Podział pasji, ze względu na ich formę

Obie Pasje Bacha przynoszą syntezę tradycji i nowoczesności: trzonem obu dzieł staje się akcja biblijna, opowiadana przez Ewangelistę, rozgrywana przez bohaterów tych wydarzeń (Jezus, Piłat, Piotr, arcykapłani i lud Izraela jako ważny bohater zbiorowy). Ta część rozgrywa się w niesłychanie emocjonalnych recytatywach, gdzie każde słowo otrzymuje należny mu ciężar, a także w gwałtownych, burzliwych, często ściśle polifonicznych, chórach (turba). Obok tego pojawiają się protestanckie chorały, związane z liturgią, i – przede wszystkim – strofy poetyckie ówczesnych poetów (Brockes, Picander). Zatrzymują one na moment akcję biblijną, ukazują emocje związane z przeżywaniem męki i śmierci Jezusa, przynoszą kontemplację, ból, współodczuwanie. Bach nie personifikuje tych emocji, arie (czy accompagnata) to tylko głosy, nie biblijne postaci, dzięki czemu zyskuje to bardziej uniwersalny charakter. Do tych wszystkich elementów, wspólnych obu Pasjom, dodajmy jeszcze szeroko rozbudowane chóry – exordium i conclusio, czyli początkowy i końcowy, zwłaszcza ten pierwszy sugeruje od razu klimat dzieła.

Artystyczny geniusz Pasji Bacha

Pasja Janowa – krótsza, zwarta, napięta do granic możliwości, rozpoczyna się od sceny pojmania Jezusa. Dramatyczny ciąg wydarzeń przerywany jest dość rzadko przez arie (ariosa), raczej tylko na początku i ku końcowi. Pasja Mateuszowa – znacznie dłuższa, obejmuje większy horyzont czasowy, także sama narracja Ewangelisty jest znacznie spokojniejsza. Kompozytor często przerywa jej tok silnie emocjonalnymi ariami stanowiącymi równoległą „akcję wewnętrzną”. Decydujące znaczenie zyskuje też kształt poezji, uzupełniającej opowieść św. Mateusza – Picander (z którym Bach chętnie współpracował) napisał to w dialogu pomiędzy Córą Syjonu i Wyznawcami, i kompozytor postanowił zachować tę specyfikę. Taka jest wersja (w pełni przemyślana) z 1736 roku, gdzie mamy dwa chóry, dwie orkiestry, dwie grupy continuo, a zatem – dialogowanie chórów, arie z chórem (lub chorałem), niesłychanie subtelne i pomysłowe traktowanie instrumentów koncertujących.

PAP: (…) Panie Profesorze, jak powstała Pasja?

Krzysztof Penderecki: Nie zdawałem sobie sprawy, na co się porywam. Byłem jeszcze młodym człowiekiem. Pamiętam na festiwalu muzyki awangardowej w Donaueschingen wykonany został mój bardzo awangardowy utwór „Fluorescencje”. Do tego stopnia awangardowy, że trochę nawet mnie „wybuczano”, ponieważ niektórzy uznali, że za daleko się posunąłem w eksperymentach. Ale ja lubię, jak się oburzają na moją muzykę. I właśnie tam, na festiwalu muzyki awangardowej, ówczesny dyrektor radia kolońskiego Westdeutscher Rundfunk Otton Tomek zaproponował mi, abym skomponował utwór, ewentualnie sakralny, z chórem - jak zaznaczył - dla uczczenia 700‑lecia katedry w Muenster w 1966 r.

 Niestety nie powiedział nic więcej. Podczas rozmowy na spacerze, ot tak rzuciłem, że napiszę Pasję. Dyrektor się tylko uśmiechnął. Znany bowiem wtedy byłem z obrazoburczych utworów w muzyce współczesnej. Z drugiej strony jednak miałem za sobą „Stabat Mater”, kompozycję, która była wtedy bardzo popularna. Być może właśnie dlatego się do mnie zwrócono. Zacząłem zbierać teksty, ale nie od razu byłem zdecydowany, którego ewangelistę wybiorę: Marka czy Łukasza. Nie chciałem ani Mateusza, ani Jana. Niedawno przeglądając moje szpargały znalazłem mały, kieszonkowy kalendarzyk z 1965 r., w którym zanotowałem właściwie wszystkie szkice, pierwsze idee, pomysły do Pasji. Przez rok zbierałem materiały, ale zbliżał się termin pierwszego wykonania. Byłem pod sporą presją czasu. Dokładnie to pamiętam, ponieważ wzięliśmy ślub z Elżbietą 18 grudnia. Nie miałem mieszania, wynajmowałem pokój w hotelu. Pojechaliśmy więc do domu pracy twórczej ZAIKS‑u w Krynicy i tam na małym stoliku śniadaniowym, od którego partytura była dwa razy większa, pisałem Pasję.

Partytura powstała w ciągu sześć tygodni; w grudniu 1965 r. zacząłem ją pisać i pod koniec stycznia 1966 r. była już gotowa. Nie wiem jak napisałem ten utwór. Moim przewodnikiem był Bach i jego dwie Pasje. Strukturę swojego dzieła w pewien sposób wywiodłem z bachowskiej formy pasyjnego oratorium. Oczywiście ja napisałem swoją Pasję, jednak duch barokowej pasji był z Bacha, ale były też odniesienia do średniowiecznych misteriów religijnych.

Bachowską formę wypełnił pan swoją muzyką, w której, jak to jest opisane, melodyka chorału gregoriańskiego, polifonia niderlandzka i faktura weneckich chori spezzati spotkały się z ekspresją muzyki współczesnej.

To bardzo skomplikowany utwór polifoniczny, jednak ja już jako zupełnie młody człowiek, jako chłopiec właściwie, interesowałem się polifonią. I Dzięki temu mogłem utwór o tak złożonej architekturze napisać, właściwie bez problemu i szybko.

Powiedział pan kiedyś, że pańska sztuka, wyrastając z korzeni chrześcijańskich dąży do odbudowania przestrzeni metafizycznej człowieka, którą zniszczyły kataklizmy XX wieku.

Górnolotnie to zostało powiedziane, ale jest w tym pewna prawda, dotycząca również XXI wieku.

Pasja opisuje mękę i śmierć Chrystusa, ale nie tyko.

Zbliżało się wtedy Tysiąclecie Chrztu Polski. Kościół przygotowywał się do uroczystości, ale państwo starało się wszystko przemilczeć, nie zauważać tej ważnej daty w historii Polski. Millenium zatem było też jednym z głównych powodów skomponowania przeze mnie Pasji. Początkowo nie wiedziałem czy będzie ona wykonywana w kraju. Były to bowiem czasy, w których, jeśli jakiś utwór religijny miał być grany w filharmonii, to musiał być pozbawiony tekstu w programie.

(…)