Dziedzictwo pozaborowej nędzy. Unifikacja państwa - Od reform Władysława Grabskiego poprzez kryzys do wielkiego programu uprzemysłowienia Eugeniusza Kwiatkowskiego
Gospodarka polska dwudziestolecia międzywojennego. Podsumowanie.
Gospodarka na ziemiach polskich doznała dużych zniszczeń podczas I wojny światowej i późniejszych walk o niepodległość. Oprócz tego w II Rzeczypospolitej centra gospodarcze, które rozwijały się na terenach byłych już zaborów, straciły swoje wcześniejsze (i naturalne) rynki zbytu, a większą część ludności stanowili wciąż ubodzy mieszkańcy wsi. Sposobem na rozwój młodej państwowej gospodarki, nowych branż przemysłu i zwiększenie eksportu były takie przedsięwzięcia jak budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego czy (od podstaw) portu w Gdyni.
1925 wojna celna,
24.10.1929 Czarny Czwartek,
1929-1935 kryzys gospodarczy w II RP,
1935 objęcie ministerstwa skarbu przez Eugeniusza Kwiatkowskiego,
1936-1939 budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Gospodarka Polski w latach dwudziestych XX wieku
Wkrótce po zamachu majowym doszło do poprawy koniunktury gospodarczej. Wzrost produkcji nastąpił już na początku 1926 roku, a jego efekty były dostrzegalne przez kolejne miesiące, a nawet lata, dlatego proces ten łączono z nowym rządem. Do Polski napłynęły zagraniczne fundusze. Dzięki nim (ale też przy wykorzystaniu polskiego prywatnego i państwowego kapitału) przeprowadzono wiele inwestycji. Nowym przedsięwzięciom sprzyjało także wprowadzenie ulg podatkowych. Rozbudowano port w Gdyni, rozpoczęto budowę magistrali węglowej łączącej Gdynię ze Śląskiem.
Inne ważne inwestycje tego okresu to między innymi budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Mościcach, produkującej nowoczesne nawozy, czy zakładów metalurgicznych i fabryki samochodów pod Warszawą – w latach trzydziestych uruchomiono tu produkcję sprzętu wojskowego.
Strajk angielskich górników spowodował, że polski węgiel z górnośląskich kopalni, którego nie chcieli przyjmować Niemcy w związku z wygaśnięciem umowy, znalazł nowe rynki zbytu. Miało to wpływ nie tylko na zmniejszenie negatywnych skutków wojny celnej, ale nawet doprowadziło do wzrostu wydobycia. Rosła także produkcja metali ciężkich i ich stopów (stali, cynku). Sytuacja ta pozytywnie wpłynęła również
na położenie społeczeństwa. Zauważalnie zmniejszyło się bezrobocie. Koniunkturę odczuła też wieś. Wyższe ceny na płody rolne, a zwłaszcza większe zapotrzebowanie na nie spowodowało, że rolnicy zwiększyli zakupy artykułów przemysłowych i nawozów. Efektem wprowadzonej reformy rolnej była też dalsza parcelacja (podział) ziemi. Państwo, udzielając chłopom preferencyjnych kredytów, pomagało w jej nabyciu. Wzrost produkcji rolnej zwiększył też zapotrzebowanie na roboty sezonowe. Pod koniec 1929 roku, kiedy nad gospodarką USA zbierały się czarne chmury, spowodowane Czarnym Czwartkiem, polskie życie ekonomiczne wydawało się stabilne.
Efekt kryzysu gospodarczego w rolnictwie i przemyśle
Kryzys światowy, którego początek nazywany jest „czarnym czwartkiem”, w Polsce wystąpił na początku lat trzydziestych XX wieku. Przede wszystkim uderzył on w rolnictwo. Ceny żywności spadły o 50–70%, co doprowadziło wieś do nędzy. Chłopi próbowali nadrobić straty wynikłe ze spadających cen, sprzedając większe ilości produktów rolnych. Wystąpiło nawet zjawisko „podaży głodowej”, czyli sprzedawano nie tylko nadwyżki produkcyjne, ale też produkty niezbędne w gospodarstwach. Chłopi przestawali kupować towary przemysłowe, ograniczali się tylko do zakupu tego, co niezbędne. Ograniczono albo nawet zaprzestano kupowania maszyn, narzędzi i nawozów. Spadała wydajność niczym niewspomaganej ziemi. Produkcja maszyn i narzędzi rolniczych wyraźnie się obniżyła. Na przykład liczba wytwarzanych pługów zmniejszyła się z 51 tys. do 10 tys., a bron z 99 tys. do 3 tys.
Kolejny raz wieś zaczęła odczuwać przeludnienie. Młodzi, nie mogąc znaleźć zatrudnienia w mieście, zostawali w domach rodzinnych. Zwiększała się w ten sposób grupa osób, które należało wyżywić. Faktycznie zamarła migracja sezonowa, która ratowała nierzadko sytuację.
Trudna sytuacja wystąpiła także w przemyśle. Produkcja spadła w 1932 roku do 63% poziomu z 1929. Zmniejszyły się także o ponad 70% obroty handlu zagranicznego. Miało to ogromny wpływ na wzrost bezrobocia. Redukowanie zatrudnienia było jedną z pierwszych decyzji przedsiębiorców. W 1933 roku było prawie 800 tys. bezrobotnych. Niewielkie efekty, ze względu na ograniczone możliwości państwa, przyniosło organizowanie robót publicznych czy oddłużanie poprzez umarzanie części kredytów. Nawet zatrudnieni zarabiali znacznie mniej ze względu na olbrzymią podaż siły roboczej. W efekcie spadał poziom życia, coraz mniej kupowano.
Początki ożywienia gospodarczego
Początkowo władze II RP, podobnie jak rządzący w innych krajach, opierając się na doktrynie liberalizmu gospodarczego, nie reagowały lub podejmowały doraźne działania, licząc, że trudny czas wkrótce się skończy i nastąpi powrót do dobrej koniunktury. Brakowało jakiegokolwiek planu antykryzysowego. Sytuacja jednak się nie poprawiała. W miastach dochodziło do strajków i demonstracji bezrobotnych. Natomiast na wsiach formą protestu było wstrzymywanie dowozu żywności do miast. Coraz większe problemy pojawiały się przy egzekwowaniu zaległości podatkowych. Wzrastała agresja dotkniętych kryzysem. Prowadziło to do eskalacji napięć. Rząd zmuszony był używać sił porządkowych do walki z protestującymi.
Stopniowa poprawa sytuacji gospodarczej II RP następowała od 1933 roku i jedynie w niewielkim stopniu była efektem interwencjonizmu państwowego (jak w większości krajów np. USA). Wiązała się z poprawą koniunktury na świecie. Wzrosło wówczas przede wszystkim zapotrzebowanie na produkty rolnicze, dlatego zwiększył się ich eksport i poprawiła sytuacja wsi, a to powoli zaczęło nasilać zapotrzebowanie na towary przemysłowe. Dopiero wówczas państwo polskie, korzystając z ożywienia światowej gospodarki, postanowiło udzielić wewnętrznego wsparcia i zakończyć okres wychodzenia II RP z kryzysu. Starano się zwiększyć opłacalność gospodarki rolnej poprzez oddłużanie gospodarstw chłopskich, obniżono również ceny wyrobów przemysłowych. Doprowadzono do wzrostu zatrudnienia oraz pobudzenia eksportu. Zakładano, że w ten sposób nastąpi zwiększenie popytu na rynku wewnętrznym i zagranicznym.
Rozszerzono także znacznie front robót publicznych. W 1935 roku zajęcie przy nich znalazło prawie 100 tys. osób. Również wiele firm przeszło na własność państwa ze względu na to, że nie były w stanie spłacić kredytów uzyskanych od banków rządowych. Najważniejsze jednak działania związane były z osobą Eugeniusza Kwiatkowskiego, który stanął w 1935 roku na czele ministerstwa skarbu, jak również pełnił funkcję wicepremiera. Ze względu na zaostrzającą się sytuację międzynarodową minister skarbu zaproponował rozbudowę, ważnego z punktu widzenia państwa, przemysłu zbrojeniowego. Miało to umożliwić zmodernizowanie polskiej armii. Zamiarem Kwiatkowskiego było ograniczenie importu sprzętu używanego przez wojsko, a nawet całkowita rezygnacja z kupowania go za granicą. Przy okazji rozwoju przemysłu zbrojeniowego, minister liczył na rozbudowę zakładów maszynowych, samochodowych, które miały uruchomić także produkcję niemilitarną. Planowane inwestycje miały przyczynić się do zmniejszenia bezrobocia. Uznano bowiem, że większość prac zostanie wykonana w ramach robót publicznych.
W celu realizacji wspomnianych zamiarów opracowano czteroletni plan, który obejmował okres od początku lipca 1936 roku do końca czerwca 1940. Próbowano skorelować go z sześcioletnim projektem rozwoju i modernizacji sił zbrojnych, przygotowanym przez armię. Kwiatkowski zdawał sobie sprawę, że polski kapitał prywatny został mocno nadszarpnięty w okresie kryzysu i jest zbyt słaby, aby ponieść ciężary realizacji planu. Postanowił oprzeć się na kapitale państwowym oraz zagranicznym. Niestety, okazało się, że zainteresowanie tego drugiego inwestycjami w Polsce jest niewielkie.
Centralny Okręg Przemysłowy
Głównym elementem zaproponowanego planu była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), położonego w widłach Wisły i Sanu – w miejscu strategicznym ze względu na odległość od granic kraju. Lokalizację tę określano mianem „trójkąta bezpieczeństwa”. Obejmował on wschodnią część województwa krakowskiego, zachodnią lwowskiego i lubelskiego oraz południową kieleckiego. Do tej pory były
to przede wszystkim tereny rolnicze, z przewagą małych, nisko dochodowych gospodarstw. Budowa okręgu przemysłowego dawała mieszkańcom szansę zatrudnienia.
Pod względem politycznym był to teren wpływów ugrupowań radykalnych.
W 1918 roku powstała tu nawet Republika Tarnobrzeska. Dla władzy była to więc także szansa uzyskania poparcia społecznego. Lokując COP w miejscu, gdzie nie było przemysłu, starano się niwelować różnice między terenami rozwiniętymi a zacofanymi. Jednak głównymi czynnikami, które zadecydowały o lokalizacji, były odpowiednia baza surowcowa i tania energia. Koncentracja prac w tym rejonie nastąpiła od 1937 roku. Powstały wówczas przede wszystkim zakłady zapewniające dostarczanie energii (elektrownie w Rożnowie, Stalowej Woli i Mościcach) i związane z przemysłem zbrojeniowym. Wybudowano także linie wysokiego napięcia i gazociągi zaopatrujące budowę. Miastem zbudowanym od podstaw była Stalowa Wola, gdzie powstały huta i elektrownia, w Dębicy powstała fabryka kauczuku syntetycznego.
W Mielcu wybudowano fabrykę samolotów, w Rzeszowie silników lotniczych, a w Starachowicach sprzętu artyleryjskiego. W sumie zbudowano około 100 zakładów przemysłowych, rozpoczęto budowę kolejnych. Wybuch wojny uniemożliwił jednak zakończenie inwestycji.
Powstawanie zakładów miała także wpływ na rozwój sieci komunikacyjnej. Budowano drogi i linie kolejowe łączące miejscowości COP‑u, ale też umożliwiające powiązanie między okręgiem a pozostałymi obszarami kraju. Dzięki rozwojowi przemysłu zbrojeniowego zmniejszono bezrobocie i uprzemysłowiono południowo‑wschodnie obszary kraju.
Na podstawie mapy: Gospodarka II RP, wypisz ośrodki przemysłu COP‑u i korzystając z różnych źródeł informacji, napisz, co produkowały.
Na podstawie opisu mapy Gospodarka II RP odpowiedź, czy w okolicy, w której mieszkasz znajdują się te same ośrodki przemysłowe lub wydobycia.
Mapa - Gospodarka II Rzeczypospolitej. Ośrodki wydobycia i przemysłu w Cetralnym Ośrodku Przemysłowym:
przemysł hutniczy (Starachowice, Ostrowiec, Stalowa Wola);
przemysł metalowy i maszynowy (Radom, Skarżysko Kamienna, Kielce, Starachowice, Lublin, Stalowa Wola, Rzeszów, Przemyśl, Sanok, Ostrowiec, Nowy Sącz);
przemysł zbrojeniowy (Radom, Pionki, Skarżysko Kamienna, Kielce, Rzeszów, Sanok, Stalowa Wola, Lublin, Ostrowiec, Kraśnik);
przemysł chemiczny (Mościce, Dębica, Jedlicze, Gorlice);
przemysł mineralny (Rejowiec, Krosno);
przemysł lotniczy (Mielec, Rzeszów, Lublin);
przemysł spożywczy (Kielce, Lublin);
przemysł odzieżowy, włókienniczy i obuwniczy (Radom);
elektrownie cieplne (Stalowa Wola);
elektrownie wodne (Nowy Sącz);
stocznie morskie (Gdynia);
stocznie rzeczne (Telechany, Pińsk, Modlin);
porty morskie (Gdańsk, Gdynia);
porty rybackie (Władysławowo);
ośrodki wydobycia ropy naftowej i gazu (Gorlice, Jedlicze);
ośrodki wydobycia rudy cynku i ołowiu (Starachowice);
przemysł drzewny i celulozowo‑papierniczy (Zamość).
Kwiatkowskiemu zarzucano jednak, że budowa COP‑u nastąpiła kosztem pozostałych regionów kraju. Oprócz wspomnianego okręgu inwestycje powstawały bowiem tylko w Warszawie i okolicach, nadal rozbudowywano też Gdynię.
Dalsze plany rozwoju gospodarczego
W 1938 roku Kwiatkowski przedstawił w sejmie założenia kolejnego 15‑letniego planu, pokazując, że jego działania od początku miały bardzo perspektywiczne cele. Nowy plan podzielono na pięć 3‑letnich okresów. Nadal zamierzano modernizować przemysł zbrojeniowy, rozbudowywać komunikację, w tym przyspieszyć rozwój motoryzacji. Planowano zreformować rolnictwo i handel. W ostatnich etapach zamierzano położyć nacisk na urbanizację i rozwój oświaty, poprawę stanu zdrowotnego i kulturalnego ludności oraz ostatecznie zlikwidować dysproporcje pomiędzy Polską A i B.
Ćwiczenia
Uzupełnij tekst.
1924, 1923, Eugeniusz Kwiatkowski, Wincenty Witos, 1922, Józef Piłsudski, 1925
Do największych osiągnięć gospodarczych II RP zalicza się budowę portu w Gdyni, rozpoczętą w roku .......................................... Decyzję o budowie portu podjął sejm w ........................................... Całemu przedsięwzięciu patronował .........................................., minister przemysłu i handlu w latach 1926–1930.
Przypomnij, z jaką inicjatywą gospodarczą z początków Rzeczypospolitej należy łączyć Eugeniusza Kwiatkowskiego.
- Reforma skarbu.
- Reforma rolna.
- Budowa portu w Gdyni.
W czasie wielkiego kryzysu gospodarczego na ziemiach polskich szczególnie zubożeli
- robotnicy.
- chłopi.
- inteligencja.
W celu przezwyciężenia kryzysu gospodarczego z lat 1930–1935 władze polskie nie:
- upaństwowiły większości bankrutujących fabryk i zakładów.
- powołały specjalnego funduszu w celu organizacji robót publicznych i pomocy społecznej.
- przeprowadziły dużej akcji oddłużania rolnictwa.
- przeforsowały ustawy umożliwiającej interwencjonizm w zrzeszenia monopolistyczne.
Słownik
wojny pomiędzy Polską a Niemcami. Początkiem wojny był fakt, że Polska odrzuciła propozycję udzielenia Niemcom zniżek celnych na ich towary, ze względu na brak możliwości uzyskania takich samych ulg na polskie produkty w Niemczech. W odwecie Niemcy podjęły decyzję o zaprzestaniu importu polskiego węgla, jednocześnie podnosząc cło na nasze produkty i nakładając embargo na część wyrobów. Mimo spowolnienia gospodarczego, polski rząd zdecydował się na identyczny krok, podwyższając cła na niemieckie towary i zakazując ich importu.
panika na Nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych wywołana nagłym spadkiem cen akcji, która miała miejsce, która miała miejsce 24 października 1929 r. Był początkiem ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego.
masowy radykalny ruch chłopski zwany Republiką Tarnobrzeską zapoczątkowany 6 listopada 1918 r. Na jej republiki stanęli ksiądz‑rewolucjonista Eugeniusz Okoń oraz Tomasz Dąbal. Przestali oni uznawać zwierzchnictwo władz austriackich i przystąpili do samozwańczej parcelacji majątków ziemskich (bez odszkodowań).
ośrodek przemysłu ciężkiego budowany w latach 1936–1939 w południowo‑centralnych dzielnicach Polski
podział Polski w okresie międzywojennym na trzy obszary różniące się rozwojem ekonomicznym