Przyroda nie wytwarza śmieci. Wszystkie szczątki, odchody, a nawet pyły i muł rzeczny podlegają cyklicznym przemianom nazywanym krążeniem materii. Jedynie człowiek produkuje odpady, których przyroda nie może przetworzyć lub trwa to niezmiernie długo.

R1ug059I71HOd1
Dzikie wysypisko odpadów
Już wiesz
  • większość odpadów można poddać recyklingowi;

  • recykling oznacza przetworzenie i ponowne użycie surowców zawartych w odpadach;

  • śmieci powinny być wstępnie segregowane – wrzucane do odpowiednich pojemników na surowce wtórne.

Nauczysz się
  • rozróżniać rodzaje i źródła odpadów;

  • oceniać wpływ odpadów na zdrowie człowieka i stan środowiska;

  • uzasadniać konieczność segregacji odpadów;

  • uzasadniać konieczność specjalnej zbiórki odpadów niebezpiecznych;

  • proponować działania zmierzające do ograniczenia ilości wytwarzanych odpadów.

izjcUfGc6w_d5e179

1. Wytwarzanie odpadów komunalnych

Śmieci otaczają nas wszędzie. Wyrzucane są z aut i pociągów i gromadzą się wzdłuż dróg. Odpady, w tym także zużyte meble, sprzęt elektroniczny, opony czy gruz, celowo są wywożone do lasów, na pobocza dróg, wrzucane do stawów i jezior. W miastach chodniki pokryte są zużytą gumą do żucia, opakowaniami po słodyczach, butelkami, papierami, niedopałkami papierosów. Śmieci szpecą otoczenie, są źródłem skażeń środowiska, a niektóre, jak np. torebki foliowe czy guma do żucia, stanowią śmiertelne zagrożenie dla zwierząt.

RELn2tYzjtjxS1
Źródło: Frederico Agustín (https://www.flickr.com), licencja: CC BY NC ND 2.0.

Przeciętny Polak wytwarza rocznie około 300 kg odpadów komunalnych, czyli odpadów wytwarzanych w gospodarstwach domowych. W skali kraju stanowi to 12 mln ton w ciągu roku. W zamożnych krajach śmieci powstaje więcej niż w ubogich, gdzie rzeczy są używane długo, naprawiane w razie potrzeby lub rozbierane w celu ponownego użycia ich składników. Cechą rozwiniętych społeczeństw jest nadmierna konsumpcja: kupowanie przedmiotów jednorazowego użytku, towarów niepotrzebnych oraz szybkie zastępowanie posiadanych przedmiotów innymi – nowszymi i modniejszymi – mimo że stare dobrze spełniają swą podstawową funkcję. Inną przyczyną wielkiej ilości śmieci jest wielość opakowań, a kolejne przyczyny to nieskuteczna segregacjasegregacja odpadówsegregacja, przetwarzanie i zagospodarowywanie odpadów.

izjcUfGc6w_d5e223

2. Problem – opakowania

Niemal wszystko, co wytwarzamy i kupujemy, jest zapakowane. Opakowania w krótkim czasie po zakupie produktu stają się niepotrzebne. Jednak producenci prześcigają się w wytwarzaniu opakowań o dużych powierzchniach, na których mogą wyeksponować informacje o ich zawartości i zachęcić do zakupu. Często jeden produkt ma kilka opakowań, z których zwykle wszystkie, poza pierwszym, są zbędne. Tak pakowane są często kosmetyki. Na przykład perfumy lub kremy zwykle są zamknięte w szklanym pojemniku zapakowanym w duży kartonik owinięty folią, a do tego sprzedawca dodaje małą torebkę z logo sklepu lub producenta. Opakowania przynoszą zyski producentom, gdyż spełniają funkcje reklamowe. Konsumenci płacą za nie i ponoszą koszty ich utylizacjiutylizacja odpadówutylizacji. Należy pamiętać, że wybory, jakich dokonują kupujący w sklepach, są formą głosowania: jeśli wybieramy energochłonne i nieprzyjazne środowisku produkty, to znaczy, że je akceptujemy. Należy więc oczekiwać, iż na rynku pojawi się ich jeszcze więcej.

Rod7Zw7J21aGT1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Często dla wygody kupujemy napoje w butelkach bezzwrotnych, które po jednokrotnym użyciu wyrzucamy. Plastik, z którego są wykonane, jest jednak szczególnie uciążliwym odpadem, gdyż w przyrodzie rozkłada się kilkaset lat (a może i dłużej, czego nie wiemy z uwagi na stosunkowo krótką obecność tworzyw sztucznych w naszym życiu), a produkty jego rozkładu, np. różne związki toksyczne, przenikają do gleby i wód. Odpady plastikowe bywają też spalane w domowych piecach, co powoduje uwalnianie do atmosfery wielu trujących substancji, takich jak chlor, metale ciężkiemetale ciężkiemetale ciężkie, dioksynydioksynydioksyny. Wiele z tych spalin wywołuje uczulenia i podrażnienie dróg oddechowych.

Niektórzy producenci wytwarzają opakowania, które szybko ulegają rozkładowi w przyrodzie, czyli biodegradacji.biodegradacjabiodegradacji. Należy do nich na przykład papier. Robiąc zakupy, trzeba zwracać uwagę na oznaczenia opakowań informujące, czy nadają się one do ponownego wykorzystania, recyklingu czy też ulegają biodegradacji.

Polecenie 1

Podczas wypakowywania zakupów obejrzyj opakowania. Ustal, które opakowania są nięzbedne, a z których można zrezygnować. Wyszukaj na opakowaniach znaki informujące o tym, jak powinno się z nimi postępować.

izjcUfGc6w_d5e272

3. Utylizacja odpadów

Część odpadów po przetworzeniu może jako surowiec wtórny zostać wykorzystana do wyrobu różnych przedmiotów. Do utylizacji nadaje się makulatura, która służy na przykład do wyrobu papieru toaletowego, opakowań, tektury falistej, nowego papieru. Dzięki niej oszczędzamy surowiec pierwotny, jakim jest drewno. Jedna tona makulatury zastępuje 17 drzew.

Plastikowe butelki po napojach (PET) mogą posłużyć do produkcji folii, mebli, olejów opałowych oraz włókien, z jakich tworzy się tkaniny, np. polar. Plastiki spalane w bardzo wysokiej temperaturze (w spalarni odpadów) są źródłem energii elektrycznej i cieplnej. Stłuczka szklana jest ponownie przetapiana i wykorzystywana do produkcji opakowań szklanych. Podobnie przetwarzane są metale – aluminium, żelazo, miedź. Dzięki recyklingowirecyklingrecyklingowi metali ograniczamy wydobycie surowców oraz powstawanie odpadów kopalnianych.

Ważne!

Utylizacja odpadów ogranicza pozyskiwanie surowców pierwotnych ze środowiska i ilość odpadów, pozwala oszczędzać wodę i energię niezbędne do ich wytworzenia.

RjfCbA0wb8xEC1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Terminy takie jak utylizacja odpadówrecykling odpadów często są używane zamiennie. Sprawdź w słownikach, czy są to synonimy.

izjcUfGc6w_d5e326

4. Inne sposoby wykorzystania odpadów

Odpady pochodzenia organicznego, takie jak resztki żywności, skoszona trawa, opadłe liście, słoma, trociny, mogą być kompostowane. Składa się je na pryzmy, zapewniając poszczególnym warstwom dostęp tlenu. Wtedy mikroorganizmy glebowe szybciej dokonują rozkładu takich szczątków i przetwarzają je na nawóz. Niektóre mikroorganizmy podczas fermentacji odpadków wytwarzają gaz opałowy – metan. Powstaje on na wysypiskach odpadów, w oczyszczalniach ścieków, w stertach nawozu i kompostu. Na niektórych wysypiskach montowane są instalacje odgazowywania, niekiedy połączone z systemami odzyskiwania metanu z biogazubiogazbiogazu. Zjawisko produkcji metanu podczas fermentacji szczątków organicznych jest też wykorzystywane w biogazowniach, czyli instalacjach służących do produkcji metanu, mogącego służyć jako źródło energii. Substratem w biogazowniach mogą być organiczne składniki odpadów komunalnych, odpady rolnicze czy osady ściekowe z oczyszczalni ścieków.

Wiele odpadów jest poddawanych spalaniu w spalarniach śmieci. Taka utylizacja jest procesem kosztownym, ale szybszym niż recykling czy kompostowanie na rosnących wciąż składowiskach. W spalarni, w temperaturze 1100⁰C, odpady są rozkładane na składniki względnie bezpieczne dla środowiska. Niewielkie ilości szkodliwych substancji są zatrzymywane przez systemy filtrów i unieszkodliwiane. Popioły zagospodarowywane są do produkcji materiałów budowlanych. Spalanie śmieci dostarcza też energii. Spalarnie spełniają bardzo wysokie normy bezpieczeństwa.

RnZCd4bsjCMBo1
Źródło: Ignis (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.5.

Część odpadów komunalnych składowana jest na wysypiskach. Wiele wysypisk to po prostu zagłębienia terenu lub wyrobiska kopalniane, do których latami zrzucano różne odpady. Brak izolacji od środowiska powoduje, że szkodliwe substancje są wymywane przez wodę i przemieszczają się do gleby i cieków, a do atmosfery przedostają się pyły oraz gazy, w tym metan. Zanieczyszczeniom ulega także obszar wokół wysypiska – pewna część odpadów jest wynoszona przez wiatr poza jego teren. Znakomitym tego przykładem są foliowe torebki, które można zobaczyć w koronach drzew w promieniu nawet kilku kilometrów od miejsca gromadzenia odpadów. Ponadto wysypiska zamieszkiwane są przez liczne populacje gryzoni, uciążliwe dla środowiska i mieszkających w pobliżu ludzi. Kolejną wadą wysypisk jest to, że zajmują wielkie powierzchnie, a wartość terenów sąsiednich spada, gdyż nikt nie chce mieszkać, pracować ani prowadzić uprawy roli w ich pobliżu.

Składowanie odpadów na wysypiskach podlega restrykcyjnym ograniczeniom prawnym. Składowiska bezpieczne dla środowiska muszą być szczelne i trwałe, gdyż będą służyły kilkadziesiąt lat. Nie mogą też wydzielać uciążliwych zapachów ani toksycznych substancji. Od roku 2025 roku w całej Unii Europejskiej zacznie obowiązywać zakaz składowania na wysypiskach odpadów nadających się do recyklingu i odzysku.

izjcUfGc6w_d5e376

5. Segregacja odpadów

Aby łatwiej poradzić sobie z problemem śmieci, bezwzględnie trzeba je segregować. Dlatego oddzielnie zbiera się papier, plastik, metale, szkło, resztki organiczne oraz odpady niebezpieczne, takie jak zużyte baterie, świetlówki, sprzęt elektroniczny, chemikalia. Dzięki selektywnej zbiórce część odpadów zostanie wykorzystana jako surowce wtórne, część spalona. Celem gospodarki odpadami jest doprowadzanie do takiej sytuacji, by jak najmniej odpadów było składowanych.

R1Gm4EHfCnvb01
Źródło: Ireneusz Benzar, licencja: CC BY 3.0.

W zależności od firmy odpowiadającej za wywóz śmieci z gospodarstw domowych sposoby segregacji odpadów mogą się nieco różnić. Podstawowe zasady segregacji są jednak podobne. I tak odpady umieszczamy w następujących pojemnikach:

  • pojemnik na papier; umieszczamy w nim papier bez zszywek, folii i spinaczy, gazety, zniszczone książki, tekturę, kolorowe czasopisma i ulotki; nie można do niego wkładać zatłuszczonego papieru, pieluch, tapet, worków po materiałach budowlanych, kartonów po sokach i mleku;

  • pojemnik na plastiki i aluminium; gromadzimy w nim puszki i butelki, które przed włożeniem należy zgnieść; umieszczamy tu butelki PET, kartony po mleku i sokach, folie, torebki foliowe; nie można tu wkładać puszek po farbie, opakowań po aerozolach, butelek po oleju, jednorazowych naczyń, plastikowych mebli czy zabawek;

  • pojemnik na szkło bezbarwne i kolorowe w postaci butelek i słoików; nie należy do nich wkładać szyb okiennych, luster, szkła żaroodpornego, kryształów, ceramiki, żarówek, opakowań po lekach;

  • pojemniku na odpady zmieszane, gdzie zbieramy odpady organiczne oraz wszystkie te, które nie mogą zostać poddane recyklingowi.

    R1UuMJruL42GP1
    Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Obecnie każda rodzina może zadeklarować u swojego odbiorcy odpadów chęć ich segregowania. Obniży to koszty wywozu śmieci, jakie ponosi każde gospodarstwo domowe, oraz przyniesie korzyść środowisku i gospodarce.

Obserwacja 1

Ustalenie ilości śmieci wytwarzanych w gospodarstwie domowym.

Co będzie potrzebne
  • waga,

  • tabela do notowania masy śmieci z podziałem na kategorie.

Instrukcja
  1. Codziennie przez tydzień notuj w tabeli, ile i jakie śmieci wyrzuca się w twoim domu. Poproś rodzinę o pomoc podczas twojej nieobecności.

  2. Przed wyrzuceniem waż worek ze śmieciami zmieszanymi oraz odpady segregowane.

  3. Oszacuj ilość odpadów zmieszanych wytwarzanych przez twoją rodzinę w ciągu roku i ilość przypadającą na jednego członka twojej rodziny.

  4. Oszacuj, jaki procent produkowanych przez twoją rodzinę śmieci stanowią odpady segregowane? Zastanów się, w jaki sposób możecie zmniejszyć całkowitą ilość wytwarzanych odpadów.

Podsumowanie

Wytwarzane odpadów jest nieuniknione, możemy jednak ich ilość ograniczyć.

izjcUfGc6w_d5e480

6. Odpady szkodliwe i niebezpieczne

Odpady takie jak energooszczędne żarówki, świetlówki, baterie oraz urządzenie elektroniczne, np. zużyte komputery, słuchawki, myszki, sprzęt AGD, określane są jako elektrośmieci. Zawierają one pewne ilości bardzo szkodliwych związków. Świetlówka zawiera toksyczną rtęć w ilości ok. 5 mg, która wystarcza by skazić 5 tys. litrów wody pitnej. Rtęć po przedostaniu się do organizmu może wywołać wiele niepożądanych skutków, w tym ostre zatrucie. Z kolei baterie oraz akumulatory zawierają rtęć i inne metale ciężkie oraz żrące kwasy. Substancje zawarte w najmniejszej baterii, używanej na przykład w zegarkach elektronicznych, mogą skazić ok. 400 litrów wody.

Zużyte baterie, żarówki i świetlówki zbierane są do specjalnie oznaczonych pojemników, często wystawianych na przykład w sklepach i szkołach. Sprzęt AGD i inne elektrośmieci należy oddawać w punktach selektywnego zbierania odpadów komunalnych. Posłużą m.in. do odzyskania rzadkich i cennych pierwiastków.

R10IWg0xfYcHy1
Źródło: Curtis Palmer (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.

Szczególnego traktowania wymagają przeterminowane leki. Nie można ich łączyć z odpadami zmieszanymi ani wrzucać do toalety. Jeśli się tam dostaną, nie zostaną zutylizowane, a zawarte w nich substancje mogą przeniknąć do zbiorników wodnych, wód gruntowych, ujęć wody czerpanej dla ludzi i zwierząt. Szczególnie szkodliwa w środowisku jest obecność antybiotyków. Antybiotyki powodują z czasem uodpornianie się bakterii na ich działanie. Nadmierna ilość antybiotyków doprowadziła do pojawienia się szczepów bakterii lekoopornych, których nie potrafimy zwalczać. Szacuje się, że z czasem takich bakterii będzie więcej i w konsekwencji więcej będzie zgonów z powodu zakażeń.

RmyjAlauq98tn1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 3

Podaj dwa sposoby ograniczania ilości śmieci, jakie stosuje się w twoim domu. Jeśli twoja rodzina nie stosuje takich praktyk, zaplanuj dwa możliwe do zastosowania sposoby ograniczenia ilości śmieci.

izjcUfGc6w_d5e536

Słowniczek

biodegradacja
biodegradacja

biologiczny rozkład substancji organicznych prowadzony przez reducentów

biogaz
biogaz

gaz powstający w wyniku beztlenowego rozkładu materii organicznej; składa się głównie z metanu i dwutlenku wegla

dioksyny
dioksyny

związki chemiczne powstające podczas spalania drewna i materiałów organicznych; ich głównym źródłem są pożary lasów; mają negatywny wpływ na zdrowie; powstają także podczas spalania plastiku

metale ciężkie
metale ciężkie

grupa pierwiastków wykorzystywanych w przemyśle, mających toksyczny wpływ na organizmy; należą do nich m.in. rtęć, kadm, ołów

recykling
recykling

systemowe działania związane z obiegiem materiałów, które mogą być wielokrotnie przetwarzane i wykorzystywane; skuteczna forma ochrony środowiska przez ograniczenie zużycia surowców naturalnych i powstawania odpadów

segregacja odpadów
segregacja odpadów

sortowanie odpadów; podział odpadów na kategorie, który ułatwia i przyspiesza ich zagospodarowanie

utylizacja odpadów
utylizacja odpadów

proces przetwarzania odpadów polegający na odzyskaniu z nich surowców wtórnych

izjcUfGc6w_d5e644

Podsumowanie

  • Rozwój gospodarczy przyczynił się do zwiększenia ilości opakowań i produktów jednorazowego użytku.

  • Odpady powinny zostać zutylizowane, czyli w jak największym stopniu wykorzystane do pozyskania surowców wtórnych.

  • Odpady organiczne powinny być kompostowane.

  • Skutecznym i bezpiecznym sposobem zagospodarowania odpadów jest spalanie ich w spalarniach odpadów.

  • Substancje i urządzenia, które mogą doprowadzić do skażenia środowiska, nie mogą być wyrzucane wraz z odpadami komunalnymi.

  • Gospodarka odpadami komunalnymi stanowi w naszym kraju problem, gdyż większość z nich wywożona jest na składowiska.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Poszukaj w Internecie przykładów ponownego wykorzystania starych i niepotrzebnych przedmiotów (np. widelce jako elementy ściennego wieszaka, niepotrzebny żyrandol jako kwietnik itp.). Przedstaw na forum klasy te, które ci się najbardziej podobały lub zainspirowały cię do podobnych działań.

Polecenie 4.2

Porozmawiaj z babcią, dziadkiem lub innymi starszymi osobami z twojej rodziny lub kręgu znajomych. Dowiedz się, dlaczego kiedyś w domach wytwarzano znacznie mniej odpadów niż dzisiaj. Na podstawie uzyskanych informacji sformułuj i zapisz wnioski.

izjcUfGc6w_d5e708

Zadania

Ćwiczenie 1
R1GM374CzUJe11
zadanie interaktywne
Źródło: Barbara Szydzik <Barbara.szydzik@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1dVhL2KYElLN1
zadanie interaktywne
Źródło: Barbara Szydzik <Barbara.szydzik@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RoQ1lqMoI9nc11
Przyporządkuj wymienione odpady do odpowiednich kategorii. Odpady zmieszane Możliwe odpowiedzi: 1. Rozbity talerz, 2. Zużyty olej silnikowy, 3. Odzież z bawełny, 4. Lusterko, 5. Drewniane zabawki, 6. Szkło z rozbitej butelki, 7. Zwiędłe kwiaty, 8. Termometr rtęciowy, 9. Skórka z banana, 10. Słoik po ogórkach, 11. Żwirek z kuwety dla kota, 12. Kartonowe opakowanie po tablecie Szkło Możliwe odpowiedzi: 1. Rozbity talerz, 2. Zużyty olej silnikowy, 3. Odzież z bawełny, 4. Lusterko, 5. Drewniane zabawki, 6. Szkło z rozbitej butelki, 7. Zwiędłe kwiaty, 8. Termometr rtęciowy, 9. Skórka z banana, 10. Słoik po ogórkach, 11. Żwirek z kuwety dla kota, 12. Kartonowe opakowanie po tablecie Papier Możliwe odpowiedzi: 1. Rozbity talerz, 2. Zużyty olej silnikowy, 3. Odzież z bawełny, 4. Lusterko, 5. Drewniane zabawki, 6. Szkło z rozbitej butelki, 7. Zwiędłe kwiaty, 8. Termometr rtęciowy, 9. Skórka z banana, 10. Słoik po ogórkach, 11. Żwirek z kuwety dla kota, 12. Kartonowe opakowanie po tablecie Odpady niebezpieczne Możliwe odpowiedzi: 1. Rozbity talerz, 2. Zużyty olej silnikowy, 3. Odzież z bawełny, 4. Lusterko, 5. Drewniane zabawki, 6. Szkło z rozbitej butelki, 7. Zwiędłe kwiaty, 8. Termometr rtęciowy, 9. Skórka z banana, 10. Słoik po ogórkach, 11. Żwirek z kuwety dla kota, 12. Kartonowe opakowanie po tablecie
Źródło: Barbara Szydzik.
Ćwiczenie 4
R7GxScXgHLDpH1
zadanie interaktywne
Źródło: Barbara Szydzik <Barbara.szydzik@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1XGivTg7hT4w1
zadanie interaktywne
Źródło: Barbara Szydzik <Barbara.szydzik@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.