Gospodarka II RP w okresie rządów sanacji
Wprowadzenie
Wkrótce po zamachu majowym doszło do poprawy koniunktury gospodarczej. Wzrost produkcji nastąpił już na początku 1926 roku, ale jego efekty były dostrzegalne przez kolejne miesiące, a nawet lata, dlatego prosperitę łączono z nową ekipą rządzącą. Do Polski napłynęły zagraniczne fundusze. Dzięki nim (ale też przy wykorzystaniu polskiego prywatnego i państwowego kapitału) przeprowadzono wiele inwestycji. Nowym przedsięwzięciom sprzyjało także wprowadzenie ulg podatkowych. Rozbudowano port w Gdyni, rozpoczęto również budowę magistrali węglowej łączącej Gdynię ze Śląskiem.
Uzupełnij tekst.
Eugeniusz Kwiatkowski, 1923, 1922, Wincenty Witos, Józef Piłsudski, 1925, 1924
Do największych osiągnięć gospodarczych II RP zalicza się budowę portu w Gdyni, rozpoczętą w roku .......................................... Decyzję o budowie portu podjął sejm w ........................................... Całemu przedsięwzięciu patronował .........................................., minister przemysłu i handlu w latach 1926–1930.
Inne ważne inwestycje tego okresu to między innymi budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Mościcach, produkującej nowoczesne nawozy, czy zakładów metalurgicznych i fabryki samochodów pod Warszawą – w latach trzydziestych uruchomiono tu produkcję sprzętu wojskowego.
Strajk angielskich górników spowodował, że polski węgiel z górnośląskich kopalni, którego nie chcieli przyjmować Niemcy w związku z wygaśnięciem umowy, znalazł nowe rynki zbytu. Miało to wpływ nie tylko na zmniejszenie negatywnych skutków wojny celnej, ale nawet doprowadziło do wzrostu wydobycia. Rosła także produkcja metali ciężkich i ich stopów (stali, cynku). Sytuacja ta pozytywnie wpłynęła również na położenie społeczeństwa. Zauważalnie zmniejszyło się bezrobocie. Koniunkturę odczuła też wieś. Wyższe ceny na płody rolne, a zwłaszcza większe zapotrzebowanie na nie spowodowało, że rolnicy zwiększyli zakupy artykułów przemysłowych i nawozów. Efektem wprowadzonej reformy rolnej była też dalsza parcelacja ziemi. Państwo, udzielając chłopom preferencyjnych kredytów, pomagało w jej nabyciu. Wzrost produkcji rolnej zwiększył też zapotrzebowanie na roboty sezonowe. Pod koniec 1929 roku, kiedy nad gospodarką USA zbierały się czarne chmury, polskie życie ekonomiczne wydawało się stabilne.
Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918---1945)29 października 1929 r., w tzw. czarny czwartek, nastąpił krach na giełdzie nowojorskiej. Gwałtownie spadły kursy akcji i papierów wartościowych. Zapoczątkowany tego dnia kryzys finansowy objął także Europę, gdzie wystąpiły identyczne zjawiska. Zbankrutowało wiele banków. Trudności pojawiły się we wszystkich prawie dziedzinach życia. Zaczynał się wielki kryzys ekonomiczny, inny od znanych dotychczas. Zjawiska tego typu towarzyszyły gospodarce przynajmniej od 1. połowy XIX wieku, zazwyczaj jednak przejawiały się na niewielkim terytorium, nie zawsze nawet obejmowały obszar całego państwa lub dotykały tylko niektórych gałęzi produkcji. Tym razem kryzys objął cały świat, z wyjątkiem ZSRR, i ogarnął wszystkie dziedziny gospodarki, a więc poza przemysłem także całą sferę finansową, rolnictwo i handel, a zwłaszcza zagraniczny. Szczególnie silnie odczuwały go kraje najsłabsze ekonomicznie, a do ich grona należała także Polska.
W Polsce zarówno przebieg kryzysu, jak i jego konsekwencje okazały się dotkliwsze niż w wielu innych krajach. Było to efektem tego, że nałożył się on na nienadrobione do końca straty wojenne, a ponadto poprzedzająca go dobra koniunktura trwała tu dopiero od połowy 1926 roku, a więc znacznie krócej niż w większości Europy, gdzie okres prosperity rozpoczął się dwa lata wcześniej.
Czesław Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945), Kraków 2001.
Co było główną przyczyną kryzysu światowego? Czym różnił się od wcześniejszych i dlaczego Polska znalazła się w grupie krajów najbardziej zagrożonych? Z jakiego powodu nie wystąpił na terenie ZSRR?
Efekt kryzysu gospodarczego w rolnictwie i przemyśle
Kryzys światowy, którego początek nazywany jest „czarnym czwartkiem”, w Polsce wystąpił na początku lat trzydziestych XX wieku. Przede wszystkim uderzył on w rolnictwo. Ceny żywności spadły o 50–70%, co doprowadziło wieś do nędzy. Chłopi próbowali nadrobić straty wynikłe ze spadających cen, sprzedając większe ilości produktów rolnych. Wystąpiło nawet zjawisko „podaży głodowej”, czyli sprzedawano nie tylko nadwyżki produkcyjne, ale też produkty niezbędne w gospodarstwach. Chłopi przestawali kupować towary przemysłowe, ograniczali się tylko do zakupu tego, co niezbędne. Ograniczono albo nawet zaprzestano kupowania maszyn, narzędzi i nawozów. Spadała wydajność niczym niewspomaganej ziemi. Produkcja maszyn i narzędzi rolniczych wyraźnie się obniżyła. Na przykład liczba wytwarzanych pługów zmniejszyła się z 51 tys. do 10 tys., a bron z 99 tys. do 3 tys.
Kolejny raz wieś zaczęła odczuwać przeludnienie. Młodzi, nie mogąc znaleźć zatrudnienia w mieście, zostawali w domach rodzinnych. Zwiększała się w ten sposób grupa osób, które należało wyżywić. Faktycznie zamarła migracja sezonowa, która ratowała nierzadko sytuację.
Kryzys we wspomnieniach chłopówDziś porzuciło się palenie tytoniu i wszelkie trunki, już się […] wcale […] mięsa nawet […] w te największe święta nawet nie zna.
Za droga jest nafta, więc idzie się spać wraz z kurami, za droga jest szyba w oknie więc je zatyka się starym workiem, gdy zostanie zbita […], a że za drogie są buty i ubrania, więc chłop dziczeje, nie pokazując się czasami cały rok Panu Bogu w kościele ani ludziom.
Kryzys we wspomnieniach chłopów, [w:] , Pamiętniki chłopów, Warszawa 1935, s. 547.
Wspomnienia chłopówZasadniczym jedzeniem u mnie to są kartofle i chleb. Cukru nie używam wcale, można powiedzieć tylko dwa razy do roku na Wielkanoc ćwierć kilograma i na Boże Narodzenie ćwierć kilograma. Na śniadanie kartofle z barszczem, na obiad chleb czarny często suchy, czasem dostanę od kogo z łaski mleka. I na kolację znów kartofle na rzadko, czasem kluski żytnie pytlowe, kapusta albo groch itd. Słoniny jak kupię ćwierć kilograma to tak kombinuję, żeby mi starczyło przynajmniej na dziesięć dni, chociaż wiem, że żołądka nie oszuka. Po takim pożywieniu to można sobie wyobrazić ile jest energii do pracy. Zima za pasem, a tu nie mam kapoty ciepłej i butów. Mam tylko jedną parę kamaszy, w których chodzę w dzień powszedni i na święto, jedną czapkę zimową, w której chodziłem i latem, stare ubranie do roboty i nieco lepsze na święto. A teraz na zimę nie mam ciepłego palta, ani swetra, ani ciepłej bielizny i tych niezbędnych rzeczy nie będę mógł sobie kupić, bo za co.
Wspomnienia chłopów, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych. Wypisy, t. 3, Rzeszów 1996, s. 115–116.
Na podstawie powyższych tekstów źródłowych napisz krótki artykuł, w którym ocenisz położenie ludności chłopskiej w okresie kryzysu.
Trudna sytuacja wystąpiła także w przemyśle. Produkcja spadła w 1932 roku do 63% poziomu z 1929. Zmniejszyły się także o ponad 70% obroty handlu zagranicznego. Miało to ogromny wpływ na wzrost bezrobocia. Redukowanie zatrudnienia było jednym z pierwszych pociągnięć przedsiębiorców. W 1933 roku było prawie 800 tys. bezrobotnych. Niewielkie efekty, ze względu na ograniczone możliwości państwa, przyniosło organizowanie robót publicznych czy oddłużanie poprzez umarzanie części kredytów. Nawet zatrudnieni zarabiali znacznie mniej ze względu na olbrzymią podaż siły roboczej. W efekcie spadał poziom życia, coraz mniej kupowano.
Odpowiedz na pytania.
Podaj rok, w którym produkcja była najniższa:
............
W którym roku była najwyższa?
............
Uzasadnij, dlaczego w tych latach.
Życie bezrobotnych. Badania ankietowe --- 1933Z tablicy 26, obrazującej stan odżywienia dzieci rodziców bezrobotnych w badanych ośrodkach, wynika, że 24,4% dzieci nie jada nic przed pójściem do szkoły, gdyż nie dostaje w domu śniadania, stąd takie zdarzenie, jak coraz częściej omawiane w prasie wypadki omdlewania uczniów w szkole z głodu.
17,6% dzieci rodziców bezrobotnych nie dostaje wcale kolacji, tj. idą spać głodne. Jest również znaczna liczba dzieci, które nie otrzymują żadnego stałego pożywienia w porze obiadowej (7,6%). Następnie 4,2% zamiast obiadu dostaje suchy chleb, herbatę bez mleka lub kartofle na wodzie; 3,6% zamiast obiadu dostaje mleko i chleb z omastą. Odsetek dzieci otrzymujących codziennie przy obiedzie mięso (najczęściej mięso w zupie) dosięga 17,4%, największy odsetek dzieci – 54,7% otrzymuje na obiad tylko zupy.
Halina Krachelska, Stefan Pruss, Życie bezrobotnych. Badania ankietowe – 1933, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych. Wypisy, t. 3, Rzeszów 1996, s. 115.
Omów sytuację dzieci w bezrobotnych rodzinach robotniczych. Czy odzwierciedla ona poziom życia robotników?
Początki ożywienia gospodarczego
Początkowo władze II RP, podobnie jak rządzący w innych krajach, opierając się na doktrynie liberalizmu gospodarczego, nie reagowały lub podejmowały doraźne działania, licząc, że trudny czas wkrótce się skończy i nastąpi powrót do dobrej koniunktury. Brakowało jakiegokolwiek planu antykryzysowego. Sytuacja jednak się nie poprawiała. W miastach dochodziło do strajków i demonstracji bezrobotnych. Natomiast na wsiach formą protestu było wstrzymywanie dowozu żywności do miast. Coraz większe problemy pojawiały się przy egzekwowaniu zaległości podatkowych. Wzrastała agresja dotkniętych kryzysem. Prowadziło to do eskalacji napięć. Rząd zmuszony był używać sił porządkowych do walki z protestującymi.
Stopniowa poprawa sytuacji gospodarczej II RP następowała od 1933 roku i jedynie w niewielkim stopniu była efektem interwencjonizmu państwowego, jak w większości krajów (np. USA), tylko wiązała się z poprawą koniunktury na świecie. Wzrosło wówczas przede wszystkim zapotrzebowanie na produkty rolnicze, dlatego zwiększył się ich eksport i poprawiła sytuacja wsi, a to powoli zaczęło nasilać zapotrzebowanie na towary przemysłowe. I dopiero wówczas państwo polskie, korzystając z ożywienia światowej gospodarki, postanowiło udzielić wewnętrznego wsparcia i zakończyć okres wychodzenia II RP z kryzysu. Starano się zwiększyć opłacalność gospodarki rolnej poprzez oddłużanie gospodarstw chłopskich, obniżono również ceny wyrobów przemysłowych. Doprowadzono do wzrostu zatrudnienia oraz pobudzenia eksportu. Zakładano, że w ten sposób nastąpi zwiększenie popytu na rynku wewnętrznym i zagranicznym.
Rozszerzono także znacznie front robót publicznych. W 1935 roku zajęcie przy nich znalazło prawie 100 tys. osób. Również wiele firm przeszło na własność państwa ze względu na to, że nie były w stanie spłacić kredytów uzyskanych od banków rządowych. Najważniejsze jednak działania związane były z osobą Eugeniusza Kwiatkowskiego, który stanął w 1935 roku na czele ministerstwa skarbu, jak również pełnił funkcję wicepremiera. Ze względu na zaostrzającą się sytuację międzynarodową minister skarbu zaproponował rozbudowę ważnego z punktu widzenia państwa przemysłu zbrojeniowego. Miało to umożliwić zmodernizowanie polskiej armii. Zamiarem Kwiatkowskiego było ograniczenie importu sprzętu używanego przez wojsko, a nawet całkowita rezygnacja z niego. Przy okazji rozwoju przemysłu zbrojeniowego minister liczył na rozbudowę zakładów maszynowych, samochodowych, które miały uruchomić także produkcję niemilitarną. Planowane inwestycje miały przyczynić się do zmniejszenia bezrobocia. Uznano bowiem, że większość prac zostanie wykonana w ramach robót publicznych.
Przypomnij, z jaką inicjatywą gospodarczą z początków Rzeczypospolitej należy łączyć Eugeniusza Kwiatkowskiego.
- Reforma skarbu.
- Reforma rolna.
- Budowa portu w Gdyni.
W celu realizacji wspomnianych zamiarów opracowano czteroletni plan, który obejmował okres od początku lipca 1936 roku do końca czerwca 1940. Próbowano skorelować go z sześcioletnim projektem rozwoju i modernizacji sił zbrojnych, przygotowanym przez armię. Kwiatkowski zdawał sobie sprawę, że polski kapitał prywatny został mocno nadszarpnięty w okresie kryzysu i jest zbyt słaby, aby ponieść ciężary realizacji planu, dlatego postanowił oprzeć się na kapitale państwowym oraz zagranicznym. Niestety, okazało się, że zainteresowanie tego drugiego inwestycjami w Polsce jest niewielkie.
Centralny Okręg Przemysłowy
Głównym elementem zaproponowanego planu była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, położonego w widłach Wisły i Sanu – w miejscu strategicznym ze względu na odległość od granic kraju (lokalizację tę określano mianem „trójkąta bezpieczeństwa”). Obejmował on wschodnią część województwa krakowskiego, zachodnią lwowskiego i lubelskiego oraz południową kieleckiego. Do tej pory były to przede wszystkim tereny rolnicze, z przewagą małych, nisko dochodowych gospodarstw. Budowa okręgu przemysłowego dawała mieszkańcom szansę zatrudnienia.
Pod względem politycznym był to teren wpływów ugrupowań radykalnych. W 1918 roku powstała tu Republika Tarnobrzeska. Dla władzy była to także szansa uzyskania poparcia. Choć bezsprzecznie głównymi czynnikami, które zadecydowały o lokalizacji, były odpowiednia baza surowcowa i tania energia. Jednocześnie lokując COP w miejscu, gdzie nie było przemysłu, starano się niwelować różnice między terenami rozwiniętymi a zacofanymi. Koncentracja prac w tym rejonie nastąpiła od 1937 roku. Powstały wówczas przede wszystkim zakłady zapewniające dostarczanie energii (elektrownie w Rożnowie, Stalowej Woli i Mościcach) i związane z przemysłem zbrojeniowym. Wybudowano także linie wysokiego napięcia i gazociągi zaopatrujące budowę. Miastem wybudowanym od podstaw była Stalowa Wola, gdzie powstały huta i elektrownia, w Dębicy wybudowano fabrykę kauczuku syntetycznego.
Czy zakład w Dębicy kontynuuje swoją działalność? Jeśli tak – co produkuje współcześnie?
W Mielcu wybudowano fabrykę samolotów, w Rzeszowie silników lotniczych, a w Starachowicach sprzętu artyleryjskiego. W sumie zbudowano około 100 zakładów przemysłowych, rozpoczęto budowę kolejnych. Wybuch wojny uniemożliwił jednak zakończenie inwestycji.
Budowa zakładów miała także wpływ na rozwój sieci komunikacyjnej. Budowano drogi i linie kolejowe łączące miejscowości COP‑u, ale też umożliwiające powiązanie między okręgiem a pozostałymi obszarami kraju. Dzięki rozwojowi przemysłu zbrojeniowego zmniejszono bezrobocie i uprzemysłowiono południowo‑wschodnie obszary kraju.
Poszukaj na mapie głównych ośrodków COP‑u i korzystając z różnych źródeł informacji, powiedz, co produkowały.
Kwiatkowskiemu zarzucano jednak, że budowa COP‑u nastąpiła kosztem pozostałych regionów kraju. Oprócz wspomnianego okręgu inwestycje powstawały bowiem tylko w Warszawie i okolicach, nadal rozbudowywano też Gdynię.
Pisma o Rzeczypospolitej MorskiejTu właśnie nad Bałtykiem […] ześrodkowały się najważniejsze wyniki naszej polityki morskiej. Gdy więc np. w roku 1926 przychodziło średnio miesięcznie przez Gdańsk 525 tys. ton, a przez Gdynię zaledwie 34,5 tys. ton towarów, to w roku 1930 Gdańsk przeładował średnio miesięcznie 684,4 tys. ton, a Gdynia 302,4 tys. ton. W lipcu 1933 roku Gdynia w przeładunku osiągnęła 598,2 tys. ton, a Gdańsk spadł do liczby 409,8 ton obrotu w wywozie i przewozie. Zdolność przeładunkowa Gdyni – wedle liczb osiągniętych istotnie pod koniec października ubiegłego roku [1934] przekracza 8 milionów ton w stosunku rocznym […]. W ciągu 7 lat praktycznie zdolność przeładunkowa Gdyni wzrosła prawie dwudziestokrotnie!
Eugeniusz Kwiatkowski, Pisma o Rzeczypospolitej Morskiej, 1935.
W 1938 roku Gdynia zajęła pierwsze miejsce pod względem wielkości przeładunku wśród wszystkich portów nadbałtyckich. Czy w związku z tym władze Wolnego Miasta Gdańska mogły czuć „zagrożenie gospodarcze”?
Dalsze plany rozwoju gospodarczego
W 1938 roku Kwiatkowski przedstawił w sejmie założenia kolejnego 15‑letniego planu, pokazując, że jego działania od początku miały bardzo perspektywiczne cele. Nowy plan podzielono na pięć 3‑letnich okresów. Nadal zamierzano modernizować przemysł zbrojeniowy, rozbudowywać komunikację, w tym przyspieszyć rozwój motoryzacji, kolejno zreformować rolnictwo i handel. W ostatnich etapach zamierzano położyć nacisk na urbanizację i rozwój oświaty, poprawę stanu zdrowotnego i kulturalnego ludności oraz ostatecznie zlikwidować dysproporcje pomiędzy Polską A i B.
Zamiast podsumowania
COP w Polsce w 1939 rokuCOP wyrósł z potrzeb ekonomicznych i militarnych Polski. Z inicjatywą i kooperacją tych czynników należy wiązać jego powstanie. Pod względem wojskowym COP jest nowoczesnym rozszerzeniem dotychczasowego „trójkąta bezpieczeństwa”, jest tworzeniem potężnego zaplecza przemysłowego dla armii frontowej, uniezależnionego energetycznie, surowcowo, technicznie i aprowizacyjnie od tych źródeł własnych, które mogą być łatwo, w czasie wojny odcięte od podstawy aprowizacyjnej armii lub zniszczone, oraz od obcych dostaw. Gospodarczo jest COP próbą rozwiązania w skali ogólnopolskiej naczelnego zadania: przebudowy ekonomicznej Państwa przez zorganizowane, celowe uprzemysłowienie i zagospodarowanie całego kraju drogą stworzenia obok głównego centrum przemysłowego, które powstaje w widłach Wisły i Sanu, dalszych ośrodków przemysłowych dla ziem wschodnich – rozwój sieci komunikacyjnej i elektryfikacji. Na tej linii leży wzmożenie sił państwa, wzrost dochodu społecznego, podniesienie poziomu życia mas, położenie tamy postępującej pauperyzacji i bezrobociu – wyciągnięcie elementów gospodarczo słabych i politycznie biernych do współodpowiedzialności za losy Narodu, do systemu twórczej pracy nad realizacją nie tylko poprawy własnego losu, ale przede wszystkim celów ekonomicznych i politycznych oraz zadań dziejowych Narodu Polskiego.
Henryk Radocki, COP w Polsce w 1939 roku, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych. Wypisy, t. 3, Rzeszów 1996.
Przeanalizuj źródło i powiedz, jakie były społeczno‑gospodarcze oraz obronne przyczyny powstania COP‑u. Oceń, co udało się zrealizować.
Wypowiedź Tomasza Nałęcza2002 rok został ogłoszony przez sejm „Rokiem Eugeniusza Kwiatkowskiego”. Prof. Tomasz Nałęcz stwierdził wówczas: „W naszym narodowym panteonie – w którym z uzasadnionych historycznie przyczyn dominują raczej bohaterowie zasłużeni na polach bitew niźli na niwie gospodarki i cywilizacyjnego rozwoju – Eugeniusz Kwiatkowski pozostaje postacią wyjątkową”.
Skomentuj słowa Tomasza Nałęcza. Zestaw je z tekstem tablicy pamiątkowej.
W czasie wielkiego kryzysu gospodarczego na ziemiach polskich szczególnie zubożeli
- robotnicy.
- chłopi.
- inteligencja.
W celu przezwyciężenia kryzysu gospodarczego z lat 1930–1935 władze polskie nie:
- upaństwowiły większości bankrutujących fabryk i zakładów.
- powołały specjalnego funduszu w celu organizacji robót publicznych i pomocy społecznej.
- przeprowadziły dużej akcji oddłużania rolnictwa.
- przeforsowały ustawy umożliwiającej interwencjonizm w zrzeszenia monopolistyczne.
Sformułuj kilka podstawowych tez do zagadnienia: „Bilans gospodarczy II RP w latach 1926–1938”.
Wybierz z tekstu lekcji najważniejsze Twoim zdaniem daty, wpisz je w schemat linii chronologicznej i dodaj do nich swój komentarz uzasadniający wybór.
Potrafię wyjaśnić, jakie znaczenie dla rozwoju II RP miał COP.
Wiem, kim był Eugeniusz Kwiatkowski.
Rozumiem, dlaczego doszło do powstania COP.