Geologiczna przeszłość Polski
Współczesny wygląd naszej planety kształtował się przez miliardy lat. W skorupie ziemskiej oraz na jej powierzchni nieustannie zachodziły i zachodzą przemiany – zarówno gwałtowne, np. trzęsienia ziemi czy wybuchy wulkanów, jak i powolne, np. wietrzenie skał czy ruchy masowe.
jakie formy ukształtowania terenu występują w Polsce;
co to jest skała i skorupa ziemska;
że skały dzielone są na luźne, zwięzłe i lite (ze względu na spoistość);
jakie główne skały występują w najbliższej okolicy.
wyjaśniać, jak powstają wybrane typy skał;
odtwarzać geologiczne dzieje Ziemi na podstawie rozmieszczenia różnych skał;
odczytywać z mapy geologicznej główne rodzaje skał występujących w Polsce, ich wiek i ułożenie;
wymieniać główne jednostki tektoniczne Polski;
opisywać w kolejności chronologicznej najważniejsze wydarzenia w dziejach geologicznych Polski.
1. Skały i ich historia
Skorupa ziemska zbudowana jest z różnego rodzaju skał. Biorąc pod uwagę sposób powstania, skały dzielimy na trzy grupy: magmowe, osadowe i metamorficzne (przeobrażone).
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DwyIUbLeL
Korzystając z informacji zawartych w powyższym schemacie, odpowiedz na pytania:
Które skały magmowe powstają szybciej – głębinowe czy wylewne?
Czym różni się piasek od piaskowca?
Które skały okruchowe mają drobniejsze ziarna – iły czy muły?
Czym różni się węgiel brunatny od torfu?
Jakimi dwoma sposobami mogą powstawać wapienie?
Z których skał – magmowych czy osadowych – mogą tworzyć się skały metamorficzne?
W skałach spotkać można ślady rozmaitych organizmów – często takich, które już dawno wyginęły. Jeśli wiadomo, że dany organizm żył na Ziemi w określonym czasie i jego szczątki zostaną znalezione w skałach w określonym miejscu, to takie znalezisko niesie ze sobą informację o warunkach naturalnych, jakie panowały w danym miejscu i czasie. Takie ślady dawnego życia na naszej planecie nazywamy skamieniałościamiskamieniałościami. Szczególnie ważne znaczenie mają skamieniałości przewodnieskamieniałości przewodnie, które są śladami organizmów żyjących w krótkim czasie geologicznym i szeroko rozprzestrzenionych na Ziemi.
Na podstawie badań skał i skamieniałości występujących w różnych warstwach skał odtworzono historię wydarzeń mających ogromne znaczenie w procesie kształtowania się skorupy ziemskiej. Całe dzieje Ziemi podzielono w czasie na eryery, które trwały wiele milionów lat. Poszczególne ery podzielono na krótsze okresy, a te z kolei na epoki.
Jakie trzy skamieniałości przewodnie prezentuje powyższy schemat? Z których okresów i er one pochodzą?
2. Budowa geologiczna Polski
Skały w skorupie ziemskiej są zazwyczaj ułożone warstwami. Podstawowa zasada jest taka, że skały starsze zalegają głębiej, a skały młodsze płycej. Choć oczywiście zdarzają się tu odstępstwa, np. w fałdach, uskokach, nasunięciach i innych deformacjach warstw skalnych. Na mapach, profilach, schematach i innych rysunkach skały starsze zazwyczaj oznacza się kolorami ciemniejszymi, a skały młodsze jaśniejszymi.
W okolicy twojego miejsca zamieszkania występują różne skały. Z poniższej mapy odczytaj, które skały są charakterystyczne dla tego obszaru. Zakwalifikuj je do odpowiednich rodzajów skał. Sporządź w zeszycie odpowiednią notatkę na ten temat.
Objaśnienia do mapy
Stratygrafia – dział geologii zajmujący się klasyfikacją skał ze względu na ich wiek i ułożenie.
Litologia – dział geologii zajmujący się występowaniem poszczególnych rodzajów skał.
Korzystając z mapy powyżej, porównaj litologię oraz stratygrafię Karpat i Sudetów. Wyjaśnij podstawowe różnice w budowie geologicznej tych gór: Kiedy one powstawały i jakie skały je tworzą?
Z której ery pochodzą skały dominujące w pasie wyżyn? Jakiego rodzaju są to skały?
Najstarsze skały w Polsce występują prawdopodobnie w sudeckich Górach Sowich. Są to gnejsy, których wiek do niedawna szacowano nawet na 4,5 mld lat. To wtedy lawa zaczynała powoli zastygać i tworzyła się skorupa ziemska. Jednak najnowsze badania wskazują, że sowiogórskie gnejsy mogą być młodsze i liczyć „tylko” ok. 1 mld lat.
Znajomość budowy geologicznej pozwala człowiekowi na różnorodne działania w życiu codziennym, np.:
czerpanie wody z ujęć podziemnych,
wydobycie bogactw mineralnych,
prawidłowe wznoszenie budowli.
Znajomość budowy geologicznej pomaga też wskazać powiązania i zależności występujące w przyrodzie: skała – gleba – woda – roślinność – zwierzęta. Przykładem może być obszar Nizin Środkowopolskich i Pojezierzy pokryty w wielu miejscach czwartorzędowymi piaskami polodowcowymi. Na nich powstały mało urodzajne gleby bielicowe porośnięte głównie przez lasy iglaste, a w nich rozwinęła się określona roślinność oraz swoisty świat zwierzęcy.
Podaj przykłady z okolic twojego miejsca zamieszkania:
wykorzystania przez człowieka znajomości budowy geologicznej terenu;
związków i zależności między rodzajem skał a innymi składnikami środowiska przyrodniczego.
*Budowa geologicznaBudowa geologiczna Polski jest konsekwencją naszego położenia w Europie Środkowej na styku wielkich jednostek geologicznych kontynentu:
strefy młodego fałdowania alpejskiego,
strefy starych fałdowań paleozoicznych (kaledonidy, hercynidy),
platformy prekambryjskiej.
R1aIDezAVbkWI1 
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Rozległa prekambryjska platforma wschodnioeuropejska „zahacza” o północno‑wschodnią część Polski. Krawędź tej platformy, zwana strefą Tornquista‑Teisseyre’a (strefa T‑T), rozciąga się od okolic Koszalina po Tomaszów Lubelski. Stare prekambryjskie skały magmowe i metamorficzne przykryte są tam pokrywą płasko zalegających skał osadowych z późniejszych okresów.
Na strefę fałdowań paleozoicznych składają się u nas Sudety wraz z blokiem przedsudeckim, Góry Świętokrzyskie oraz niecka górnośląska. Obszar od tych gór po platformę wschodnioeuropejską to tzw. paleozoiczna platforma zachodnioeuropejska, która obejmuje stare utwory fałdowe przykryte osadami młodszymi, lekko sfałdowanymi pod koniec mezozoiku. Należą do nich:
wał środkowopolski,
niecka brzeżna i niecka szczecińsko‑miechowska,
monoklina przedsudecka.
Obecnie jednostki te pokryte są utworami kenozoicznymi.
Strefa fałdowania alpejskiego w naszym kraju to Karpaty oraz położone na północ od nich zapadlisko przedkarpackie.
*Odczytaj z mapy nazwy największych jednostek tektonicznych Polski i opisz ich położenie. Odczytaj nazwę jednostki tektonicznej, powyżej której znajduje się twoja miejscowość.
3. Geologiczna historia Polski
Obecnie na północy Polski jest morze, a na południu góry. Jednak nie zawsze tak było. Przez wiele milionów lat zmieniało się ukształtowanie skorupy ziemskiej oraz rozmieszczenie lądów i oceanów. Zmieniał się też klimat, a tym samym roślinność. Krajobrazy dzisiejszych obszarów Polski były różne w zależności od ery.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DwyIUbLeL
Animacja przedstawia kontur Polski „wędrujący” na fragmencie kuli ziemskiej. Widoczna krzywizna kuli, nie ma żadnych lądów i oceanów, zaznaczone na niej równoleżniki: 10°S, 0° równik, 10°N, 20°N, 30°N, 40°N, 50°N, 60°N, 70°N, 80°N, biegun północny. Fragment kuli od 10 stopnia południe. Obok konturu pojawia się nazwa okresu, a nad całą grafiką nazwa ery. Obok na konturze Polski zaznaczony zasięg morza występujący na terenie Polski w poszczególnych okresach.
Po obejrzeniu filmu odpowiedz na następujące pytania:
Jaki klimat najczęściej panował na obszarze Polski w dawnych erach?
Który okres był najzimniejszy?
W czasie której ery występowały u nas największe zalewy morskie?
Najważniejsze wydarzenia z geologicznej przeszłości Polski w poszczególnych erach przedstawia poniższa tabela.
Wydrukuj poniższą tabelę i wpisz w każdą z pustych komórek po jednym ważniejszym wydarzeniu z geologicznych dziejów Polski. Skorzystaj z informacji zdobytych podczas lekcji, a także z innych źródeł (encyklopedie, słowniki, Internet).
Jeśli zabraknie ci czasu na lekcji, dokończ wypełnianie tabeli w domu.
Podsumowanie
Wydarzenia z przeszłości geologicznej zadecydowały o rodzajach skał i ich ułożeniu w skorupie ziemskiej.
Skały powstawały w różnych erach, tworzyły się w różnych miejscach i w różnych warunkach środowiskowych. Dlatego ich skład oraz budowa dostarczają informacji o czasie ich powstania. Ułożenie warstw skalnych pozwala odtworzyć kolejność wydarzeń geologicznych na Ziemi. Ważnych informacji dostarczają też skamieniałości.
Skały starsze na ogół zalegają głębiej, a skały młodsze płycej.
Procesy zachodzące w przeszłości geologicznej przyczyniły się do powstania m.in. złóż różnorodnych surowców mineralnych, np. rud metali, surowców energetycznych i skalnych.
Znajomość budowy geologicznej Polski może być przydatna zarówno w życiu codziennym, jak i w gospodarce.
Odszukaj przykłady wydarzeń z geologicznej przeszłości Polski, które miały miejsce w twoich okolicach. Dowiedz się więcej na ich temat, np. z Internetu. Zorganizuj wyjazd, np. rowerowy, na ten teren i obejrzyj go dokładnie. Zrób odpowiednie zdjęcia i je opisz.
Słowniczek
rodzaje skał występujących na danym obszarze (litologia), ich wiek i wzajemne ułożenie (stratygrafia)
długotrwała jednostka czasu w dziejach Ziemi licząca od kilkudziesięciu milionów do kilku miliardów lat
skamieniałe szczątki dawnych organizmów
skamieniałość powstała z organizmu żyjącego w krótkim czasie geologicznym i szeroko rozprzestrzenionego na Ziemi
Zadania
Przenieś do odpowiedniej kategorii następujące nazwy skał.
gnejs, węgiel kamienny, granit, wapień, marmur, piaskowiec, żwir, bazalt, less
| skały magmowe | |
|---|---|
| skały osadowe | |
| skały metamorficzne |
Połącz w pary nazwy skał luźnych z nazwami powstających z nich skał zwięzłych.
muł, piasek, ił, żwir, gruz
| brekcja | |
| iłowiec | |
| mułowiec | |
| piaskowiec | |
| zlepieniec |
Uporządkuj nazwy er w kolejności od najmłodszej do najstarszej.
- kenozoik
- prekambr
- paleozoik
- mezozoik
Wskaż element dzisiejszego środowiska przyrodniczego, na który bezpośredni wpływ miała przeszłość geologiczna.
- warunki klimatyczne
- ułożenie warstw skalnych
- rozmieszczenie stref roślinnych
- świat zwierzęcy
W której sytuacji znajomość budowy geologicznej NIE będzie przydatna?
- podczas lokalizacji domku jednorodzinnego
- podczas lokalizacji kopalni odkrywkowej
- podczas lokalizacji ujęcia wody pitnej
- podczas lokalizacji lotniska
- podczas lokalizacji bankomatu
- podczas lokalizacji hipermarketu
Wskaż skały najbardziej przydatne w budownictwie.
- sól kamienna
- piasek
- wapień
- torf
- marmur
- węgiel kamienny
- żwir
Zaznacz zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Obecnie mamy erę kenozoiczną. | □ | □ |
| Karpaty są starsze niż Sudety. | □ | □ |
| Polskie wyżyny powstały w erze mezozoicznej. | □ | □ |
| Góry Świętokrzyskie są młodsze niż Tatry. | □ | □ |
| Węgiel kamienny powstawał w erze paleozoicznej. | □ | □ |
| Najstarsze polskie skały pochodzą z prekambru. | □ | □ |