Grafika
Wprowadzenie
Grafiką zajmowało się wielu artystów, zanim jeszcze zaistniała jako dziedzina sztuki. Jako druk forma graficzna znana była już w IV wieku. Jednak grafika artystyczna rozpowszechniła się za sprawą Albrechta Dürera [czytaj: albrechta dyrera] w XVI wieku. Czy współczesny artysta tworzy ją jednak w taki sam sposób jak człowiek renesansu czy baroku?
Wraz z rozwojem techniki, zmieniły się możliwości artystów, materiały. Nie oznacza to jednak całkowitej rezygnacji z wypracowanych przed wiekami metod. Techniki graficzne stosowane przez dawnych artystów to między innymi:
monotypia,
drzeworyt,
miedzioryt,
sitodruk.
Techniki te przetrwały do współczesności i cieszą się do dziś popularnością.
Postęp oparty na narzędziach komputerowych przyczynił się natomiast do powstania nowej techniki - grafiki komputerowej.
Przedstawiać grafikę jako dziedzinę sztuki.
Wymieniać cechy twórczości artystów reprezentujących współczesne awangardy artystyczne.
Prezentować artystyczne dokonania wybranych twórców.
Omawiać przykładowe grafiki w odniesieniu do kierunków, jakie reprezentują.
Stosować terminologię właściwą dla analizy dzieła.
Określać użytkowy charakter grafiki.
Czym jest grafika?
Według „Słownika terminologicznego sztuk pięknych” grafika to:
Słownik terminologiczny sztuk pięknychjeden z podstawowych działów sztuk plastycznych, obejmujący techniki warsztatowe pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy druku (płyty metal., klocka drzeworytniczego i in.). W szerszym znaczeniu grafika obejmuje rysunek i liternictwo niepowielane. Zależnie od funkcji rozróżnia się grafikę artystyczną (zwaną też niezależną lub warsztatową) i użytkową (zwaną też stosowaną lub projektową).
Źródło: Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2003, s. 137.
Charakterystyczną cechą grafiki artystycznej jest skupienie...
Słownik terminologiczny sztuk pięknychw rękach artysty całego procesu twórczego, od projektu, poprzez dobór odpowiedniej techniki i opracowania formy druku, do wykonania odbitek. Grafik musi przewidzieć ostateczny efekt w czasie opracowywania płyty, a formą kontroli są próbne odbitki.
Źródło: Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2003, s. 137.
Prezentacja multimedialna
Zapoznaj się z prezentacją, w której omówione zostały wybrane graficzne techniki artystyczne: monotypia, drzeworyt, miedzioryt, sitodruk oraz grafika komputerowa.
W stronę abstrakcji
W grafice twórców współczesnych pojawiły się wpływy malarstwa abstrakcyjnego. Artyści‑graficy związani byli często z ekspresjonizmem abstrakcyjnymekspresjonizmem abstrakcyjnym, inspirowali się sztuką spod znaku color field paintingcolor field painting, czy ulegali wpływom minimalistówminimalistów i konceptualistówkonceptualistów.
Pionierem abstrakcji w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej był rzeźbiarz i malarz, William Turnbull [czytaj: łiliam ternbul] (1922 - 2012). Artysta tworzył pod wpływem rozpowszechnionej pod koniec lat 40. teorii, że struktury w przyrodzie powstają w wyniku procesów matematycznych i często przyjmują formę spirali. Z tym pomysłem związane są także grafiki Turnbulla [czytaj: ternbula], nawiązujące do ekspresjonizmu abstrakcyjnego.
Twórczość amerykańskiego malarza Al Helda (1928 - 2005) cechuje się licznymi zmianami stylistycznymi - w latach pięćdziesiątych styl jego dzieł malarskich odzwierciedlał abstrakcyjny ton ekspresjonistyczny, a w latach sześćdziesiątych przeszedł na styl geometryczny.
Od 1978 roku posunął się jeszcze dalej w eksperymenty, włączając kolor do swoich prac.
Pod koniec lat 70. artysta skierował się w stronę trójwymiarowości, ale nie zrezygnował z stosowania geometrycznych kształtów i linii.
Cechy te widoczne są w drzeworycie „Kyoto Wa” [czytaj: kjoto ła].
Vija Celmins [czytaj: wija celmins] (ur. 1938) to łotewsko‑amerykańska artystka wizualna, najbardziej znana z fotorealistycznych obrazów i rysunków naturalnych środowisk i zjawisk, takich jak ocean, pajęczyna, pola gwiezdne i skały. „Nocne niebo” należy do serii dwóch cykli prac, ukazujących artystyczne wizerunki nocnego nieba, wypełnione gwiazdami.
W grafice artysta opiera się na fotografii astronomicznej, a nie bezpośredniej obserwacji nocnego nieba.

Gwiazdy zostały oddane za pomocą bardzo małych znaków, przeważnie owalnych, które są w nieregularny sposób zagęszczone. Z bliskiej odległości kształty te wydają się wysoce abstrakcyjne, a ich związek z fotografią nocnego nieba jest prawie całkowicie niezauważalny. Tłem jest faktura nieopracowanego drewna matrycy, tworzy czysty czarny kwadrat. W dolnej części kompozycji widoczne są drobne, blade linie, powstałe z odcisku usłojenia drewna, które dodają faktury graficznej na monochromatycznej powierzchni.
Minimalizm
Rozwijający się w sztukach plastycznych w latach 60. minimalizm (minimal art) przeciwstawiał się nagromadzeniu środków wypowiedzi artystycznej, formalnym bogactwie, dążąc do oszczędności w formie. Ślady minimalistów można zauważyć także w pracach współczesnych grafików, także konceptualistów.
Amerykański artysta związany z różnymi ruchami, m.in. ze sztuką konceptualną i minimalizmem, Sol LeWitt [czytaj: sol lełet] (1928- 2007) jest najbardziej znany ze swoich programowych rysunków ściennych i konstrukcji modułowych, ale obok tych prac stworzył ponad 350 projektów graficznych, obejmujących tysiące litografii, sitodrukówsitodruków, akwafortakwafort, akwatintakwatint, drzeworytówdrzeworytów i linorytówlinorytów.
W całej jego twórczości powtarzał się motyw wzoru zatytułowany „Loopy Doopy” [czytaj: lupi dupi]- rygorystycznych zestawów wzorów, kształtów, siatek i kolorów oddawanych ołówkiem i farbą w spójności ze ścisłymi instrukcjami i diagramami, których należy przestrzegać podczas wykonywania pracy.
Motyw ten pojawił się także w serii dwukolorowych drzeworytów w czerwieni i błękicie.
Grupę brytyjskich artystów współczesnych działająca w latach 90. XX, zwaną Young British Artists,[czytaj: jong britisz artists] w skrócie YBA's, reprezentuje Damien Steven Hirst [czytaj: Dejmien Stiwen Herst] (ur. 1965), którego twórczość cechuje umiejętność wykorzystania w swoich pracach koloru i kształtu oraz proste przesłanki, na których opiera się większość jego najlepszych prac.
Artysta stworzył całą serię prac, w których wykorzystuje kropki. Skrajną wersję jego doświadczeń prezentuje drzeworyt „Pridinol” [czytaj: Prydynol].
Neofiguracja
Deformacyjny charakter neofiguracji, zapoczątkowanej podczas wystawy zorganizowanej z 1959 roku w Museum of Modern Art [czytaj: mjuzeum of modern art] w Nowym Jorku odznaczał się ekspresyjnością, odzwierciedlał lęk i niepokój współczesnego człowieka.
Poza deformacją i odniesieniami do antropomorfizmu, przybierał często formę akcentującą także egzystencję istoty żywej w ogóle, także zwierząt. Poza symbolem, w pracach artystów pojawiły się elementy tragizmu, okrucieństwa, które niejednokrotnie przybierały formę groteskową.Z agresywnej postawy i silnych przekonań znany jest meksykański artysta José Luis Cuevas [czytaj: Hose Luis Kuewas] (1934 – 2017). Choć przez krótki czas uczęszczał do wybitnej meksykańskiej instytucji Escuela de Pintura [czytaj: eskłela de pintura], uważał się za rysownika samouka, szukającego alternatywy dla meksykańskich muralistów i ich społecznego przekazu.
Jego rysunki przedstawiają izolację człowieka i niemożność komunikowania się. Wiele jego prac przedstawia zniekształcone postacie ludzkie lub takie, w których zachodzi proces transformacji w jakieś zwierzę. Szczególnie inspirował się stylami graficznymi Francisco Goyi [czytaj: fransisko goi], Pabla Picassa [czytaj: pabla pikassa].
Georg Baselitz [czytaj: georg bazelic] (ur. 1938) Prace niemieckiego artysty charakteryzują ekspresjonistyczne kreślone znaki i niewyrafinowane, groteskowe, przedstawienie figuratywne. Pracując w malarstwie, rysunku, grafice i monumentalnej rzeźbie w drewnie, artysta często porusza kwestie związane z niemiecką tożsamością narodową po II wojnie światowej. Ukazywał fragmentaryczne postacie, które w późniejszym okresie odwracał do góry nogami, co stało się jego znakiem rozpoznawczym.
Wczesne doświadczenia Baselitza [czytaj: bazelica] z grafiką rozpoczęły się w miejskim warsztacie dla artystów w Berlinie Zachodnim. Zaczął od akwafortyakwaforty i wkrótce przeszedł na drzeworyt. Podczas pobytu we Włoszech w połowie lat 60. odkrył XVI‑wieczne druki manierystyczne i rozpoczął osobistą kolekcję, która jest obecnie dobrze znana.
Wypróbował również technikę drzeworytu tonalnego (eksponującego światłocień).
Na uwagę zasługuje twórczość Susan Charny Rothenberg [czytaj: Suzan Szarny Rotenberg] (1945 - 2020), amerykańskiej malarki, rzeźbiarki, która zasłynęła z wizerunków konia, w których dokonała syntezy przeciwstawnych sił - abstrakcji i naturalizmu.
Te zainteresowania zaprezentowała także w grafice. Głowa i kości pochodząca z grupy czterech, pierwszych serii drzeworytów artystki, wykonanych w 1980 roku, zawierających od trzech do sześciu różnych impresji.
Wyjątkową pracą o charakterze neofiguratywnym jest drzeworyt Thomasa Kilppera [czytaj: Tomasa Kilpera], najbardziej znanego z drzeworytów, podejmujących problematykę od scen politycznych po portrety, polityków, bojowników o wolność, szpiegów i protestujących studentów.
Jedną z serii unikalnych grafik powstałych na mahoniowym parkiecie w biurowcu przy Blackfriars Road [czytaj: blakfrajers rołd], wykupionym przez artystę w 1999 roku jest „The Ring: Henry Cooper” [czytaj: de ring: henri kuper].
Monumentalny drzeworyt przedstawiał ring bokserski otoczony przez publiczność około osiemdziesięciu postaci, których imiona zostały wycięte na krawędzi dzieła. Artysta czerpał portrety z fotografii i akwafort, które wykonał jako slajdy i rzutował na podłogę, po czym rzeźbił relief dłutem i piłą łańcuchową. Następnie wykonał szereg odbitek, stanowiących indywidualne portrety, na wielu nowych i znalezionych materiałach. Wykorzystał nawet stare zasłony pozostawione w budynku, często zszywając kilka kawałków w jedną dużą, prostokątną połać.
Kilppera zafascynowała historia budynku i jego lokalizacji oraz powiązania z jego osobistą historią i motywami. Autor odniósł się do postaci kaznodziei i mówcy Rowlanda Hilla [czytaj: rołlanda hila], który wzniósł na tym miejscu kaplicę, która następnie została przejęta przez firmę inżynierską i zamieniona w magazyn mebli, natomiast w latach 1907‑1909 funkcjonowała jako jedno z najwcześniejszych kin w Londynie, aż w końcu w roku 1910 budynek stał się popularnym miejscem bokserskim The Ring [czytaj: De Ring], aż do zniszczeń wojennych w 1940 roku.
Budynek pełnił także funkcję kuchni, sali muzycznej i teatru, w którym The Old Vic Company [czytaj: de old wik kompany] wystawiał sztuki Szekspira. Został również wykorzystany przez Alfreda Hitchcocka [czytaj: Alfreda Hiczkoka] jako plan jego niemego filmu The Ring [czytaj: de ring] w 1926 roku.
W stylu POP‑ART
Zapoznaj się z tekstem Doroty Folgi‑Januszewskiej, która omawia wpływ pop‑artu na sztukę XX wieku.
Ikoną pop‑artu w sztuce stał się niewątpliwie Andy Warhol [czytaj: endi łorhol] (1928 - 1987), amerykański artysta, reżyser filmowy i producent. Jego prace wykazują silny związek między ekspresją artystyczną, reklamą i kulturą celebrytów lat 60. XX wieku i obejmują różnorodne media, w tym malarstwo, sitodruk, fotografię, film i rzeźbę.
Warhol [czytaj: łorhol] przywiązywał bardzo dużą wagę do medialnej promocji własnej osoby i twórczości, przy czym kreował się na nihilistę, a zarazem przeciętnego konsumenta kultury popularnej.
Do historii przeszły jego liczne prowokatorskie wypowiedzi typu: „Myślę, że malarz pokojowy to najlepszy artysta”. W swej twórczości często odwoływał się do tematów stanowiących codzienną pożywkę współczesnych mediów: seksu i śmierci, a zarazem stwierdził: Zdałem sobie sprawę, że wszystko, co robię, musi być związane ze śmiercią (1963). Ów podstawowy temat, obecny. (źródło: PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Warhol-Andy;3993963.html).
Warhol [czytaj: łorhol] stosował do tworzenia swoich dzieł technikę serigrafiiserigrafii. Jednym z nich są Czaszki – dzieło składające się z sześciu płócien, które są wyświetlane razem w pionowej siatce trzech rzędów po dwa. Każdy panel odtwarza ten sam obraz fotograficzny ludzkiej czaszki. Czarno‑białe zdjęcie, na którym opiera się dzieło, wykonał Ronnie Cutrone [czytaj: roni kutron], wówczas jeden z asystentów Warhola [czytaj: łorhola]. Cutrone [czytaj: kutron] umieścił czaszkę na stole, opierając ją na kawałku sklejki pokrytym białym papierem przed pustą ścianą studia. Warhol polecił mu zrobić kilka zdjęć, zmieniając położenie źródła światła, aby rzucać różne dramatyczne cienie.
Ważna postacią dla pop‑artu był także Roy Lichtenstein [czytaj: Roj Lichtensztajn] (1923 - 1997), amerykański malarz, rzeźbiarz i grafik.
Po 1960 roku artysta wprowadził do swojej twórczości technikę, która miała imitować druk, estetyką bardzo zbliżoną są do komiksu. Stosował w tym celu uroszczone środki wyrazu, wprowadzał wyrazowe onomatopejeonomatopeje, stosując tzw. rastryrastry. Rycina „Motyw Indian amerykańskich IV” z 1980 roku jest drzeworytem połączonym z litografią na białym papierze. Praca jest inspirowana doświadczeniami z końca lat 70., gdy mieszkał w pobliżu rezerwatu Indian Shinnecock [czytaj: szinekok].
W grafice Lichtenstein połączył dwa odmienne, aspekty amerykańskiej kultury - odniesienie do rodzimych artefaktów, takich jak totemy, ze stylem wizualnym inspirowanym współczesnymi materiałami drukowanymi.
Kulturą pop‑artu był zafascynowany także Eduardo Paolozzi [czytaj Edłardo Paolocci] (1924 - 2005), angielski artysta, jeden z założycieli Independent Group [czytaj: independent grup]. Mimo że zasłynął jako rzeźbiarz, znane są też jego prace graficzne. Jedną z nich jest sitodruk „Jedwabny świat Michała Anioła”, w której Paolozzi [czytaj Paolocci] łączy elementy popkultury i renesansu.
Iluzja OP‑ARTU
Op‑art to kierunek, którego szczyt popularności przypada na lata 60. i 70 XX wieku. Jego przedstawicielom zależy przede wszystkim na zaskakującej grze z percepcją. Stąd też stosują zestawienia barwne lub fakturalne, kompozycje geometryczne, wywołujące ten optyczny efekt. Wykorzystując zasady geometrii, artyści tworzą zupełnie nowy, precyzyjny i jednocześnie skomplikowany rodzaj sztuki, tworząc przestrzenne iluzje i wykorzystując niezwykłe kolory.
Op‑Art nawiązuje do stylu Bauhausu [czytaj: bałhałsu]. Wnika w przestrzeń publiczną i jest widoczny np.: na budynkach. Widzowie w pracach artystów op‑art'u mogą dostrzec ruch - wrażenie jest spowodowane subiektywnym odczuwaniem kolorów i wzorów. Victor Vasarely [czytaj: Wiktor Wasareli] (1906 - 1997) wcześnie wykorzystał te środki do perfekcji.
Opartowski charakter ma drzeworyt Tkactwo Lygii Pape [czytaj: lygii pejp] (1927 - 2004), brazylijskiej artystki, która porusza się w różnorodnych mediach i gatunkach. W eksperymentach z drzeworytem akcentuje nawiązania do sztuki ludowej. W pewnym stopniu nawiązanie do tkactwa w tytule odnosi się do połączenia zmechanizowanej reprodukcji i umiejętności lub pomysłowości, a także nawiązania do tradycji pracy tekstylnej w rdzennych społecznościach Brazylii. W ten sposób Tkactwo zderza współczesne idee dotyczące reprodukcji z tradycyjnymi technikami, czyniąc z nich przedmiot sztuki plastycznej.
Ruch i plastyczność związana z tekstyliami, a także ich bliskość ciału, wprowadzają również kolejny element niezdyscyplinowania do pozornie utrwalonej geometrii. Mimo że praca kojarzy się z abstrakcją, nawiązuje do form graficznych, eksponujących grę linii.
Grafika komputerowa
Grafika komputerowa łączy informatykę, matematykę i sztukę. Ma szerokie zastosowanie w projektowaniu już od lat 50. XX wieku. Nie jest techniką artystyczną, a raczej metodą pracy z wykorzystaniem narzędzi komputerowych i nowych technologii.
Jednak przed artystami uprawiającymi klasyczne techniki graficzne otworzyła nowe możliwości pracy. Co różni graficzne techniki warsztatowe od grafiki komputerowej?
Grafika stworzona metodą cyfrową w łatwy sposób może być reprodukowana, dlatego jest popularna wśród artystów kontynuujących sztukę pop‑artu i plakacistów. Artyści nie tylko mogą projektować swoje prace, wykorzystując programy komputerowe, ale także je drukować. Dzięki możliwościom tabletów graficznych, artyści mogą tworzyć prace technicznie przypominające tradycyjne formy graficzne, wprowadzać elementy trójwymiarowe, naśladować struktury.



Podsumowanie
Grafika, jako dziedzina sztuki związana jest z rysunkiem, który jest podstawowym środkiem w tworzeniu matrycy. Jej związek z malarstwem widoczny jest natomiast w efektach odbitek, w których stosowane są te same środki, co u malarzy. Dlatego reprezentuje też kierunki współczesne, właściwe malarstwu awangardowemu. Nieograniczone możliwości daje współcześnie spopularyzowana grafika komputerowa, wykorzystująca nowoczesne technologie.
Ćwiczenia
Wykonaj zadania dotyczące środków wyrazu zastosowanych w dziele Georga Baselitza

Zadanie plastyczne. Wykonaj pracę graficzną - inspirację dowolnej pracy graficznej z tego e‑materiału i nadaj jej tytuł. Wykorzystaj w tym celu różne materiały: nici, piasek, papier o różnej grubości i inne. Przed przystąpieniem do pracy sporządź plan wszystkich czynności.
Zadanie plastyczne. Przed wykonaniem pracy zgromadź odpowiednie narzędzia (płytka linoleum, rylce). Wykonaj pracę plastyczną w technice linorytu, inspirowaną neofiguracją lub grafikę komputerową inspirowaną op‑artem lub pop‑artem. Nadaj jej odpowiedni tytuł.
Słownik pojęć
kwasoryt, technika graficzna wgłębna, trawiona; także odbitka uzyskana tą techniką; na zawerniksowanej płycie miedzianej wykonuje się rysunek stalową igłą; dla osiągnięcia różnego natężenia kresek płytę trawi się kilkakrotnie kwasem azotowym; w powstałe zagłębienia (po oczyszczeniu płyty) wciera się farbę drukarską i wykonuje odbitki.
technika graficzna wgłębna, trawiona; także odbitka uzyskana tą techniką; płytę miedzianą z wykonanym rysunkiem pokrywa się mieszaniną alkoholu i pyłku żywicznego i lekko podgrzewa; płytę kilkakrotnie zanurza się w kwasie azotowym (werniksując partie dostatecznie wgłębione), który wytrawia metal odsłonięty między ziarenkami żywicy; oczyszczoną płytę pokrywa się farbą i wykonuje odbitki.
jedna z głównych, obok action painting [czytaj: ekszyn pejting], tendencji w malarstwie amerykańskim, rozwijająca się po II wojnie światowej w ramach ekspresjonizmu abstrakcyjnego (zwanego też szkołą nowojorską).
technika graficzna wypukła; na drewnianym klocku powleczonym gruntem opracowuje się rysunek; metalowymi dłutami lub rylcami wycina się tło (na odbitce białe), partie wypukłe pokrywa się farbą i odbija ręcznie na papierze.
termin stosowany wobec różnorodnych dzieł malarzy tworzących w Nowym Jorku od lat 40. do 60. XX w; według R. Motherwella [czytaj: moterłela] dzieło malarskie powinno wyrażać „wewnętrzne doświadczenie rzeczywistości”.
sztuka konceptualna, sztuka pojęciowa, typ działania sprowadzony do przekazu koncepcji myślowej drogą komunikatu słownego, wykresu, rysunku technicznego, fotografii itp. Są to często teksty dotyczące samej sztuki, hasła parafrazujące potoczne zdania wymieniane między ludźmi, notatki o rozmaitych treściach, m.in badawczo‑naukowe, czynione przez dyletantów w danej dziedzinie wiedzy, propozycje wyobrażeń dotykających obszaru filozofii itd.
współczesna technika graficzna, wypukła, zbliżona do drzeworytu; w płycie linoleum wycina się nożem i innymi narzędziami partie kompozycji mające w odbitce pozostać białe; pozostałe części powleka się farbą i wykonuje odbitki; linoryty charakteryzują silne kontrasty czerni i bieli oraz większa niż w drzeworycie swoboda rysunku (linoleum pozwala na cięcie we wszystkich kierunkach).
minimal art, sztuka minimalna, termin określający tendencję w sztuce współczesnej (od końca lat 50. XX w.) zmierzającą do stosowania wyłącznie elementarnych form geometrycznych.
dźwiękonaśladownictwo, imitowanie pozajęzykowych efektów akustycznych środkami językowymi, przez gromadzenie dźwiękonaśladowczych słów, sekwencji głoskowych.
przyrząd optyczny w postaci płyty lub folii, przeznaczony w fotoreprodukcji do przetwarzania (zwane rastrowaniem) obrazu oryginałów wielotonalnych w układ tzw. punktów rastrowych, których wielkość i kształt odpowiada luminancji określonych miejsc obrazu oryginału (punkty większe, kwadratowe, odpowiadają ciemniejszym miejscom obrazu, punkty mniejsze, okrągłe — jaśniejszym); punkty rastrowe przekształca się w elementy formy drukowej, tworzące po wydrukowaniu złudzenie tonalności.
(inaczej: sitodruk) jedna z metod drukowania, w której stosuje się formę drukową najczęściej w postaci prostokątnej ramy z napiętą na niej siatką z włókien naturalnych lub syntetycznych (poliamidowych lub poliestrowych) albo z metalu, z wytworzonymi w niej elementami drukującymi (nie zakryte oczka siatki przepuszczające farbę) i niedrukującymi (zakryte oczka siatki).
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna).
Kubalska‑Sulkiewicz K. (red.), Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2003.
Notatki ucznia
Galeria
Bibliografia
Folga - Januszewska D., Pop‑art, [w:] Wiedza i życie, s. 11, 1998.
Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, oprac. zbiorowe, Warszawa 1980.
Little S., Sztuka. Kierunki, mistrzowie, arcydzieła, Elipsa, Poznań 2007.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska‑Sulkiewicz, Warszawa, 2003.
Encyklopedia PWN (wersja elektroniczna).

























