Łukasz Polinceusz Idea demokracji. Wady i zalety

Demokracja (gr. demos – lud, kratos – władza, władza ludu) – to pojęcie stanowiące jedną z centralnych kategorii myśli politycznej i teorii polityki. Najogólniej biorąc, słowo demokracja wskazuje na źródło i piastuna władzy publicznej, na procedury podejmowania decyzji oraz na ograniczenia, którym podlegają rządzący.
Idea demokracji jest „produktem” antycznej myśli politycznej i jako pierwsza znalazła zastosowanie w starożytnej Grecji. Demokracja ateńska oznaczała możność i obowiązek uczestnictwa wszystkich wolnych obywateli w dyskutowaniu o sprawach publicznych oraz w stanowieniu praw. Charakterystycznymi cechami demokracji ateńskiej były: a) uznanie wszystkich wolnych obywateli płci męskiej za równych wobec prawa i umożliwienie im udziału w decydowaniu o sprawach publicznych;
b) zagwarantowanie wolnym obywatelom dostępu do stanowisk publicznych;
c) rotacja osób pełniących funkcje publiczne;
d) przyjęcie zasady, że decyzje zapadają w wyniku dyskusji;
e) podejmowanie decyzji większością głosów;
f) oddanie władzy zwierzchniej w ręce zgromadzenia wszystkich wolnych obywateli;
g) ustanowienie idei rządów państwa.

Składniki te pozostają żywe od czasów antycznych, aż do współczesnego porządku politycznego. Należy jednak podkreślić, iż choć demokracja i jej składowe stały się źródłem inspiracji, nie były przedmiotem jednoznacznie pozytywnych ocen wśród myślicieli epoki, w której następował jej rozwój. Największym krytykiem był Platon, dla którego demokracja oznaczała rządy „nieoświeconego” tłumu, powodującego się zmiennymi kaprysami. Tłum według myśliciela nie kierował się wiedzą, która stanowić winna fundament niezbędny dla urządzenia sprawnie funkcjonującego państwa. Również Arystoteles, choć mniej krytyczny, uznawał demokrację za jedną ze „zwyrodniałych” form państwa, przeciwstawiając ją „rządom najlepszych obywateli ku ogólnemu pożytkowi”.
[…] Na przestrzeni dziejowej wykształcił się jednak pewien kanon zasad, które nieoderwanie związane są z demokracją i tym, czym jest ona dla współczesnych. Wytworzył się swoisty zbiór cech, które utożsamiane z demokracją, nadają ludzkości poczucie ładu otaczającego świata. Należą do nich:

• wolność jednostki (wolność osobista, prawo do posiadania własności);

• ochrona życia ludzkiego;

• sprawiedliwość;

• równość;

• praworządność, czyli rządy prawa;

• różnorodność;

• tolerancja;

• dobro wspólne;

• patriotyzm;

• jawność życia publicznego i prawda;

• spokój społeczny;

• bezpieczeństwo państwa i obywateli;

• samorządność.

[…]
Problemem współczesnej demokracji jest daleko idąca jej instytucjonalizacja, do tego stopnia, że trudno sobie wyobrazić, by reprezentacja woli i opinii społecznej mogła wyrażać się bez istnienia trwałych struktur partyjnych. Wielu krytyków demokracji uważa jednak, że z tego względu należy tu mówić raczej o partiokracji. Twierdzą oni, że każda forma organizacji, nawet najbardziej demokratyczna, wymusza hierarchię, a tym samym ogranicza demokrację na rzecz oligarchii – rządów elit. Takie zjawisko jest bardzo niebezpieczne, gdyż nie tylko narusza zasady demokracji, ale również może przyczynić się do tyranii.
[…]
W obecnych czasach silnie akcentowana pozostaje […] ludowa inicjatywa ustawodawcza, stanowiąca formę instytucji demokracji bezpośredniej. Uprawnienie to, choć niewątpliwie użyteczne, jest znacznie rzadziej wykorzystywane przez obywateli niż referendum.

[…] Współczesny porządek międzynarodowy wykształcił kult demokracji. Winston Churchill powiedział: „Demokracja jest najgorszą formą rządów, ale nic lepszego nie wymyślono”. Zagrożenia czyhające na państwo demokratyczne mają wciąż wiele źródeł. Tkwią one przede wszystkim w samej naturze ustroju demokratycznego. Pojawiają się one także w niesprzyjającej sytuacji międzynarodowej, gdy państwo zaangażowane jest w trwały konflikt lub uwikłane w spory z sąsiadami. Ale nie tylko stosunki z innymi państwami są potencjalnym zewnętrznym źródłem osłabienia demokracji. Szczególne znaczenie mają dla demokracji kryzysy gospodarcze, których skutków społeczeństwo doświadcza natychmiast i nie ma dość czasu, by powołać instytucje im przeciwdziałające. […]
Upadek demokracji nie musi być jednak wcale głośny i widowiskowy. Erozja państwa demokratycznego może zachodzić powoli i niedostrzegalnie dla jego obywateli. Wbrew dobrej kondycji państw demokratycznych trzeba zauważyć, iż na początku XXI wieku żadne z tradycyjnych zagrożeń dla demokracji nie zostało definitywnie oddalone, a w przyszłości zapewne pojawią się nowe. Nie można oczywiście wykluczyć, że pewne przekształcenia w nauce, gospodarce i kulturze, które uważa się za korzystne, wzmocnią jej instytucje i ich społeczne poparcie. Błędem byłoby jednak sądzić, że którekolwiek z nich rozwiążą na stałe kwestię stabilnego i sprawiedliwego porządku politycznego. Rozsądniej zatem będzie myśleć o przyszłości demokracji raczej z pewną troską, niż z niewzruszonym optymizmem.

Idea demokracji. Wady i zalety