Jana. Niedawno przeglądając moje szpargały znalazłem mały, kieszonkowy kalendarzyk z 1965 r., w którym zanotowałem właściwie wszystkie szkice, pierwsze idee, pomysły do Pasji. Przez rok zbierałem materiały, ale zbliżał się termin pierwszego wykonania. Byłem pod sporą presją czasu. Dokładnie to pamiętam, ponieważ wzięliśmy ślub z Elżbietą 18 grudnia. Nie miałem mieszania, wynajmowałem pokój w hotelu. Pojechaliśmy więc do domu pracy twórczej ZAIKS‑u w Krynicy i tam na małym stoliku śniadaniowym, od którego partytura była dwa razy większa, pisałem Pasję.
Partytura powstała w ciągu sześć tygodni; w grudniu 1965 r. zacząłem ją pisać i pod koniec stycznia 1966 r. była już gotowa. Nie wiem jak napisałem ten utwór. Moim przewodnikiem był Bach i jego dwie Pasje. Strukturę swojego dzieła w pewien sposób wywiodłem z bachowskiej formy pasyjnego oratorium. Oczywiście ja napisałem swoją Pasję, jednak duch barokowej pasji był z Bacha, ale były też odniesienia do średniowiecznych misteriów religijnych.
Bachowską formę wypełnił pan swoją muzyką, w której, jak to jest opisane, melodyka chorału gregoriańskiego, polifonia niderlandzka i faktura weneckich chori spezzati spotkały się z ekspresją muzyki współczesnej.
To bardzo skomplikowany utwór polifoniczny, jednak ja już jako zupełnie młody człowiek, jako chłopiec właściwie, interesowałem się polifonią. I Dzięki temu mogłem utwór o tak złożonej architekturze napisać, właściwie bez problemu i szybko.
Powiedział pan kiedyś, że pańska sztuka, wyrastając z korzeni chrześcijańskich dąży do odbudowania przestrzeni metafizycznej człowieka, którą zniszczyły kataklizmy XX wieku.
Górnolotnie to zostało powiedziane, ale jest w tym pewna prawda, dotycząca również XXI wieku.
Pasja opisuje mękę i śmierć Chrystusa, ale nie tyko.
Zbliżało się wtedy Tysiąclecie Chrztu Polski. Kościół przygotowywał się do uroczystości, ale państwo starało się wszystko przemilczeć, nie zauważać tej ważnej daty w historii Polski. Millenium zatem było też jednym z głównych powodów skomponowania przeze mnie Pasji. Początkowo nie wiedziałem czy będzie ona wykonywana w kraju. Były to bowiem czasy, w których, jeśli jakiś utwór religijny miał być grany w filharmonii, to musiał być pozbawiony tekstu w programie.
(…)
Źródło: https://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1599161,Krzysztof‑Penderecki‑o-swojej‑Pasji‑sluchacz‑staje‑sie‑uczestnikiem‑ewangelicznej‑opowiesci (dostęp: 31.03.2018)
Zadania
Rozpoznaj utwory. Przyporządkuj nazwę kompozycji i ich autorów do wybranych plików dźwiękowych.
Utwór 1, Utwór 2, Utwór 3
Przykład audio | Utwór | Autor |
---|---|---|
Utwór 1 | ||
Utwór 2 | ||
Utwór 3 |
Przeciagnij pasujące elementy do odpowiedniej sekcji.
forma monofoniczna, forma wokalna, forma polifoniczna, forma renesansowa, najbardziej popularna w kościele protestanckim, forma wokalna, forma polifoniczna, forma barokowa, forma średniowieczna, forma wokalno-instrumentalna
PASJA CHORAŁOWA | |
---|---|
PASJA MOTETOWA | |
PASJA KANTATOWO-ORATORYJNA |
Do haseł dobierz właściwe definicje.
Gatunek muzyki dramatycznej, niesceniczny, z tekstem najczęściej o tematyce religijnej, wykonywany w kościele (poza liturgią) lub w sali koncertowej; także utwór tego gatunku., Śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze, stosowany też w oratorium, kantacie., W chorale gregoriańskim początkowy odcinek śpiewu liturgicznego, rozpoczynany przez kapłana., W Kościele katolickim – duchowny (później też osoba świecka) wykonujący partie solowe, np. wersety w psalmach; w Kościele protestanckim – dyrygent chóru i zarazem organista.
Kantor | |
Recytatyw | |
Intonacja | |
Oratorium |
Wskaż kompozytorskie środki ekspresji w dowolnej pasji, które Twoim zdaniem mogłyby posłużyć jako ilustracja dźwiękowa do obrazu Ukrzyżowanie Mathiasa Grünewalda.
Słownik pojęć
(wł.) pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy, różniąca się od poprzedzającego ją często recytatywu rozwiniętą kantyleną, śpiewnością, stanowiąca wyodrębniony, samodzielny fragment.
(łac. bassus – niski, głęboki) najniższy głos męski (także śpiewak dysponujący takim głosem).
chorał rzymski, jednogłosowe śpiewy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego, ukształtowane na początku VIII w., a przekazane w rękopisach z IX w.
chorał ewangelicki, oficjalne pieśni i hymny niemieckiego Kościoła protestanckiego (ewangelickiego).
zespół śpiewaków wykonujących utwór jedno- lub wielogłosowy a cappella lub z towarzyszeniem instrumentów; rozróżnia się chór męski, żeński, chłopięcy, mieszany, 1-, 2-, 3-, 4- (najczęściej) i więcej głosowy; chór 4‑głosowy mieszany składa się z sopranów, altów, tenorów i basów.
wydobycie dźwięku właściwe lub niewłaściwe pod względem wysokości, głównie w śpiewie i grze na instrumentach smyczkowych (intonacja czysta albo chwiejna, zwana też detonacją); w teorii średniowiecznej zwrot melodyczny typowy dla danej skali kościelnej; w chorale gregoriańskim początkowy odcinek śpiewu liturgicznego, intonowany (rozpoczynany) przez kapłana.
w Kościele katolickim – duchowny (później też osoba świecka) wykonujący partie solowe, np. wersety w psalmach; w Kościele protestanckim – dyrygent chóru i zarazem organista.
jednogłosowość, zwana też monodią; muzyka bez elementu harmonii.
gatunek muzyki dramatycznej, niesceniczny, z tekstem najczęściej o tematyce religijnej, wykonywany w kościele (poza liturgią) lub w sali koncertowej; także utwór tego gatunku.
typ muzycznego zespołu instrumentalnego.
rodzaj faktury wynikający z występowania w utworze kilku niezależnych, lecz skoordynowanych ze sobą linii melodycznych, w przeciwieństwie do homofonii; także technika kompozytorska polegająca na prowadzeniu, zgodnie z regułami kontrapunktu, jednocześnie 2 lub więcej linii melodycznych.
śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze; stosowany też w oratorium, kantacie; rozdziela arie, ansamble; odznacza się sylabicznym traktowaniem tekstu, czyli brakiem melizmatów, nieregularną strukturą rytmiczną, krótkimi formułami melodycznymi.
najwyższy głos męski (także śpiewak dysponujący takim głosem).
Źródło pojęć:
https://encyklopedia.pwn.pl/
Galeria dzieł sztuki
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
M. Bukofzer, Muzyka w epoce baroku, Warszawa 1970.
Encyklopedia muzyki PWN, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995.
M. Kowalska, ABC historii muzyki, Kraków 2005.
A. Schweitzer, Johann Sebastian Bach, Kraków 1972.