REz4Nily6zEr1

Ilustracja przedstawiająca wzgórze wygasłego wulkanu Ostrzyca. W centrum znajduje się oddalone zalesione wzniesienie w kształcie spłaszczonego stożka. U podnóża góry znajdują się pojedyncze zabudowania i drzewa. Na pierwszym planie znajduje się trawiasta polana. W tle widać niebo pokryte chmurami.

1. Skały i ich historia

Skorupa ziemska zbudowana jest z różnego rodzaju skał. Biorąc pod uwagę sposób powstania, skały dzielimy na trzy grupy: magmowe, osadowe i metamorficzne (przeobrażone).

R1VD5C3h6AxSY

Ilustracja przedstawia schemat podziału skał. W różnokolorowych prostokątach znajdują się rodzaje i przykłady skał. Podział przedstawia się następująco: Skały: 1) magmowe, które dzielą się na głębinowe (jawnokrystaliczne) i wylewne (skrytokrystaliczne). Przykłady skał głębinowych to granit i gabro. Przykłady skał wylewnych to andezyt, bazalt, diabaz i porfir. 2) Metamorficzne – przykłady tych skał to: marmur, kwarcyt i gnejs. 3) Skały osadowe, które dzielą się na organiczne (np. kreda, wapień, torf i węgiel), okruchowe (np. piasek, ił, glina, less, piaskowiec), chemiczne (np. dolomit, gips, sól kamienna).

Ilustracja przedstawia schemat podziału skał. W różnokolorowych prostokątach znajdują się rodzaje i przykłady skał. Podział przedstawia się następująco: Skały: 1) magmowe, które dzielą się na głębinowe (jawnokrystaliczne) i wylewne (skrytokrystaliczne). Przykłady skał głębinowych to granit i gabro. Przykłady skał wylewnych to andezyt, bazalt, diabaz i porfir. 2) Metamorficzne – przykłady tych skał to: marmur, kwarcyt i gnejs. 3) Skały osadowe, które dzielą się na organiczne (np. kreda, wapień, torf i węgiel), okruchowe (np. piasek, ił, glina, less, piaskowiec), chemiczne (np. dolomit, gips, sól kamienna).

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/Pro1ghCOP

W skałach spotkać można ślady rozmaitych organizmów – często takich, które już dawno wyginęły. Jeśli wiadomo, że dany organizm żył na Ziemi w określonym czasie i jego szczątki zostaną znalezione w skałach w określonym miejscu, to takie znalezisko niesie ze sobą informację o warunkach naturalnych, jakie panowały w danym miejscu i czasie. Takie ślady dawnego życia na naszej planecie nazywamy skamieniałościamiskamieniałośćskamieniałościami. Szczególnie ważne znaczenie mają skamieniałości przewodnieskamieniałość przewodniaskamieniałości przewodnie, które są śladami organizmów żyjących w krótkim czasie geologicznym i szeroko rozprzestrzenionych na Ziemi.

Na podstawie badań skał i skamieniałości występujących w różnych warstwach skał odtworzono historię wydarzeń mających ogromne znaczenie w procesie kształtowania się skorupy ziemskiej. Całe dzieje Ziemi podzielono w czasie na eryeraery, które trwały wiele milionów lat. Poszczególne ery podzielono na krótsze okresy, a te z kolei na epoki.

RCC6mCI0x8JMH

Ilustracja przedstawia tabelę stratygraficzną. Na dole tabeli występują najstarsze ery, na górze – najmłodsze. Po prawej przy każdej erze opisane są okresy, które występowały w danej erze. Dalej wymienione są epoki tylko dla ery kenozoicznej. Najdalej na prawo wymienione są skamieniałości dla konkretnych okresów przypadających w dziejach Ziemi. Pomiędzy konkretnymi erami znajduje się zakres czasowy ich występowania. Zaczynając od dołu, znajduje się prostokąt 4,6 miliardów oznaczający rozpoczęcie prekambru – nieformalnej jednostki geochronologicznej. Skamieniałością przewodnią dla prekambru jest prekambryjska meduza – mawsonites. Powyżej jest tabliczka – 541 miliardów – data rozpoczęcia paleozoiku, który dzieli się na kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon, perm. Skamieniałością przewodnią dla kambru jest morski stawonóg – trylobit, dla ordowiku zwierzę morskie – graptolit, dla syluru zwierzę rybokształtne – lanarkia, dla dewonu ryba szczękoustna – coccosteus, dla karbonu roślina widłakowata – lepidodendron, dla permu płaz ogoniasty – branchiosaurus. Powyżej ery paleozoicznej jest tabliczka 252 miliardy lat, oznaczająca czas rozpoczęcia ery mezozoicznej, która dzieli się na trias, jurę i kredę. Skamieniałością przewodnią dla triasu jest morski gad – nothosaurus, dla jury morski głowonóg – amonit, dla kredy morski głowonóg – belemit. Powyżej ery mezozoicznej jest tabliczka – 66 miliardów lat, czyli czas rozpoczęcia ery kenozoicznej, która dzieli się na paleogen, neogen oraz czwartorzęd. Paleogen dzieli się na epoki: paleocen, eocen i oligocen, dla tego okresu skamieniałością przewodnią jest paleogeński ssak kopytny – arsinoitherium. Następnym okresem ery kenozoicznej jest neogen, który dzieli się na miocen i pliocen. Skamieniałością przewodnią dla tego okresu jest ssak kotowaty – smilodon. Ostatnim okresem ery kenozoicznej jest czwartorzęd, który dzieli się na plejstocen i holocen. Skamieniałością typową dla tego okresu jest plejstoceński człowiekowaty – homo habilis.

2. Budowa geologiczna Polski

Skały w skorupie ziemskiej są zazwyczaj ułożone warstwami. Podstawowa zasada jest taka, że skały starsze zalegają głębiej, a skały młodsze płycej. Choć oczywiście zdarzają się tu odstępstwa, np. w uskokach, fałdach, nasunięciach i innych deformacjach warstw skalnych. Na mapach, profilach, schematach i innych rysunkach skały starsze zazwyczaj oznacza się kolorami ciemniejszymi, a skały młodsze jaśniejszymi.

RODOszVpaz1qa

Ilustracja prezentująca przekrój terenu pokazujący ogólne ułożenie warstw skalnych od najmłodszych (najjaśniejszych) na górze, po najstarsze (najciemniejsze) na dole. Na rycinie wskazane są odchylenia od tego stanu w postaci fałdów (w tym fałdu obalonego), uskoków, nasunięć itp. Na górze jaśniejsze kolory, a na dole ciemniejsze; po bokach trochę płaskiego terenu z płaskimi warstwami skał.

RJe2gj5zgcJp4

Ilustracja przedstawia mapę Polski . Na mapie kolorami zaznaczono rodzaje skał i ich wiek, ale bez najmłodszych utworów czwartorzędowych. Większą część obszaru Polski pokrywa kolor jasnożółty, który obrazuje występowanie najmłodszych skał ery kenozoiku – iłów, mułków, żwirów, węgla brunatnego oraz podrzędnych bazaltów na pogórzach sudeckich. Ciemnożółtym kolorem oznaczono występowanie łupków ilastych, mułowców i piaskowców, andezytów i cieszynitów w Karpatach, na Niżu Polski głównie piaski, utworzone w paleogenie. Obszar ten obejmuje południową część Pojezierza Pomorskiego oraz większość Pojezierza Mazurskiego oraz Karpat. Dodatkowo osady te występują w rejonie na północ od Wyżyny Lubelskiej oraz miejscowo na obszarze Kotliny Toruńskiej. Kolorem niebieskim oznaczono jurajskie wapienie i piaskowce, które występują na Pobrzeżu Szczecińskim oraz w okolicy Wyżyny Kieleckiej i Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej. Granatowym kolorem oznaczono mezozoiczne wapienie, dolomity, łupki ilaste i margliste, znajdujące się w Tatrach i Pieninach. Kolorem fioletowym oznaczono wapienie, dolomity, iłowce i piaskowce triasu, które znajdują się na południe od występowania wapieni i piaskowców w okolicy Wyżyny Kieleckiej i Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej. Kolorem różowym oznaczono wczesno‑paleozoiczne gnejsy, granitognejsy, kwarcyty i diabazy, które znajdują się w Górach Świętokrzyskich oraz w Sudetach. Kolorem czerwonym oznaczono karbońskie granity, które występują w Górach Złotych i w okolicy Bogatyni oraz w Tatrach Wysokich. Kolorem ciemnofioletowym oznaczono prekambryjskie gnejsy, które znajdują się w rejonie Wzgórza Strzegomskiego.

Ciekawostka

Najstarsze skały w Polsce występują prawdopodobnie w sudeckich Górach Sowich. Są to gnejsy, których wiek do niedawna szacowano nawet na 4,5 mld lat. To wtedy lawa zaczynała powoli zastygać i tworzyła się skorupa ziemska. Jednak najnowsze badania wskazują, że sowiogórskie gnejsy mogą być młodsze i liczyć „tylko” ok. 1 mld lat.

RLTbbzBBfhLvY

Ilustracja przedstawia gnejs z Gór Sowich. Jest to skała o ostrych brzegach i chropowatej, połyskującej strukturze. Kolory skały to: odcienie czarnego, szarego i brązowego. Kolory tworzą paskowaty wzór.

Znajomość budowy geologicznej pozwala człowiekowi na różnorodne działania w życiu codziennym, np.:

• czerpanie wody z ujęć podziemnych,

• wydobycie bogactw mineralnych,

• prawidłowe wznoszenie budowli.

Znajomość budowy geologicznej pomaga też wskazać powiązania i zależności występujące w przyrodzie: skała – gleba – woda – roślinność – zwierzęta. Przykładem może być obszar Nizin Środkowopolskich i Pojezierzy pokryty w wielu miejscach czwartorzędowymi piaskami polodowcowymi. Na nich powstały mało urodzajne gleby bielicowe porośnięte głównie przez lasy iglaste, a w nich rozwinęła się określona roślinność oraz swoisty świat zwierzęcy.

Budowa geologicznabudowa geologicznaBudowa geologiczna Polski jest konsekwencją naszego położenia w Europie Środkowej na styku wielkich jednostek geologicznych kontynentu:

• strefy młodego fałdowania alpejskiego,

• strefy starych fałdowań paleozoicznych (kaledonidy, hercynidy),

• platformy prekambryjskiej.

  RkR9CtEtZssYp

  Ilustracja przedstawia mapę Europy. Na mapie kolorami zaznaczono trzy główne jednostki tektoniczne – Platforma i tarcze prekambryjskie, platforma paleozoiczna z obszarami fałdowań kaledońskich i hercyńskich oraz najmłodszy obszar fałdowań alpejskich. Jednostki opisano. Najstarsza z nich tarcza prekambryjska odsłania się w postaci tarczy bałtyckiej (kolor ciemnobrązowy), tarczy ukraińskiej, Masywu Czeskiego oraz Centralnego. Największą część Europy zajmuje oznaczona kolorem czerwonym platforma wschodnioeuropejska, młodsze od nich są obszary fałdowań wczesnopaleozoicznych – Góry Skandynawskie oraz góry na terenie Irlandii i środkowej i północnej Wielkiej Brytanii (kolor ciemnoróżowy). Następne oznaczone kolorem pomarańczowym jednostki fałdowań późnopaleozoicznych to Masyw Iberyjski i Góry Kantabryjskie, Masyw Armorykański, obszary wokół Masywu Centralnego, Ardeny, góry Harz oraz obszary w sąsiedztwie Masywu Czeskiego, Kornwalia oraz południowo zachodnia część Irlandii. Następny młodszy obszar platformy paleozoicznej oznaczony kolorem ciemnożółtym to platforma zachodnioeuropejska zajmująca zachodnią część kontynentu granicząca z czerwoną platformą wschodnioeuropejską, ciemnożółty obszar poprzecinany jest starszymi jednostkami wymienionymi wcześniej. Następne młodsze od platformy zachodnioeuropejskiej obszary to zaznaczone na fioletowo skały wulkaniczne – mezozoiczne i kenozoiczne – pokrywające obszar Islandii. Fałdowania kenozoiczne – orogenezy alpejskiej zaznaczono kolorem zielonym. Są to Alpy, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Pireneje i Góry Betyckie, które znajdują się na południu kontynentu. Ostatnią pokrywę sedymentacyjną na obszarze fałdowań kenozoicznych zaznaczono na jasnożółto, są to Basen Panoński, obszary sąsiadujące z Karpatami, pomiędzy Alpami i Apeninami oraz obszary sąsiadujące z Pirenejami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości południków i równoleżników co dziesięć stopni. Po prawej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie osiem kolorowych prostokątów, które opisano nazwami jednostek tektonicznych.

  

Rozległa  prekambryjska platforma wschodnioeuropejska „zahacza” o północno‑wschodnią część Polski. Krawędź tej platformy, zwana strefą Tornquista‑Teisseyre’a [wym. tornkista‑tessera] (strefa T‑T), rozciąga się od okolic Koszalina po Tomaszów Lubelski. Stare prekambryjskie skały magmowe i metamorficzne przykryte są tam pokrywą płasko zalegających skał osadowych z późniejszych okresów.
Na strefę fałdowań paleozoicznych składają się u nas Sudety wraz z blokiem przedsudeckim, Góry Świętokrzyskie oraz niecka górnośląska. Obszar od tych gór po platformę wschodnioeuropejską to tzw. paleozoiczna platforma zachodnioeuropejska, która obejmuje stare utwory fałdowe przykryte osadami młodszymi, lekko sfałdowanymi pod koniec mezozoiku. Należą do nich:

• wał środkowopolski,

• niecka brzeżna i niecka szczecińsko‑miechowska,

• monoklina przedsudecka.

Obecnie jednostki te pokryte są utworami kenozoicznymi.
Strefa fałdowania alpejskiego w naszym kraju to Karpaty oraz położone na północ od nich zapadlisko przedkarpackie.

RCh51kklEoBz4

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie kolorami zaznaczono główne jednostki tektoniczne, a liniami – uskoki i nasunięcia. Jednostki tektoniczne platformy zachodnioeuropejskiej układają się pasowo. Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie przebiegają równoleżnikowo, należą do obszaru fałdowań kenozoicznych (alpejskich). W ramach platformy wschodnioeuropejskiej nie wyróżniono kolorami mniejszych jednostek. Największą część obszaru Polski pokrywa kolor czerwony – platforma wschodnioeuropejska (prekambryjska) na północnym wschodzie, sięgająca swym zasięgiem do Wyżyny Wołyńskiej, centrum Wyżyny Lubelskiej i zajmująca większą część Niziny Mazowieckiej aż do Pojezierza Chełmińsko‑Dobrzyńskiego i wschodniej części Pobrzeża Koszalińskiego. Drugą częścią jest platforma zachodnioeuropejska (paleozoiczna), blok przedsudecki i Sudety. Na mapie opisano nazwy głównych jednostek tektonicznych i drugorzędnych jednostek w obrębie platformy zachodnioeuropejskiej (obniżenia i wyniesienia) - od północy: niecka brzeżna, wał środkowopolski, niecka szczecińsko‑miechowska oraz monoklina przedsudecka. Trzecia część to obszar fałdowań kenozoicznych (alpejskich). Dzieli się on na zapadlisko przedkarpackie, nieckę górnośląską oraz Karpaty. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie i opisano je. Opisano rzeki. Opisano nazwy państw sąsiadujących. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości południków i równoleżników co jeden stopień. Po lewej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie dwanaście kolorowych prostokątów, które opisano nazwami głównych jednostek tektonicznych.

3. Geologiczna historia Polski

Obecnie na północy Polski jest morze, a na południu góry. Jednak nie zawsze tak było. Przez wiele milionów lat zmieniało się ukształtowanie skorupy ziemskiej oraz rozmieszczenie lądów i oceanów. Zmieniał się też klimat, a tym samym roślinność. Krajobrazy dzisiejszych obszarów Polski były różne w zależności od ery.

RVRCR0K8TK3BU

Animacja przedstawia zmianę położenia na kuli ziemskiej aktualnego obszaru Polski w poszczególnych erach, wraz z uwzględnieniem klimatu oraz zasięgu lądów i morza. W kambrze Polska znajdowała się na 10 stopniu szerokości geograficznej południowej. Występował wówczas klimat gorący. Większość powierzchni Polski zajmowało morze poza rejonem dzisiejszych Karpat, części Sudetów (Ziemia Kłodzka) oraz Podlasia. W ordowiku Polska znajdowała się na około 8 stopniu szerokości geograficznej południowej, w klimacie gorącym. Zdecydowaną większość powierzchni zajmowały wtedy morza. Ląd znajdował się w rejonie dzisiejszych Sudetów, począwszy od Sudetów Zachodnich po Wschodnie przez Przedgórze Sudeckie. Ląd na północno‑wschodniej części Polski zaczynał się od połowy Pojezierza Suwalskiego, przez fragment Pojezierza Mazurskiego, po północną ziemię dzisiejszej Niziny Podlaskiej. Ląd w rejonie Karpat zaczynał się od zachodu, od Kotliny Sandomierskiej, po Beskid Śląski. W sylurze Polska znajdowała się na 7 stopniu szerokości geograficznej południowej. Panował również klimat gorący. Morza zajmowały tereny dzisiejszych Sudetów oraz od północy, od północnej granicy Pojezierza Mazurskiego, zajmując północną część terenu Niziny Mazowieckiej, kierując się ku południowo‑wschodniej części Polski, kończąc na Wyżynie Lubelskiej. Pozostałą część kraju zajmowały lądy. W dewonie Polska położona była na 5 stopniu szerokości geograficznej południowej. Panował klimat gorący. Lądy zajmowały tereny dzisiejszych Sudetów, Karpaty od Beskidu Śląskiego przez całą Kotlinę Sandomierską. Ląd znajdował się również w północno‑wschodniej część dzisiejszej Polski, zajmując wschodnią część Pojezierza Mazurskiego oraz fragment Niziny. Pozostałą część terenu Polski stanowiły morza. W karbonie zmieniło się położenie Polski z półkuli południowej na około 3 stopień szerokości geograficznej północnej. Klimat w tej erze był gorący. Lądy zajmowały tereny dzisiejszej zachodniej części Sudetów, centralno‑wschodnią część Kotliny Sandomierskiej oraz zdecydowaną część północno‑wschodniego regionu Polski, zaczynając od wschodniej części Pobrzeża Koszalińskiego przez wschodni fragment Pojezierza Pomorskiego, dochodząc do południowej części Niziny Mazowieckiej, a kończąc na północnej części Niziny Podlaskiej. Pozostałą część powierzchni stanowiły morza. W permie Polska znajdowała się na 20 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Lądy zajmowały całą południową część Polski, zaczynając od Wału Trzebnickiego, zajmując południowy fragment Niziny Śląskiej, Kotlinę Sandomierską oraz południowo‑wschodnie tereny dzisiejszej Niziny Podlaskiej. Ląd występował również w północno‑wschodniej części kraju, zajmując południową część Pojezierzy: Suwalskiego oraz Mazurskiego, kończąc na północnym rejonie północnej części Niziny Mazowieckiej oraz w okolicy Białegostoku. Pozostałe rejony Polski to morza. W triasie położenie Polski znajdowało sią na 27 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Ląd zajmował całą wschodnią część Polski od północno‑wschodniego rejonu Pojezierza Suwalskiego, wschodni i północny fragment Niziny Mazowieckiej, południowy fragment Wyżyny Małopolskiej, kierując się na zachód i zajmując południową część Polski, biegnąc przez Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską do zachodniego fragmentu Przedgórza Sudeckiego z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Tatr, które wraz z pozostałą częścią powierzchni Polski zajmowały morza. W jurze Polska znajdowała się na 40 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd znajdował się na południowo‑wschodnim fragmencie Polski zajmując Pojezierze Lubuskie oraz zachodnią część Niziny Śląskiej. Pozostałe tereny pokrywały morza. W kredzie Polska znajdowała się na 43 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd zajmował teren od Wyżyny Lubuskiej przez zachodni fragment Wału Trzebienickiego po zachodnią część Niziny Śląskiej. Ląd pokrywał również tereny wschodniego rejonu Kotliny Sandomierskiej oraz wschodniego fragmentu Niziny Mazowieckiej. Pozostałe tereny Polski pokrywały morza. W paleogenie Polska znajdowała się na 47 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd zajmował centralno‑południową część Polski, zaczynając od Pojezierza Lubuskiego, zajmując wschodnią część Niziny Wielkopolskiej, kierując się na wschód przez Wyżynę Lubelską z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Pogórza Karpackiego, które tak, jak pozostałe tereny Polski pokrywały morza. W neogenie Polska znajdowała się na 49 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Lądy zajmowały tereny Pojezierza Suwalskiego, Polesia Lubelskiego, kierując się na zachód przez południowy fragment Niziny Mazowieckiej do południowo‑wschodniego rejonu Niziny Śląskiej. Ląd pokrywał również teren dzisiejszych Sudetów i Karpat. Pozostałą część Polski zalewały morza. W czwartorzędzie Polska znajduje się na 52 stopniu szerokości geograficznej północnej. Na początku ery panował klimat zimny, który przekształcił się w klimat umiarkowany. Ląd zajmuje całą powierzchnię Polski.

Animacja przedstawia zmianę położenia na kuli ziemskiej aktualnego obszaru Polski w poszczególnych erach, wraz z uwzględnieniem klimatu oraz zasięgu lądów i morza. W kambrze Polska znajdowała się na 10 stopniu szerokości geograficznej południowej. Występował wówczas klimat gorący. Większość powierzchni Polski zajmowało morze poza rejonem dzisiejszych Karpat, części Sudetów (Ziemia Kłodzka) oraz Podlasia. W ordowiku Polska znajdowała się na około 8 stopniu szerokości geograficznej południowej, w klimacie gorącym. Zdecydowaną większość powierzchni zajmowały wtedy morza. Ląd znajdował się w rejonie dzisiejszych Sudetów, począwszy od Sudetów Zachodnich po Wschodnie przez Przedgórze Sudeckie. Ląd na północno‑wschodniej części Polski zaczynał się od połowy Pojezierza Suwalskiego, przez fragment Pojezierza Mazurskiego, po północną ziemię dzisiejszej Niziny Podlaskiej. Ląd w rejonie Karpat zaczynał się od zachodu, od Kotliny Sandomierskiej, po Beskid Śląski. W sylurze Polska znajdowała się na 7 stopniu szerokości geograficznej południowej. Panował również klimat gorący. Morza zajmowały tereny dzisiejszych Sudetów oraz od północy, od północnej granicy Pojezierza Mazurskiego, zajmując północną część terenu Niziny Mazowieckiej, kierując się ku południowo‑wschodniej części Polski, kończąc na Wyżynie Lubelskiej. Pozostałą część kraju zajmowały lądy. W dewonie Polska położona była na 5 stopniu szerokości geograficznej południowej. Panował klimat gorący. Lądy zajmowały tereny dzisiejszych Sudetów, Karpaty od Beskidu Śląskiego przez całą Kotlinę Sandomierską. Ląd znajdował się również w północno‑wschodniej część dzisiejszej Polski, zajmując wschodnią część Pojezierza Mazurskiego oraz fragment Niziny. Pozostałą część terenu Polski stanowiły morza. W karbonie zmieniło się położenie Polski z półkuli południowej na około 3 stopień szerokości geograficznej północnej. Klimat w tej erze był gorący. Lądy zajmowały tereny dzisiejszej zachodniej części Sudetów, centralno‑wschodnią część Kotliny Sandomierskiej oraz zdecydowaną część północno‑wschodniego regionu Polski, zaczynając od wschodniej części Pobrzeża Koszalińskiego przez wschodni fragment Pojezierza Pomorskiego, dochodząc do południowej części Niziny Mazowieckiej, a kończąc na północnej części Niziny Podlaskiej. Pozostałą część powierzchni stanowiły morza. W permie Polska znajdowała się na 20 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Lądy zajmowały całą południową część Polski, zaczynając od Wału Trzebnickiego, zajmując południowy fragment Niziny Śląskiej, Kotlinę Sandomierską oraz południowo‑wschodnie tereny dzisiejszej Niziny Podlaskiej. Ląd występował również w północno‑wschodniej części kraju, zajmując południową część Pojezierzy: Suwalskiego oraz Mazurskiego, kończąc na północnym rejonie północnej części Niziny Mazowieckiej oraz w okolicy Białegostoku. Pozostałe rejony Polski to morza. W triasie położenie Polski znajdowało sią na 27 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Ląd zajmował całą wschodnią część Polski od północno‑wschodniego rejonu Pojezierza Suwalskiego, wschodni i północny fragment Niziny Mazowieckiej, południowy fragment Wyżyny Małopolskiej, kierując się na zachód i zajmując południową część Polski, biegnąc przez Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską do zachodniego fragmentu Przedgórza Sudeckiego z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Tatr, które wraz z pozostałą częścią powierzchni Polski zajmowały morza. W jurze Polska znajdowała się na 40 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd znajdował się na południowo‑wschodnim fragmencie Polski zajmując Pojezierze Lubuskie oraz zachodnią część Niziny Śląskiej. Pozostałe tereny pokrywały morza. W kredzie Polska znajdowała się na 43 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd zajmował teren od Wyżyny Lubuskiej przez zachodni fragment Wału Trzebienickiego po zachodnią część Niziny Śląskiej. Ląd pokrywał również tereny wschodniego rejonu Kotliny Sandomierskiej oraz wschodniego fragmentu Niziny Mazowieckiej. Pozostałe tereny Polski pokrywały morza. W paleogenie Polska znajdowała się na 47 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd zajmował centralno‑południową część Polski, zaczynając od Pojezierza Lubuskiego, zajmując wschodnią część Niziny Wielkopolskiej, kierując się na wschód przez Wyżynę Lubelską z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Pogórza Karpackiego, które tak, jak pozostałe tereny Polski pokrywały morza. W neogenie Polska znajdowała się na 49 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Lądy zajmowały tereny Pojezierza Suwalskiego, Polesia Lubelskiego, kierując się na zachód przez południowy fragment Niziny Mazowieckiej do południowo‑wschodniego rejonu Niziny Śląskiej. Ląd pokrywał również teren dzisiejszych Sudetów i Karpat. Pozostałą część Polski zalewały morza. W czwartorzędzie Polska znajduje się na 52 stopniu szerokości geograficznej północnej. Na początku ery panował klimat zimny, który przekształcił się w klimat umiarkowany. Ląd zajmuje całą powierzchnię Polski.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RVRCR0K8TK3BU

Animacja przedstawia zmianę położenia na kuli ziemskiej aktualnego obszaru Polski w poszczególnych erach, wraz z uwzględnieniem klimatu oraz zasięgu lądów i morza. W kambrze Polska znajdowała się na 10 stopniu szerokości geograficznej południowej. Występował wówczas klimat gorący. Większość powierzchni Polski zajmowało morze poza rejonem dzisiejszych Karpat, części Sudetów (Ziemia Kłodzka) oraz Podlasia. W ordowiku Polska znajdowała się na około 8 stopniu szerokości geograficznej południowej, w klimacie gorącym. Zdecydowaną większość powierzchni zajmowały wtedy morza. Ląd znajdował się w rejonie dzisiejszych Sudetów, począwszy od Sudetów Zachodnich po Wschodnie przez Przedgórze Sudeckie. Ląd na północno‑wschodniej części Polski zaczynał się od połowy Pojezierza Suwalskiego, przez fragment Pojezierza Mazurskiego, po północną ziemię dzisiejszej Niziny Podlaskiej. Ląd w rejonie Karpat zaczynał się od zachodu, od Kotliny Sandomierskiej, po Beskid Śląski. W sylurze Polska znajdowała się na 7 stopniu szerokości geograficznej południowej. Panował również klimat gorący. Morza zajmowały tereny dzisiejszych Sudetów oraz od północy, od północnej granicy Pojezierza Mazurskiego, zajmując północną część terenu Niziny Mazowieckiej, kierując się ku południowo‑wschodniej części Polski, kończąc na Wyżynie Lubelskiej. Pozostałą część kraju zajmowały lądy. W dewonie Polska położona była na 5 stopniu szerokości geograficznej południowej. Panował klimat gorący. Lądy zajmowały tereny dzisiejszych Sudetów, Karpaty od Beskidu Śląskiego przez całą Kotlinę Sandomierską. Ląd znajdował się również w północno‑wschodniej część dzisiejszej Polski, zajmując wschodnią część Pojezierza Mazurskiego oraz fragment Niziny. Pozostałą część terenu Polski stanowiły morza. W karbonie zmieniło się położenie Polski z półkuli południowej na około 3 stopień szerokości geograficznej północnej. Klimat w tej erze był gorący. Lądy zajmowały tereny dzisiejszej zachodniej części Sudetów, centralno‑wschodnią część Kotliny Sandomierskiej oraz zdecydowaną część północno‑wschodniego regionu Polski, zaczynając od wschodniej części Pobrzeża Koszalińskiego przez wschodni fragment Pojezierza Pomorskiego, dochodząc do południowej części Niziny Mazowieckiej, a kończąc na północnej części Niziny Podlaskiej. Pozostałą część powierzchni stanowiły morza. W permie Polska znajdowała się na 20 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Lądy zajmowały całą południową część Polski, zaczynając od Wału Trzebnickiego, zajmując południowy fragment Niziny Śląskiej, Kotlinę Sandomierską oraz południowo‑wschodnie tereny dzisiejszej Niziny Podlaskiej. Ląd występował również w północno‑wschodniej części kraju, zajmując południową część Pojezierzy: Suwalskiego oraz Mazurskiego, kończąc na północnym rejonie północnej części Niziny Mazowieckiej oraz w okolicy Białegostoku. Pozostałe rejony Polski to morza. W triasie położenie Polski znajdowało sią na 27 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Ląd zajmował całą wschodnią część Polski od północno‑wschodniego rejonu Pojezierza Suwalskiego, wschodni i północny fragment Niziny Mazowieckiej, południowy fragment Wyżyny Małopolskiej, kierując się na zachód i zajmując południową część Polski, biegnąc przez Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską do zachodniego fragmentu Przedgórza Sudeckiego z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Tatr, które wraz z pozostałą częścią powierzchni Polski zajmowały morza. W jurze Polska znajdowała się na 40 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd znajdował się na południowo‑wschodnim fragmencie Polski zajmując Pojezierze Lubuskie oraz zachodnią część Niziny Śląskiej. Pozostałe tereny pokrywały morza. W kredzie Polska znajdowała się na 43 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd zajmował teren od Wyżyny Lubuskiej przez zachodni fragment Wału Trzebienickiego po zachodnią część Niziny Śląskiej. Ląd pokrywał również tereny wschodniego rejonu Kotliny Sandomierskiej oraz wschodniego fragmentu Niziny Mazowieckiej. Pozostałe tereny Polski pokrywały morza. W paleogenie Polska znajdowała się na 47 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował klimat gorący. Ląd zajmował centralno‑południową część Polski, zaczynając od Pojezierza Lubuskiego, zajmując wschodnią część Niziny Wielkopolskiej, kierując się na wschód przez Wyżynę Lubelską z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Pogórza Karpackiego, które tak, jak pozostałe tereny Polski pokrywały morza. W neogenie Polska znajdowała się na 49 stopniu szerokości geograficznej północnej. Panował wówczas klimat gorący. Lądy zajmowały tereny Pojezierza Suwalskiego, Polesia Lubelskiego, kierując się na zachód przez południowy fragment Niziny Mazowieckiej do południowo‑wschodniego rejonu Niziny Śląskiej. Ląd pokrywał również teren dzisiejszych Sudetów i Karpat. Pozostałą część Polski zalewały morza. W czwartorzędzie Polska znajduje się na 52 stopniu szerokości geograficznej północnej. Na początku ery panował klimat zimny, który przekształcił się w klimat umiarkowany. Ląd zajmuje całą powierzchnię Polski.

Najważniejsze wydarzenia z geologicznej przeszłości Polski w poszczególnych erach przedstawia poniższa galeria.

R14mOAbDdUdve

Pierwsza grafika z galerii. - W lewym górnym rogu czarny prostokąt, w którym jest napisane - Era: prekambr - około 4 miliardy 500 milionów lat temu. Obok w szarej ramce tekst: "W tym czasie w północno‑wschodniej części Polski powstała platforma wschodnioeuropejska. Skały z tej ery zalegają w głębi skorupy ziemskiej. Są to głównie granity, gnejsy". Poniżej zdjęcie skały gnejsowej z Gór Sowich z opisem: "Gnejsowe skały Gór Sowich są najstarsze w Polsce".

Rzit9ozPKYHDt

Druga grafika. W lewym górnym rogu czarny prostokąt, a w nim tekst – „Era: paleozoiczna, 540 milionów lat temu. Okresy: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon, perm”. Z prawej strony w szarej ramce tekst: "W tej erze znaczne obszary zalane były morzami. Na dnie zbiorników morskich powstawały skały osadowe: piaskowce, łupki, sól, gips. W permie powstały bogate złoża miedzi w okolicach Lubina i soli kamiennej na Kujawach. W karbonie tworzyły się pokłady węgla kamiennego. W paleozoiku miały również miejsce ruchy górotwórcze zwane hercyńskimi (dewon, karbon, perm) i kaledońskimi (ordowik, sylur). Wypiętrzyły się wówczas Sudety i Góry Świętokrzyskie". Poniżej dwa zdjęcia. Po lewej zdjęcie przedstawiające krajobraz Gór Świętokrzyskich - rozległa polana, dolina i góry w tle pokryte bujną roślinnością. Podpis pod zdjęciem: "Stare Góry Świętokrzyskie powstały około 400 milionów lat temu w czasie fałdowań hercyńskich". Po prawej zdjęcie przedstawiające kawałek węgla kamiennego. Kawałek węgla o ostrych krawędziach w kolorze czarnym ze srebrnymi połyskami. Obok zdjęcia podpis: "Bogate złoża węgla kamiennego powstały w karbonie na Wyżynie Śląskiej, Lubelskiej i w Sudetach".

R2OUxUNqE6N4A

Trzecia grafika. W lewym górnym rogu w czarnym prostokącie tekst: "Era: mezozoiczna, 250 milionów lat temu. Okresy: kreda, jura trias". Po prawej na szarym polu tekst: "W tej erze miały miejsce największe zalewy morskie. Na dnie zbiorników tworzyły się wapienie, kreda i inne skały osadowe. Powstały wapienne obszary Wyżyn Polskich, Tatr i Pienin". Poniżej dwa zdjęcia. Po lewej zdjęcie przedstawiające wapienne skały Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej. Kamienne skały u nasady i na szczytach porośnięte roślinnością. Z lewej strony podpis: "Wapienne skały Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej powstały z osadzających się szczątków organizmów na dnie ówczesnego morza ponad 150 milionów lat temu". Po prawej stronie zdjęcie przedstawiające jaskinię. Widać sklepienie jaskini i ścieżkę, wzdłuż której przewieszony jest łańcuch. Po prawej stronie opis: "Skały wapienne są rozpuszczane przez wodę i w ten sposób tworzy się rzeźba krasowa, której przykładem są m. in. jaskinie w Tatrach Zachodnich".

RALP3McqhlBGH

Czwarta grafika. W lewym górnym rogu w czarnym prostokącie tekst: "Era: kenozoiczna, 65 milionów lat temu. Okresy (epoki): paleogen, neogen, czwartorzęd (plejstocen), (holocen)". Z prawej strony po prawej stronie tekst: "W plejstocenie miały miejsce zlodowacenia, a w holocenie powstało Morze Bałtyckie. Wcześniej morze istniało w południowej części dzisiejszej Polski. Wytworzyły się m. in. pokłady soli. Na terenie centralnej Polski powstały złoża węgla brunatnego. W paleogenie nasiliły się alpejskie ruchy górotwórcze, które doprowadziły do wypiętrzenia Karpat. W związku z działaniem sił górotwórczych stary masyw Sudetów popękał. Poprzez pęknięcia wydostawała się lawa, tworząc wulkany. Pozostałością po działalności wulkanicznej są stożki wulkaniczne i bazalty". Poniżej znajdują się trzy fotografie. Pierwsza z lewej przedstawia podziemne jezioro w kopalni w Wieliczce. Pod zdjęciem podpis: "Złoża soli w Wieliczce powstały prawie 14 milionów lat temu w istniejącym wówczas morzu na przedpolu wypiętrzających się Karpat". Po środku zdjęcie przedstawiające kopalnie węgla brunatnego. Na pierwszym planie dwie koparki wydobywające węgiel. Pod zdjęciem opis: "Złoża węgla brunatnego zalegają płytko pod ziemią i dlatego są wydobywane metodą odkrywkową. Na zdjęciu kopalnia w Turowie". Po prawej zdjęcie przedstawiające zadrzewione wzniesienie, przed którym jest polana porośnięta trawą. Pod zdjęciem podpis: "Powulkaniczny stożek Ostrzycy na Dolnym Śląsku".

1

Polecenie 9

Wydrukuj poniższą tabelę i wpisz w każdą z pustych komórek po jednym z  ważniejszych wydarzeń geologicznych dziejów Polski. Skorzystaj z informacji zdobytych podczas lekcji, a także z innych źródeł (encyklopedie, słowniki, Internet).
Jeśli zabraknie ci czasu na lekcji, dokończ wypełnianie tabeli w domu.

R17b9tO6xo0i7

załącznik z dokumentem do pobrania

załącznik z dokumentem do pobrania

R1VI7QrnWp5b1

Na ilustracji kolorowa tabela z podziałem na ery, okresy i epoki. W ostatniej kolumnie najważniejsze wydarzenia z geologicznej przeszłości Polski.

Wymień najważniejsze wydarzenia z geologicznej przeszłości Polski. Przyporządkuj je do ery, okresu i epoki.

R15Xc31U8ZI9J

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zdarzenie geologiczne, to wydarzenie które miały znaczący wpływ na dzieje Ziemi lub wybranego obszaru w danym okresie.

Pokaż odpowiedź

Przykładowa odpowiedź:

RUp1xpTMWIiRi

Podsumowanie

• Wydarzenia z przeszłości geologicznej zadecydowały o rodzajach skał i ich ułożeniu w skorupie ziemskiej.

• Skały powstawały w różnych erach, tworzyły się w różnych miejscach i w różnych warunkach środowiskowych. Dlatego ich skład oraz budowa dostarczają informacji o czasie ich powstania. Ułożenie warstw skalnych pozwala odtworzyć kolejność wydarzeń geologicznych na Ziemi. Ważnych informacji dostarczają też skamieniałości.

• Skały starsze na ogół zalegają głębiej, a skały młodsze płycej.

• Procesy zachodzące w przeszłości geologicznej przyczyniły się do powstania m.in. złóż różnorodnych surowców mineralnych, np. rud metali, surowców energetycznych i skalnych.

• Znajomość budowy geologicznej Polski może być przydatna zarówno w życiu codziennym, jak i w gospodarce.

Słownik

Ćwiczenia