Geniusz barokowej rzeźby – Gian Lorenzo Bernini
Ważne daty
1598‑1680 – lata życia Gian Lorenzo Berniniego
1606‑1680 – przeniesienie się i pobyt w Rzymie
1655 – krótki pobyt w Paryżu na zaproszenie króla Ludwika XIV
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gian Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować cechy twórczości Berniniego jako artysty barokowego;
opisywać mecenat artystyczny artysty;
określać miejsca, do których stworzono lub w których się znajdują rzeźby Berniniego;
prezentować, na czym polega odejście od figury serpentinata na rzecz wyznaczonych punków patrzenia;
analizować i interpretować wskazane rzeźby artysty.
Bernini – artysta barokowy
Gian Lorenzo Bernini (1598‑1680) jest największym rzeźbiarzem barokowym, który w swoich dziełach dążył do jednoczenia wielu środków formalnych w celu uzyskania pełni wyrazu plastycznego. Był twórcą wszechstronnym, określonym przez Rudolfa Wittkowera (R. Wittkower, Gian Lorenzo Bernini. The Sculptor of the Roman Baroque, London 1955, s. 1) jako „artysta genialny” oraz „uomo universale” (człowiek uniwersalny). Urodzony w Neapolu artysta, w 1606 roku wraz z rodziną przeprowadził się do Rzymu, gdzie żył aż do śmierci z jedyną półroczną przerwą na pobyt w Paryżu w roku 1665 na zaproszenie króla Ludwika XIV. Pierwsze lekcje przyszły rzeźbiarz pobierał u ojca – Pietra, uważanego za utalentowanego, lecz niedokładnego rzeźbiarza manierystycznego. To właśnie z jego powodu rodzina wyjechała do Rzymu – ojciec Gian Lorenza został wezwany przez Papieża Pawła V z rodu Borghese, by dla kościoła Santa Maria Maggiore wykonać relief z Wniebowzięciem Marii. Talent Berniniego już w dzieciństwie dostrzegł papież i jego wpływowy siostrzeniec, kardynał Scipione Borghese. Z lat 1609 -1615 pochodzi pierwsze znane dzieło rzeźbiarskie młodziutkiego Gian Lorenza Koza Amaltea z małym Zeusem i satyrem.
Bardzo wczesne prace Berniniego doskonale wpisują się w założenia baroku. Artysta do swoich rzeźb wprowadził dynamikę, ożywił figury, które w manieryzmie otrzymały ruch w postaci skręcenia ciał, tzw. figura serpentinatafigura serpentinata, ale w swoich pozach były nienaturalne, sztuczne, bardziej eleganckie i wyrafinowane niż oddające dynamikę. U Berniniego zyskały na wyrazie, młody twórca zagłębił się w psychologiczny portret portretowanych osób i ukazanych scen oraz wprowadził dramatyczną narrację, czego przykładem są pierwsze prace o tematyce religijnej, przedstawiające męczeństwo św. Wawrzyńca palącego się na ruszcie oraz św. Sebastiana.
Wczesne dzieła Berniniego dla Scipione’a Borghese
Świadectwo artystycznego geniuszu Bernini dał w rzeźbach wykonanych dla kardynała Scipione’a Borghese. W grupie Eneasz z Anchizesem i Askaniuszem artysta nawiązał do tematu z Eneidy Wergiliusza. Jednak szczególną popularność zyskały: Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne oraz Dawid, przeznaczone do dekoracji pałacu Villa Borghese. Temat porwania Prozerpiny został zaczerpnięty z Metamorfoz Owidiusza, lecz interpretowany w duchu moralizującej filozofii natury, grupa mogła być odbierana jako alegoria kresu lata, jesieni i początków zimy (Jan Białostocki, Gian Lorenzo Bernini, Arkady, Warszawa 1980).
1.
Broniąca się Prozerpina jest uwięziona w żelaznym uścisku, palce Plutona wbijają się w jej ciało.
2.
Kompozycję grupy, wywiedzioną ze skomplikowanych i wyrafinowanych układów manierystycznych, Bernini zmodyfikował oraz wzbogacił o naturalność i dynamikę.
3.
Realizm widoczny jest w układach ciał oraz twarzach postaci, oddających zróżnicowane emocje – rozpacz Prozerpiny kontrastuje z uśmiechem Plutona..
4.
Zwraca uwagę wiarygodność marmurowych łez Prozerpiny oraz jej otwartych ust.
5.
Widok frontalny miał dawać pełny obraz eksplodującej siły podstępnego porwania i beznadziejnej obrony.
6.
Zza nóg porywanej kobiety wyłania się trójgłowy pies Cerber.
Tematem Apolla i Dafne uczynił Bernini epizod historii z Metamorfoz Owidiusza – moment uciekającej przed Apollem tytułowej bohaterki i jej przemiany w laurowe drzewo. Bernini nadał jej symbolicznego znaczenia jako cnoty i czystości. Jest to także opowieść o nieodwzajemnionej miłości boga do nimfy. Bernini połączył teatralność gestów postaci z antyczną precyzją, a widz odnosi wrażenie, jakby cała scena działa się na jego oczach. Oglądając rzeźbę z perspektywy Apolla, widzi spokój boga i cel - miłość, natomiast perspektywa Dafne ujawnia zaskoczenie i przerażenie.
Rzeźba z niezwykłym pietyzmem oddaje ponadczasowe przesłanie relacji pomiędzy dwojgiem ludzi: ślepej i nieodwzajemnionej miłości. Bo oto Apollo, najpiękniejszy i najprzystojniejszy z greckich bogów zostaje rażony strzałą Amora, zakochując się w Dafne - córce rzecznego boga Peneusa, i usiłuje wzbudzić w wybrance takie samo gorące uczucie, jakie zapłonęło w sercu opiekuna sztuki i przewodnika muz. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie to, że piękny bóg wcześniej obraził Amora - boga miłości i tym samym naraził się na jego gniew. Obrażony Amor w rewanżu razi go złotą strzałą, a strzała z ołowiu, która daje niemożność pokochania jakiegokolwiek mężczyzny, zostaje skierowana w stronę Dafne. I już wiadomo, że ta miłość nie może się dobrze skończyć. Zakochany i zaślepiony Apollo bezskutecznie zabiega o względy oziębłej Dafne, ta z kolei wszelkimi możliwymi sposobami stara się unikać nachalnego, choć urodziwego adoratora. Kiedy nawet ojciec odmawia pomocy, nie pozostaje jej nic innego, jak tylko ucieczka, której Apollo stara się zapobiec i podąża za obiektem swojej miłości. W ostateczności miłość ojcowska zwycięża i Peneus zamienia swoją córkę w drzewo laurowe, tym samym uniemożliwiając Apollowi zdobycie córki.
Źródło: http://www.radioistebna.pl/kultura/item/687‑historia‑nieodwzajemnionej‑milosci (dostęp z dnia 31.03.2018)
1.
Bernini skontrastował lśniącą powierzchnię marmuru z jego nieoszlifowaną formą obecną w podstawie.
2.
Moment przemiany Dafne w laurowe drzewo oddaje porastające korą ciało nimfy i wyrastające z jej palców gałęzie z liśćmi.
3.
Dynamikę podkreślają wyciągnięte ręce postaci, tworzące diagonalną, wygiętą linię.
4.
Mimika twarzy oddaje uczucia, na uwagę zasługują zwłaszcza otwarte usta Dafne potęgujące przerażenie i zdziwienie.
Przed ukończeniem przez Berniniego grupy Apolla i Dafne, rzeźbiarz sfinalizował rozpoczęty później posąg Dawida. Ten często podejmowany temat starotestamentowy znacząco różnił się od jego renesansowych poprzedników autorstwa Donatella, Verocchia i Michała Anioła, którzy stworzyli dzieła statyczne. Bernini przedstawił bohatera w akcji, w chwili napinania procy, w momencie zwrotnym, oddając napięcie mięśni, podkreślając mimikę twarzy, oddając jednocześnie silne emocje. Punkt skupienia bohatera znajduje się poza rzeźbą, w przestrzeni.
Porównaj renesansową realizację posągu starotestamentowego Dawida z barokową rzeźbą Berniniego.
Omów rzeźbę „Dawida” Gian Lorenza Berniniego jako przykład dzieła barokowego. W jaki sposób rzeźbiarz oddał ducha epoki? Czym różni się sposób przedstawienia Dawida od renesansowych realizacji tego tematu? Odwołaj się do dowolnego przykładu z renesansu.
Religijna ekstaza – święta Teresa z Avila i błogosławiona Ludwika Albertoni
Czasy panowania Innocentego X nie były łaskawe dla Berniniego ze względu na nieprzychylny stosunek papieża do rodziny Barberinich, dla której rzeźbiarz pracował. Jednak w 1647 roku na zlecenie kardynała Cornaro Bernini rozpoczął prace w kaplicykaplicy przy kościele Santa Maria della Vittoria w Rzymie. Szczególnym osiągnięciem artysty stała się rzeźbiarska realizacja nad grupą Ekstaza świętej Teresy. Rzeźba budziła skrajne emocje – od zachwytu i przykładów naśladownictwa do ogromnej krytyki eksponowanego w oczach współczesnych opinii erotyzmu.
Ołtarz św. Teresy Berniniego sugeruje, ze marmurowe ściany kościoła rozstąpiły się rozdzierając szczyt obramowania (…). Uduchowiona wizja silnie się tutaj łączy z działaniem substancji materialnej. Pomiędzy rozstępami kolumn widać w głębi niszy św. Teresę z aniołem. Światło stało się kamieniem, a kamień — mówiąc słowami rzeźbiarza — nabrał giętkości wosku. Postacie unoszą się na kamiennej chmurze, za nimi rozbłyskują złote promienie. (…) Szaty, owiane niby tchnieniem wiatru, utraciły materialność i upodobniły się do obłoków. Cud widzenia ukazany został z nie mniejszą przejrzystością, niż opisała go sama święta: „Oto ujrzałam stojącego przy mnie anioła, obleczonego w ciało — a w ręku anioła zobaczyłam złocistą strzałę z płonącym grotem; wydało mi się, ze wielekroć przebił nią moje serce, i poczułam, jak przenika aż do wnętrza mego Cierpiałam tak, ze wybuchłam skargą, lecz ból ten był tak słodki, ze pragnęłam, aby wielkie moje męczarnie nigdy się nie skończyły”. Bernini odtworzył ów wyraz słodkiego cierpienia na obliczu św. Teresy, wykazując zarówno znakomity zmysł obserwacyjny, jak i zamiłowanie do klasycznego piękna; nie darmo tez przypomina nam się głowa Dafne. Oczy Teresy są przymknięte, głowa odrzucona w tył, jęk zdaje się dobywać z na pół otwartych ust. Z wyrażonym przez Berniniego w kamieniu uczuciem bólu porównać można słynną arię żałobną Ariadny z klasycznej siedemnastowiecznej opery Monteverdiego, ale na twarzy świętej występuje piętno choroby, które odbiera jej męce wzniosłą szlachetność Niewolnika Michała Anioła.
Źródło: Michał W. Ałpatow, Historia sztuki, t. 3, Renesans i Barok, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1968, s. 152‑153
1.
Scena przedstawiająca ekstazę świętej zamieszczona jest w centrum. Anioł trzyma habit Teresy, kierując w jej serce strzałę, a z góry, przez znajdujące się na górze okno, pada na nich światło. Efekt sakralizacji sceny rozjaśnionej boskim światłem podkreślają skierowane z góry promienie.
2.
Anioł kieruję w stronę św. Teresy trzymaną delikatnie strzałę, będącą symbolem boskiej miłości.
3.
Głowa anioła jest lekko przechylona, a na jego twarzy pojawia się uśmiech. Bernini nadał mu erotycznego wymiaru, kontrastując z omdlewająca postacią Teresy.
4.
Święta unosi się na obłoku, jej lewa ręka bezwładnie opada. Habit świętej Teresy to mocno udrapowana tkanina.
5.
Odchylona do tyłu głowa świętej zwrócona jest w stronę widza; moment ekstazy zostaje podkreślony przez lekko rozchylone usta.
6.
W lożach po bokach kaplicy znajdują się rzeźby przedstawiające członków rodziny Cornaro. Bernini przekształcił kaplicę w teatr, prywatność wydarzenia z życia świętej stała się w ten sposób wydarzeniem publicznym, w którym widzom towarzyszy dyskusja i zaskoczenie prezentowaną sceną.
Koncepcja przedstawienia ekstazy pojawiła się w późnej rzeźbie Błogosławiona Ludwika Albertoni, przeznaczonej dla kościoła San Francesco a Ripa w Rzymie. Bernini, mistrzowsko operując światłem i efektami scenograficznymi, ukazał błogosławioną mistyczkę w chwili śmierci w religijnej ekstazie, w której cierpienie łączy się z odczuwaniem rajskiego szczęścia. Postać przedstawiona jest w pozycji leżącej, z głową wspartą na poduszce, jej ciało przykrywają mocno udrapowane szaty, których fałdy tworzą efekty światłocieniowe. Pod jej figurą a nad sarkofagiem z czerwonego marmuru znajduje się mocno udrapowany, rzeźbiony dywan, oddzielający umierającą od wiernych.
Rozpoznaj tematykę rzeźb. Wpisz, wybierając stosowne wyrażenia z poniższych: mitologia, Stary Testament, Nowy Testament, żywoty świętych.
Rozpoznaj rzeźby. Podaj ich tytuły.
Podaj zleceniodawcę dzieł: Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne oraz Dawid.
Odpowiedź:
..................................
Połącz rzeźby z miejscami, w których się znajdują.
San Francesco a Ripa, Rzym, Museo Thyssen-Bornemisza, Madryt, Galeria Borghese, Rzym, Kościół Santa Maria della Vittoria, Rzym
| Koza Amaltea z małym Zeusem i satyrem | |
| Błogosławiona Ludwika Albertoni | |
| Ekstaza św. Teresy | |
| Święty Sebastian |
Rozpoznaj postacie przedstawione w rzeźbach. Wpisz ich imiona.
Uporządkuj rzeźby zgodnie z chronologią.
Słownik pojęć
kompozycja figuralna, ujmująca kulminacyjny moment ruchu i akcji, charakteryzująca się takim ułożeniem ciał postaci, że tworzą one rodzaj spirali.
niewielka budowla sakralna, wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym (głównie kościołem), bądź też wydzielone pomieszczenie z ołtarzem, stanowiące część większej budowli.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Ałpatow M., Historia sztuki, tom 3, Renesans i Barok, Arkady, Warszawa 1964
Białostocki J., Gian Lorenzo Bernini, Arkady, Warszawa 1980
Białostocki J., Sztuka cenniejsza niż złoto, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001
Stopczyk S., Geniusze rzeźby, WSiP, Warszawa 1991
Tomkiewicz W., Piękno wielorakie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971