Gęba, kępa, kędy... – etiuda dykcyjna
Scenariusz zajęć
IV etap edukacyjny, język polski, zakres podstawowy
Temat: Gęba, kępa, kędy… – etiuda dykcyjna
Treści kształcenia:
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu).
Cele operacyjne:
Uczeń:
Redaguje różne typy notatki,
Przygotowuje scenki dramowe,
Ćwiczy poprawność artykulacyjną.
Nabywane umiejętności:
Uczeń:
Prezentuje kreatywne nastawienie do publicznego wystąpienia,
Dba o kulturę i poprawność języka podczas budowania wypowiedzi ustnej,
Aktywnie uczestniczy w ćwiczeniach z zakresu kultury żywej mowy.
Kompetencje kluczowe:
Porozumiewanie się w języku ojczystym,
Umiejętność uczenia się,
Kompetencje społeczne i obywatelskie.
Środki dydaktyczne:
Nagranie muzyczne Artura Barcisia pt. „Dykcja”Indeks górny 11, tekst nagrania (można skopiować tekst dla wszystkich uczniów),
Sprzęt multimedialny (komputer, ewentualnie podłączony do telewizora/projektor multimedialny/tablica interaktywna),
Przygotowane przez nauczyciela na kartkach instrukcje z ćwiczeniami na poprawną dykcję,
Kserokopie tekstów dowolnych wierszy Jana Brzechwy wraz z instrukcjami,
Zasób multimedialny: film „Siła głosu tkwi w nas”.
Metody nauczania:
Aktywizujące: drama (wejście w rolę, scenka improwizowana),
Problemowe: rozmowa kierowana, mapa myśli,
Eksponujące: film, prezentacja połączona z przeżyciem,
Praktyczne: ćwiczenia redakcyjne, praca z tekstem.
Formy pracy:
Zbiorowa,
Grupowa zróżnicowana.
Przebieg zajęć:
Etap przygotowawczy
Na wcześniejszych zajęciach nauczyciel poleca młodzieży wyszukanie i zanotowanie wierszyków, rymowanek i innych tekstów, które „łamią języki”, np. wierszyki dla dzieci Małgorzaty Strzałkowskiej, zasłyszane od rodziców czy dziadków „zabawy” językowe.
Etap wstępny
Prowadzący zajęcia wita klasę. Zapisuje temat lekcji i zapoznaje uczniów z jej celami: wyjaśnia, że będą ćwiczyć emisję głosu i wykonywać zadania z kultury żywego słowa. Krótko tłumaczy i definiuje wyżej wymienione pojęcia, jeśli zachodzi taka konieczność.
Prosi uczniów o przedstawienie tekstów trudnych do wypowiedzenia, jakie udało się im zgromadzić. Chętni uczniowie odczytują je lub recytują; próbują też odpowiedzieć na pytanie, na czym polega i czym jest spowodowana ich trudność artykulacyjna. Wskazują na zbitki głosek, długie wyrazy, podobieństwa głosek w nagłosie i wygłosie, problemy z fleksją, kłopoty wynikające ze skojarzeń znaczeniowych itp. Nauczyciel uzupełnia i koryguje ich wypowiedzi. Informuje, że za chwilę wysłuchają/obejrzą nagranie Artura Barcisia z piosenką pt. „Dykcja”, z którego powinni wynotować kilka przykładów problematycznych zbitek wyrazowych. Po emisji rozdaje uczniom kserokopie tekstu piosenki: zadanie polega na wskazaniu, że tytuł zajęć jest pochodzącym z utworu cytatem.
Gęba, kępa, kędy,
Dęba pęka, tędy,
Rębacz, stęka, zęby,
Treść,
Sierpc, sierść.
Zgiełk, igiełka, len,
Kiełk i giełda, hen,
Pchełki, mgiełka, serc,
Perć, tędy.
To...
To jest mój wyraz troski o spółgłoski
O ojczysty język polski
Mozolna musztra słów, by język zdrów
Bezbłędnie moje słowa niósł
Ze sceny, estrady, ekranu i stąd, wargowo, zębowo, eliminując błąd, więc...
Gęba, kępa, kędy... (refren)
Bo...
Dźwięku powstawanie –
To wprawianie jest powietrza cząstek w drganie poprzez nasadę (nosa), krtań,
gdzie źródło drgań aż w końcu poprzez dwie z trzech jam: gardłowa, nosowa i ustna, hahaha, w tej jamie zaranie artykulacja ma, więc...
Gęba, kępa, kędy... (refren).
Po odczytaniu tekstu nauczyciel prowadzi dyskusję, nawiązując do wcześniejszej rozmowy o trudnościach artykulacyjnych; prosi uczniów o podanie istniejących w tekście i zanotowanych przez nich przykładów zbitek wyrazowych, o zaznaczenie – zdaniem klasy – najtrudniejszej. Pyta, po co powstają takie teksty? Czy warto je czytać/wymawiać? Co o tym sądzi aktor, co oznacza „troska o język polski”? Młodzież dyskutuje, wymienia swoje uwagi; nauczyciel może kierować rozmową tak, by uczniowie wskazali na ważność sprawnego aparatu mowy dla przygotowywania odpowiednich wypowiedzi, ich dźwiękowej wyrazistości, poprawności, zwłaszcza w przypadku wystąpień publicznych. Może też zapytać, jakie np. zawody wymagają dobrej dykcji.
Etap realizacji
Nauczyciel zaprasza teraz uczniów do obejrzenia filmu (zasób multimedialny), w którym dr Ewelina Ciszewska opowiada m.in. o technicznych aspektach emisji głosu (oddychaniu, przeponie, akcentowaniu, ale i o kontakcie z odbiorcą w przebiegu odpowiedniej wypowiedzi), a także wyjaśnia, jak przygotować się do wystąpienia przed publicznością i jakie elementy wpływają na czytelność wypowiedzi. Na podstawie wysłuchanych informacji i obejrzanych scen uczniowie tworzą notatkę w formie mapy myśli, w centralnym miejscu umieszczając hasło „emisja głosu”.
W kolejnym etapie zajęć uczniowie zostają podzieleni na grupy. Każda otrzymuje od nauczyciela zestaw ćwiczeń fonacyjnych, artykulacyjnych, oddechowych. Propozycja ćwiczeń:
1. Wymawiajcie szeptem dowolne zdania ze stopniowym zwiększeniem siły głosu.
2. Przeczytajcie łamańce językowe, np.:
Wyindywidualizowałem się z rozentuzjazmowanego tłumu, który oklaskiwał przeliteraturalizowane arcydzieło.
Czy trzy cytrzystki grają w Tczewie na cytrze?
Uwaga: dopiszcie/stwórzcie podobne teksty. Zapiszcie je do zeszytów.
3. Weźcie szybki i głęboki wdech przez usta. Rozszerzone żebra cały czas trzymajcie w pozycji wdechowej i kontrolujcie dłońmi, na wydechu spokojnie licząc przynajmniej do piętnastu. Ćwiczenie powtórzcie kilkakrotnie, starając się wydłużać czas fonacji.
4. Tekst wierszyka wygłaszamy, starając się na jednym oddechu wypowiedzieć jak najwięcej wersów:
Koty z Bogoty
Mewy z Genewy
Charty z Dżakarty
Motyle z Chile
Dropie ze Skopje
Sroka z Maroka
Gady z Kanady
Ary z Ankary
Rybitwy z Litwy
Sowa z Krakowa
Robale z Calais
Langustki z Ustki
Szpaki z Kentucky
Byki z Korsyki
Kosy z Canossy
Kozy z Formozy
Ostrygi z Rygi
Kawka z Włocławka
Pawiany z Ghany
Bekasy z Lhassy
Koali z Mali
Ratlery z Gery
Wydra ze Świdra
Kózka z Pułtuska
Wuj kleszcza z Wrzeszcza
Kania z Poznania
Piegża spod Zegrza
Kanarki z Warki
Konik z Salonik
Makrela z Wiela
Szproty z Ochoty
Tłum skumbrii z Umbrii
i raja z Kłaja.
Uczniowie przystępują do pracy; po kilkunastu minutach liderzy grup prezentują jej efekty.
Nauczyciel rozdaje teraz uczniom teksty bajek Jana Brzechwy np. „Chrzan”, „Entliczek‑pentliczek”, „Hipopotam”, „Katar”, „Kłamczucha”, „Kwoka”, „Na wyspach Bergamutach”, „Sum”, „Ryby, żaby i raki”, „Tańcowała igła z nitką”. Uczniowie w parach wykonują ćwiczenia z emisji głosu na otrzymanym lub przyniesionym na lekcję tekście źródłowym. Propozycje:
1. Wyśpiewaj melodyjnie tekst, przeciągając samogłoski.
2. Mów do kogoś z oburzeniem, donośnie.
3. Mów, klęcząc, z modlitewnym żarem.
Wybrani uczniowie prezentują wiersze.
Etap końcowy
Nauczyciel prosi uczniów o przygotowanie w domu wzorcowego wystąpienia publicznego, dbającego o dźwiękową wyrazistość przekazu, tempo mowy i donośność głosu. Młodzież powinna wykorzystać wierszyki, rymowanki itp., co urozmaici przemówienie: co ważne, nie musi mieć ono sensu, może być abstrakcyjne w treści, bo najważniejszą rzeczą jest zabawa słowem i intonacją. Uczniowie mogą użyć rekwizytu do prezentacji.
Dodatkowo:
Nauczyciel zachęca do obejrzenia filmu „Jak zostałem królem” w reżyserii Toma Hoopera.
Proponowane źródła: CD Złota kolekcja – Portrety, Artur Barciś, Zagrać siebie, Polskie Radio, 2003, utwór nr 3 lub nagranie: http://www.youtube.com/watch?v=Yu_46Eu6eNw koncert charytatywny „Mamy dzieci bez mamy”.↩