Greckie i rzymskie szkoły filozoficzne

Czym były, a czym nie były szkoły filozoficzne antyku

Przyglądając się starożytnym szkołom filozoficznym, warto odłożyć na bok nasze współczesne wyobrażenia na temat szkół i uniwersytetów. Wielopiętrowy, zorganizowany przez państwo system instytucji szkolnych, tak typowy dla dzisiejszego świata, nie daje wyobrażenia o tym, jak filozofowano w antyku i jak przekazywano z pokolenia na pokolenie wiedzę filozoficzną.

Szkoły filozoficzne to raczej grupy filozofów i ich uczniów (a nawet wielu pokoleń uczniów), zgromadzone wokół założyciela bądź pewnych wspólnie wyznawanych poglądów. Niektóre ze szkół nie trwały dłużej niż życie i aktywność ich założyciela, inne trwały przez kilka stuleci, zyskując renomę i uczniów z najdalszych części antycznego świata. Różny był stopień ich organizacji – część pozostawała luźnymi strukturami, inne wypracowywały ścisłe procedury i instytucjonalizowały się. Założyciele lub kierownicy takich szkół nierzadko wymagali od swoich uczniów konkretnego sposobu życia, zgodnego z wyznawanymi poglądami. Część szkół przypominała pod wieloma względami bractwa religijne czy późniejsze kongregacje mnisze.

Choć następne pokolenia niekoniecznie hołdowały poglądom założyciela, rola kierowników szkół, nazywanych scholarchamiScholarchascholarchami (a w kontekście następstwa po założycielu diadochamiDiadochdiadochami) – była kluczowa. Byli przewodnikami duchowymi i intelektualnymi, organizowali sposoby pracy szkoły, często wskazywali swojego następcę. O ile w niewielkiej szkole scholarcha bywał jedynym nauczycielem, w największych kierował dużą wspólnotą. Najsłynniejsze i największe szkoły funkcjonowały w Atenach i Aleksandrii. Najsłynniejsze z nich, jak: AkademiaAkademiaAkademia platońska, LiceumLiceumLiceum arystotelejskie, StoaStoaStoa Zenona, OgródOgródOgród epikurejski, szkoła sceptyków założona w Elidzie przez Pyrrona, przetrwały nawet kilka stuleci. Autorytet szkoły lub jej charyzmatycznego przywódcy czy przełożonego przyciągał jak magnes; od Diogenesa Laertiosa wiemy, że na przykład Teofrast, następca Arystotelesa w utworzonym przezeń Liceum (przełom IV i III w. p.n.e.) miewał 2000 uczniów na swoich wykładach.

REnPMHLs83RjH

Ilustracja przedstawia plan architektoniczny zachowanego kompleksu sal lekcyjnych (audytoriów) w Aleksandrii, Kom el‑Dikka. Po prawej stronie ekranu znajduje się panel boczny z listą elementów, które widoczne są na planie. Po kliknięciu w pierwszą pozycję na liście - "Teatr", na ilustracji podświetla się na czerwono element w lewym, dolnym narożniku. Wyróżnia się półkolistym kształtem, zawiera scenę i, również ułożone w półkole, trybuny. Na panelu bocznym, obok nazwy omawianego elementu, znajduje się przycisk z wielokropkiem. Po jego kliknięciu, pojawia się okno z opisem danego elementu planu. Teatr - W późnym antyku pełnił też być może funkcję największej sali lekcyjnej i służył do wykonywania mów popisowych i wykładów dla większych grup uczniów. Drugą pozycją na liście jest Portyk. Po kliknięciu w nazwę, na planie zostaje podświetlony na czerwono fragment w kształcie litery F - pionowa, wąska przestrzeń w lewej części planu, rozciągająca się przez całą wysokość ilustracji, a także odchodzące od niej pod kątem prostym, dwie poziome, równoległe do siebie przestrzenie. Po kliknięciu w wielokropek, pojawia się informacja dodatkowa: Portyk - Ulica z kolumnadą, stanowiła wraz z pasażem północnym i południowym główne dojście do szkoły. Trzeci element planu to sale wykładowe. Po kliknięciu podświetlone są odpowiednie, prostokątne fragmenty usytuowane w lewej części kompleksu. Po kliknięciu w przycisk z wielokropkiem, wyświetla się informacja: Kompleks sal wykładowych dla kilkunasto- lub kilkudziesięcioosobowych grup uczniów. Były miejscem wykładania prawa, medycyny, filozofii, retoryki. Kliknięcie w kolejną pozycję "Łaźnie" powoduje podświetlenie na czerwono dużego obszaru w górnej, centralnej części planu, sąsiednio z salami wykładowymi. Po kliknięciu na przycisk z wielokropkiem pojawia się okno z informacją: Łaźnie - Ich bliskość kompleksowi sal lekcyjnych nie dziwi, ponieważ łaźnie były miejscem publicznych spotkań, dyskusji, miejscem częstych wizyt, lokowanym często w kluczowych miejscach miasta. Ostatnia pozycja w panelu bocznym to Cysterna. Jej kliknięcie powoduje podświetlenie na czerwono elementu w kształcie prostokąta, położonego w oddaleniu od reszty do tej pory wspomnianych pomieszczeń. Po kliknięciu na przycisk z wielokropkiem pojawia się dodatkowa informacja: Cysterna (cistern) - Zbiornik zapewniający zaopatrzenie w wodę dla całego kompleksu budynków.

Ilustracja przedstawia plan architektoniczny zachowanego kompleksu sal lekcyjnych (audytoriów) w Aleksandrii, Kom el‑Dikka. Po prawej stronie ekranu znajduje się panel boczny z listą elementów, które widoczne są na planie. Po kliknięciu w pierwszą pozycję na liście - "Teatr", na ilustracji podświetla się na czerwono element w lewym, dolnym narożniku. Wyróżnia się półkolistym kształtem, zawiera scenę i, również ułożone w półkole, trybuny. Na panelu bocznym, obok nazwy omawianego elementu, znajduje się przycisk z wielokropkiem. Po jego kliknięciu, pojawia się okno z opisem danego elementu planu. Teatr - W późnym antyku pełnił też być może funkcję największej sali lekcyjnej i służył do wykonywania mów popisowych i wykładów dla większych grup uczniów. Drugą pozycją na liście jest Portyk. Po kliknięciu w nazwę, na planie zostaje podświetlony na czerwono fragment w kształcie litery F - pionowa, wąska przestrzeń w lewej części planu, rozciągająca się przez całą wysokość ilustracji, a także odchodzące od niej pod kątem prostym, dwie poziome, równoległe do siebie przestrzenie. Po kliknięciu w wielokropek, pojawia się informacja dodatkowa: Portyk - Ulica z kolumnadą, stanowiła wraz z pasażem północnym i południowym główne dojście do szkoły. Trzeci element planu to sale wykładowe. Po kliknięciu podświetlone są odpowiednie, prostokątne fragmenty usytuowane w lewej części kompleksu. Po kliknięciu w przycisk z wielokropkiem, wyświetla się informacja: Kompleks sal wykładowych dla kilkunasto- lub kilkudziesięcioosobowych grup uczniów. Były miejscem wykładania prawa, medycyny, filozofii, retoryki. Kliknięcie w kolejną pozycję "Łaźnie" powoduje podświetlenie na czerwono dużego obszaru w górnej, centralnej części planu, sąsiednio z salami wykładowymi. Po kliknięciu na przycisk z wielokropkiem pojawia się okno z informacją: Łaźnie - Ich bliskość kompleksowi sal lekcyjnych nie dziwi, ponieważ łaźnie były miejscem publicznych spotkań, dyskusji, miejscem częstych wizyt, lokowanym często w kluczowych miejscach miasta. Ostatnia pozycja w panelu bocznym to Cysterna. Jej kliknięcie powoduje podświetlenie na czerwono elementu w kształcie prostokąta, położonego w oddaleniu od reszty do tej pory wspomnianych pomieszczeń. Po kliknięciu na przycisk z wielokropkiem pojawia się dodatkowa informacja: Cysterna (cistern) - Zbiornik zapewniający zaopatrzenie w wodę dla całego kompleksu budynków.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Ds9dAPUeV

R1aEfgkgQ9iEH

Ilustracja przedstawia fotografię jednej z odkrytych w Aleksandrii, na Kom el‑Dikka, sal wykładowych (tak zwanego audytorium K). Obraz jest wyszarzony i dopiero po kliknięciu na poszczególne pozycje w panelu bocznym, uwidocznione zostają odpowiednie fragmenty zdjęcia. Pierwszy element to Siedziska. Po kliknięciu w niego, na ilustracji ukazują się kamienne schody‑trybuny, ułożone w kształt półkola. Po kliknięciu w przycisk z wielokropkiem, znajdujący się obok nazwy, pojawia się informacja o wybranym elemencie. Siedziska - Ławy, miejsca siedzące dla uczniów. Kliknięcie na kolejny element w panelu bocznym - Kamień - uwidacznia na ilustracji duży kamień, znajdujący się na środku sceny. Jest dobrze widoczny z każdego miejsca siedzącego. Po kliknięciu w przycisk wielokropka, pokazuje się informacja: Kamień ustawiony w tym miejscu w wielu salach lekcyjnych – był albo podstawą drewnianego pulpitu (mównicy, z greckiego analogeion, z łacińskiego analogium), przy którym studenci wygłaszali mowy i wprawki, albo podstawą wyznaczonego miejsca, z którego studenci występowali. Po wybraniu kolejnego elementu z panelu bocznego - Katedry, na fotografii uaktywnia się fragment ze schodkami, prowadzącymi przez środek półkola siedzisk. Po kliknięciu w przycisk z wielokropkiem, ukazuje się okno z informacją: Katedra czyli krzesło (tron) nauczyciela (z greckiego thrónos), dodatkowo oddzielone kamiennym obramowaniem schodów, odpowiednio wywyższone w stosunku do ław dla uczniów. Ostatni element - Ściana - to fragment kamiennej konstrukcji, izolujący audytorium od reszty przestrzeni, znajdujących się w tle. Kliknięcie w ikonę z wielokropkiem powoduje wyświetlenie informacji: Ściana oddzielająca salę lekcyjną od innej, bliźniaczej sali lekcyjnej (tak zwane audytorium L).

Ilustracja przedstawia fotografię jednej z odkrytych w Aleksandrii, na Kom el‑Dikka, sal wykładowych (tak zwanego audytorium K). Obraz jest wyszarzony i dopiero po kliknięciu na poszczególne pozycje w panelu bocznym, uwidocznione zostają odpowiednie fragmenty zdjęcia. Pierwszy element to Siedziska. Po kliknięciu w niego, na ilustracji ukazują się kamienne schody‑trybuny, ułożone w kształt półkola. Po kliknięciu w przycisk z wielokropkiem, znajdujący się obok nazwy, pojawia się informacja o wybranym elemencie. Siedziska - Ławy, miejsca siedzące dla uczniów. Kliknięcie na kolejny element w panelu bocznym - Kamień - uwidacznia na ilustracji duży kamień, znajdujący się na środku sceny. Jest dobrze widoczny z każdego miejsca siedzącego. Po kliknięciu w przycisk wielokropka, pokazuje się informacja: Kamień ustawiony w tym miejscu w wielu salach lekcyjnych – był albo podstawą drewnianego pulpitu (mównicy, z greckiego analogeion, z łacińskiego analogium), przy którym studenci wygłaszali mowy i wprawki, albo podstawą wyznaczonego miejsca, z którego studenci występowali. Po wybraniu kolejnego elementu z panelu bocznego - Katedry, na fotografii uaktywnia się fragment ze schodkami, prowadzącymi przez środek półkola siedzisk. Po kliknięciu w przycisk z wielokropkiem, ukazuje się okno z informacją: Katedra czyli krzesło (tron) nauczyciela (z greckiego thrónos), dodatkowo oddzielone kamiennym obramowaniem schodów, odpowiednio wywyższone w stosunku do ław dla uczniów. Ostatni element - Ściana - to fragment kamiennej konstrukcji, izolujący audytorium od reszty przestrzeni, znajdujących się w tle. Kliknięcie w ikonę z wielokropkiem powoduje wyświetlenie informacji: Ściana oddzielająca salę lekcyjną od innej, bliźniaczej sali lekcyjnej (tak zwane audytorium L).

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Ds9dAPUeV

Stoicy na przykład mogli pozwolić sobie na ścisłą selekcję uczniów i pobieranie od nich wysokich opłat. Szkoła pyrrońska w Elidzie korzystała z ulg podatkowych, a władcy ptolemejskiego Egiptu utrzymywali kierowników szkoły w Aleksandrii. Z drugiej strony, wielu filozofów prowadziło swoją działalność w jednym mieście lub wędrownie bez uczniów lub z tylko pojedynczymi uczniami.

RlLIVbqEsg9md

Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę głowy Pyrrona z Elidy. Rzeźba na powierzchni jest zniszczona, ma liczne ubytki. Pyrron ma duże oczy z mocno zarysowanymi cieniami pod oczami. Ma dość duży nos oraz mocne łuki brwiowe. Na jego twarzy rysują się zmarszczki. Ma bujną brodę oraz średniej długości włosy. Rzeźba stoi na kamiennym bloku. Tło stanowi czerwona ściana.

R1Cou8s0EU3XO

Zdjęcie przedstawia miejsce, w którym znajdował się Portyk Malowany. Po prawej stronie znajduje się murowane wzniesienie w kształcie kwadratu, a na nim fragmenty murów. Po lewej stronie znajduje się niski narożny fragment portyku. Ruiny porośnięte są trawą.

Grecka filozofia w cesarstwie rzymskim

Choć w II i I w. p.n.e. Rzymianie podporządkowali sobie cały niemal świat grecki, organizując go w prowincje, ale i pozostawiając miastom częściową samorządność, filozofia pozostawała atrybutem i atutem Greków. Niektóre wydarzenia historii politycznej, jak np. represje króla Egiptu Ptolemeusza VIII wobec intelektualistów (trzecia ćwierć II w. p.n.e.) czy zajęcie i zrabowanie Aten przez Sullę w 86 r. p.n.e. powodowały utrudnienia w działaniu szkół, czy nawet przejściowe zaprzestanie ich działalności, ale filozofowanie odradzało się bądź na miejscu, bądź w innych miejscach, do których filozofowie przenosili się na stałe. Trwały wszystkie główne szkoły filozoficzne. Począwszy od I w. p.n.e. młodzi Rzymianie z najlepszych rodzin coraz częściej odbywali w ramach swojej edukacji podróże do Aten, Delf czy na Rodos, by kształcić się w retoryce, ale też filozofii. Przedstawiciele poszczególnych szkół lub niezależni filozofowie tworzyli nowe miejsca na mapie edukacji filozoficznej (jak Epiktet w epirockiej NikopolisNikopol (Nikopolis)Nikopolis).

Począwszy od czasów hellenistycznych i z jeszcze większym natężeniem w okresie rzymskim nauczanie filozofii instytucjonalizowało się. Trwały wszystkie główne szkoły: platońska, arystotelejska, epikurejska, stoicka, cynicka, scepytczna. Warto pamiętać, że szkoły i poszczególne grupy filozofów nastawione były w stosunku do siebie często bardzo polemicznie i rywalizowały - zarówno dla przeważenia w poglądach, jak i liczbie uczniów. Jeśli dodamy do tego jeszcze, że filozofowie spierali się zajadle z retorami, okazuje się, że charakter nauczania i publicznego funkcjonowania filozofii był dość wojowniczy. Miało to zarówno negatywne, jak i pozytywne skutki, bo z jednej strony rywalizacja wykraczała często poza granice tego, co nazwalibyśmy rzetelną i uczciwą dyskusją, ale z drugiej angażowano się w wyrabianie światopoglądów i stanowisk, a to przynosiło twórcze rezultaty.

O tym, że właściwe nauczanie filozofii było wyzwaniem, wiedziano od dawna. Ale też właśnie dlatego filozofowie nie kwestionowali wartości umiejętności retorycznych jako takich. Już wspomniany wyżej Teofrast wspominał:

Filozofia Rzymian

Skala greckiej inspiracji w rozwoju kultury rzymskiej jest znana, i nie do przecenienia. Sami Rzymianie rozumieli to zjawisko, choć nie brakło, zwłaszcza w okresie republikańskim, także krytyków. Być może dlatego zaszczepienie filozofii greckiej w Rzymie przychodziło nie bez trudności. W na przełomie 156 i 155 r. p.n.e. do miasta Rzym, rządzącego już wówczas całą Italią i znaczną częścią Grecji, wyjechała misja trzech znanych filozofów, przełożonych wielkich szkół – byli to Karneades (platonik), Krytolaos (arystotelejczyk) i Diogenes (stoik). Przekonywali do siebie elitę, filozofowali publicznie, ale zostali zmuszeni do wyjazdu, w czym niemałą rolę miał odegrać Marek Porcjusz Katon Cenzor, ogromnie wpływowy senator, wrogi wpływom helleńskim i uważający idee trzech filozofów za obce rzymskości i niebezpieczne. Gdy podobne próby wyjazdu do Wiecznego Miasta podjęli z kolei epikurejczycy (Alkajos, Filiskos), efekty były równie opłakane, bo z rzymskiej perspektywy czynienie przyjemności celem, nawet w rozumieniu epikurejskim, nie było wówczas ideą godną uznania czy zrozumienia. Nieco większe uznanie spotkało Panaitiosa, stoika, goszczonego w Rzymie kilkakrotnie przez ród Scypionów. Tym niemniej pod wpływem epikurejczyków pewien Gajusz Amafiniusz napisał po łacinie - jako pierwszy – dziełko filozoficzne i znalazł naśladowców. Nie byli to jeszcze wielcy filozofowie, ale popularyzowali podstawowe poglądy filozoficzne. Byli później krytykowani zarówno za płytkość wykładu, jak i język ich publikacji, ale warto pamiętać, że w pierwszej połowie I w. p.n.e. łacińskie próby filozofowania pojawiły się. Nadal też przyjeżdżali greccy filozofowie – z Aten do Rzymu przybył np. Filon z Larysy, scholarcha Akademii Platońskiej, który w mieście pozostał do śmierci i dawał wykłady wielu rzymskim intelektualistom, zyskując powszechne uznanie.

Takie działania natrafiały jednak na tę podstawową trudność, że greka filozofii – i bardzo precyzyjna, i używająca potocznych wieloznacznych terminów dla oznaczenia pojęć filozoficznych – nie była łatwa do przetłumaczenia i wymagała właściwie obmyślenia łaciny filozoficznej. Tę zasługę przypisuje się najczęściej głównemu krytykowi pierwszych łacińskich popularyzatorów – Markowi Tuliuszowi Cyceronowi, politykowi, wielkiemu oratorowi i intelektualiście. Słuchacz Filona, przez swe filozoficzne zainteresowania miał wypracować podstawy języka, którym później łacińska Europa będzie uprawiać filozofię i który umożliwił Rzymianom z zachodniej części imperium pogłębić wiedzę filozoficzną i lepiej zrozumieć Greków. Cyceron miał czas na filozofowanie głównie na wczesnym etapie kariery i pod koniec życia, gdy zwycięstwo Cezara w wojnie domowej pozostawiło Cycerona po złej stronie barykady, zmniejszyło jego wpływy polityczne i nakazało mu daleko idącą ostrożność. Choć w swoim własnym rozumieniu był on stoikiem lub akademikiem, historycy filozofii widzą w Cyceronie eklektyka, przejmującego nawet część poglądów nielubianych przez siebie epikurejczyków, ale także sceptyków. Głoszący szczęście osiągane przez cnotliwe życie, Cyceron szczególną wartość przydawał przyjaźni, zarówno w skali prywatnej, jak i publicznej, i ten element jego filozofii pozostaje do dziś szczególnie urzekający (choć historycy mogliby się spierać, na ile wierny pozostał tym ideałom sam filozof w swoim publicznym życiu). Część pism filozoficznych Cycerona, jak np.: O państwie, O prawach, O najwyższym dobru i złu, O naturze bogów, Rozmowy Tuskulańskie, Paradoksy stoickie, weszło na stałe do kanonu. Stracenie Cycerona w 43 r. p.n.e. pozbawiło Rzym także bardzo twórczego filozofa, który mógł nadal uczynić wiele dla rozwoju filozofii łacińskiej.

By przedstawić sprawę uczciwie, trzeba dodać, że Cyceron nie był jedynym działającym wówczas w Italii filozofem. W Herkulanum, w luksusowej willi Lucjusza Kalpurniusza Pizona (teścia Cezara), żył i działał greckojęzyczny, wykształcony w Atenach Syryjczyk Filodem z Gadary, poeta i intelektualista wielu zainteresowań, w tym muzyki, teologii – i filozofii. Był przedstawicielem Ogrodu, uczniem scholarchy Zenona z Sydonu, i dzięki mecenatowi przyjaciela skupił wokół siebie krąg epikurejczyków, filozofujących na italskiej ziemi po grecku tak o zagadnieniach logiki, jak i istnienia bogów, retoryki i ekonomii. Pisma Filodema zachowały się częściowo dlatego, że przetrwały w willi Pizona, w domowej bibliotece, liczącej przeszło 2000 zwojów, zasypanej potem wraz z całym Herkulanum podczas słynnej erupcji Wezuwiusza w 79 r. n.e. Za życia Filodema było to tętniące życiem miejsce uprawiania filozofii, w którym otoczeni posągami m.in. filozofów intelektualiści znajdowali wytchnienie i inspirację.

Nie wiemy, czy z tym kręgiem intelektualnym wszedł w jakikolwiek kontakt Lukrecjusz (Tytus Lukrecjusz Karus), Rzymianin, który bywa uważany za największego z epikurejczyków. Wiemy o nim bardzo niewiele i w przeciwieństwie do Cycerona, po którym pozostały nam liczne dzieła, spisane mowy i setki listów, znamy go wyłącznie z poematu, który napisał – O naturze rzeczy. Wiemy tylko, że nie dożył 50. roku życia, a poemat zadedykował Gajuszowi Memmiuszowi, zięciowi Sulli i politykowi, który poniekąd wszedł w posiadanie ruin domu Epikura w Atenach. Chciał go nawet wyburzyć, ale odwiedli go od tego miejscowi epikurejczycy i Cyceron.

O naturze rzeczy pozwala zakwalifikować Lukrecjusza jako jednego z najwybitniejszych poetów rzymskich, ale tematyka utworu jest zdecydowanie filozoficzna, pisana z myślą wspomożenia żyjących w odszukaniu szczęścia i pokoju ducha, a także oswojenia czy też wyzbycia się z lęku przed śmiercią i bogami. Świat działał dla Lukrecjusza rozumowymi prawami fizyki i przypadku, fortuny, i nie potrzebował boskich interwencji. Nie został wymyślony dla człowieka i nie jest mu przyjazny, nie brak w nim także zła. Niemniej dzięki filozofii i poznaniu natury wszechrzeczy świat ten można oswoić, a lęk przed nim ograniczyć. Postawa filozoficzna Lukrecjusza, nieco bardziej pesymistyczna niż spojrzenie samego Epikura jest w dzisiejszej perspektywie bardzo aktualna.

R69CJFMhcrm9L

Fotografia przedstawia popiersie Marka Tuliusza Cycerona. Rzeźba jest wykonana z marmuru i jest dobrze zachowana. Filozof został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku. Ma dość duży nos, zmarszczki wokół oczu, ust i na czole. Jego usta są lekko uchylone. Ma wysokie czoło i niewielką ilość włosów. Jego twarz pozbawiona jest zarostu. Jego ramiona spowija szata.

R181q92XRTIAR

Zdjęcie przedstawia popiersie Pitagorasa, wykonane z ciemnego kamienia. Mężczyzna ma średniej długości kręconą brodę oraz wąsy. Spod okrągłego nakrycia głowy wystają kręcone włosy. Na jego czole rysują się niewielkie zmarszczki. Ma zaznaczone kości policzkowe. Na jego ramionach spoczywa szata. Zdjęcie zostało wykonane na tle białej ściany.

W pierwszym okresie cesarstwa rzymskiego greccy filozofowie bywali gośćmi w otoczeniu cesarzy i szeroko kolportowali swoje poglądy wśród elit, a konserwatywne poglądy sprzed dwóch stuleci, obawiające się zgubnego wpływu greckiej filozofii na rzymskie standardy moralne, nie dawały się już we znaki. Co więcej, filozoficzne poglądy Greków, dostępne teraz także i po łacinie, a także uprawiane i kultywowane przez samych Rzymian, wpływały również na rzymskie postrzeganie rzeczywistości i na prawa wydawane przez cesarzy. To właśnie z takiego wpływu wywodzą się np. poszczególne prawa cesarzy z I i II w. n.e., łagodzące okrutny stosunek do niewolników. To stoicy i epikurejczycy pouczali elity obu części cesarstwa, że ludzie w swej kondycji rodzą się równi, a chociaż każdy ma swoją ojczyznę, to w odniesieniu do świata jako takiego ich ojczyzną jest cały świat (kosmopolityzmKosmopolityzmkosmopolityzm).

W takim otoczeniu intelektualnym rozkwitły poglądy stoickie Lucjusza Anneusza Seneki (I w. n.e.), wychowawcy a potem doradcy cesarza Nerona, z rozkazu którego skazanego na śmierć przez samobójstwo. Płodny autor pism filozoficznych, traktatów moralnych, tragedii i listów, choć znał poglądy wielu szkół, filozofował i praktykował życie jako stoik, zachowując przy tym otwarcie deklarowaną niezależność i potrzebę samodzielnego myślenia. Pisał i przemyśliwał twórczo wiele tematów, ale przede wszystkim zagadnienia etyczne: o opatrzności, naturze bóstwa, o charakterze człowieka i grzechu i winie przypisanym człowieczeństwu, o woli kierującej człowiekiem, sumieniu. Bezprecedensowo silnie zastanawiał się nad nierównościami pomiędzy ludźmi, a nawet popularyzował postawę bezwarunkowego uprawiania dobra, nawet nieodwzajemnionego.

W II w. n.e. imperium doczekało się swojego jedynego cesarza‑filozofa na tronie. Mowa o Marku Aureliuszu (panował 161 – 180 r.), doskonale wykształconym i świadomie filozofującym autorze Rozmyślań (oryginalny tytuł: Do siebie samego), także stoiku, wspierającym filozofię także dzięki swojej władzy. Zarządził między innymi wypłacanie wysokich płac scholarchom głównych szkół. Jako filozof, upatrywał on w dystansie i autorefleksji sposobu łagodzenia napięć, które przynosi życie zarówno pojedynczego człowieka jak i całych społeczności. Zdystansowanie się od uczuć, panowanie nad sobą i wycofanie się w głąb samego siebie, wyciszenie, a jednocześnie dobro i traktowanie innych z miłością uznawał za najważniejsze zasady właściwego życia. Z triady ciała duszy i nousNousnous (rozumu czyli duszy rozumnej), to nous uważał za najważniejszy i luźno utożsamiał go z panteistycznie, wszechogarniająco rozumianym bóstwem.

RQsc46JMAJAwA

Mapa przedstawia lokalizację greckich i rzymskich centrów życia filozoficznego. Obejmuje obszar basenu Morza Śródziemnego, z lewej strony ograniczony do Korsyki, Sardynii, Kartaginy. Dolną część ekranu stanowi północne wybrzeże Afryki. Od góry mapa ograniczona jest do wysokości dzisiejszego San Marino. Z prawej strony natomiast ukazane jest wybrzeże wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (tereny dzisiejszego Libanu). Z prawej strony ekranu znajduje się panel z nazwami poszczególnych miast. Obok nazw znajdują się przyciski, służące do wyłączania/włączania czerwonego podświetlenia poszczególnych miejsc na mapie. W panelu wyróżnione są następujące miasta: Rzym, Herkulanum, Delfy, Elida, Ateny, Cyrena, Nikopolis, Konstantynopol (Bizancjum), Pergamon, Efez, Rodos, Aleksandria, Antiochia. Kliknięcie na poszczególne nazwy powoduje ukazanie opisu. Rzym - Stolica cesarstwa rzymskiego; miejsce poselstw filozofów greckich dla załatwienia spraw i popularyzacji filozofii, później także centrum życia filozoficznego Italii. Cyceron rozpowszechniał tu swoje największe dzieła. Herkulanum - Miasto w Kampanii zniszczone wraz z Pompejami wielkim wybuchem Wezuwiusza w 79 r. n.e.; miejsce zamieszkania i twórczości Filodema z Gadary. Delfy - Miejsce najważniejszej, panhelleńskiej świątyni Apollina i związanej z nią wyroczni; miejsce aktywności filozofów i działania szkół, do których zjeżdżano z całego świata antycznego. Elida - Miasto‑państwo w zachodnim Peloponezie, w krainie o tej samej nazwie; gościło igrzyska olimpijskie (Olimpia była centrum kultowym Elidy), było też siedzibą szkoły sceptyków Pyrrona. Ateny - Najważniejsze państwo‑miasto Grecji klasycznej, siedziba największej liczby szkół filozoficznych (arystotelicy, platonicy, stoicy, epikurejczycy). Cyrena - stolica krainy zwanej od tego miasta Cyrenajką, w antyku z reguły pod władaniem albo wpływami Egiptu; siedziba szkoły cyrenaików. Nikopolis - miasto w Epirze, założone przez Augusta po zwycięstwie pod Akcjum nad Markiem Antoniuszem i Kleopatrą; to tu nauczał filozofii Epiktet. Konstantynopol - Stolica cesarstwa wschodniorzymskiego i bizantyjskiego; od 425 r. wyposażona w wyższą uczelnię publiczną, gdzie uczono także filozofii. Pergamon - miasto w zachodniej Myzji blisko wybrzeża egejskiego i granicy z grecką Eolią, zajmującą wybrzeże; w okresie hellenistycznym siedziba państwa Attalidów, przejętego przez republikę rzymską w 133 r. p.n.e.; bogate i ludne miasto, jako miejsce życia intelektualnego i artystycznego ustępował tylko Atenom i Aleksandrii, a potem Rzymowi. Miejsce produkcji pergaminu (stąd nazwa) i siedziba dużej biblioteki, a także aktywności filozofów i filozofek. Efez - Wielkie i ludne miasto w Jonii, grecka brama do Azji Mniejszej; miejsce pochodzenia Heraklita i Sozypatry. Nie utraciło znaczenia w okresie wczesnochrześcijańskim, miejsce III soboru powszechnego (431). Rodos - Wyspa znana z lokalneo nauczania filozofii i retoryki na bardzo wysokim poziomie; roczna lub dłuższa edukacja na Rodos była popularna w kręgach elity rzymskiej od I do IV w. n.e. Aleksandria - W okresie hellenistycznym stolica Ptolemeuszy, miejsce wyjątkowo intensywnej aktywności naukowej, w tym filozoficznej. Mieściła słynną bibliotekę aleksandryjską, w której przechowywano kilkaset tysięcy zwojów. Antiochia - Stolica rzymskiej prowincji Syrii, a wcześniej państwa hellenistycznego Seleukidów.

Mapa przedstawia lokalizację greckich i rzymskich centrów życia filozoficznego. Obejmuje obszar basenu Morza Śródziemnego, z lewej strony ograniczony do Korsyki, Sardynii, Kartaginy. Dolną część ekranu stanowi północne wybrzeże Afryki. Od góry mapa ograniczona jest do wysokości dzisiejszego San Marino. Z prawej strony natomiast ukazane jest wybrzeże wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (tereny dzisiejszego Libanu). Z prawej strony ekranu znajduje się panel z nazwami poszczególnych miast. Obok nazw znajdują się przyciski, służące do wyłączania/włączania czerwonego podświetlenia poszczególnych miejsc na mapie. W panelu wyróżnione są następujące miasta: Rzym, Herkulanum, Delfy, Elida, Ateny, Cyrena, Nikopolis, Konstantynopol (Bizancjum), Pergamon, Efez, Rodos, Aleksandria, Antiochia. Kliknięcie na poszczególne nazwy powoduje ukazanie opisu. Rzym - Stolica cesarstwa rzymskiego; miejsce poselstw filozofów greckich dla załatwienia spraw i popularyzacji filozofii, później także centrum życia filozoficznego Italii. Cyceron rozpowszechniał tu swoje największe dzieła. Herkulanum - Miasto w Kampanii zniszczone wraz z Pompejami wielkim wybuchem Wezuwiusza w 79 r. n.e.; miejsce zamieszkania i twórczości Filodema z Gadary. Delfy - Miejsce najważniejszej, panhelleńskiej świątyni Apollina i związanej z nią wyroczni; miejsce aktywności filozofów i działania szkół, do których zjeżdżano z całego świata antycznego. Elida - Miasto‑państwo w zachodnim Peloponezie, w krainie o tej samej nazwie; gościło igrzyska olimpijskie (Olimpia była centrum kultowym Elidy), było też siedzibą szkoły sceptyków Pyrrona. Ateny - Najważniejsze państwo‑miasto Grecji klasycznej, siedziba największej liczby szkół filozoficznych (arystotelicy, platonicy, stoicy, epikurejczycy). Cyrena - stolica krainy zwanej od tego miasta Cyrenajką, w antyku z reguły pod władaniem albo wpływami Egiptu; siedziba szkoły cyrenaików. Nikopolis - miasto w Epirze, założone przez Augusta po zwycięstwie pod Akcjum nad Markiem Antoniuszem i Kleopatrą; to tu nauczał filozofii Epiktet. Konstantynopol - Stolica cesarstwa wschodniorzymskiego i bizantyjskiego; od 425 r. wyposażona w wyższą uczelnię publiczną, gdzie uczono także filozofii. Pergamon - miasto w zachodniej Myzji blisko wybrzeża egejskiego i granicy z grecką Eolią, zajmującą wybrzeże; w okresie hellenistycznym siedziba państwa Attalidów, przejętego przez republikę rzymską w 133 r. p.n.e.; bogate i ludne miasto, jako miejsce życia intelektualnego i artystycznego ustępował tylko Atenom i Aleksandrii, a potem Rzymowi. Miejsce produkcji pergaminu (stąd nazwa) i siedziba dużej biblioteki, a także aktywności filozofów i filozofek. Efez - Wielkie i ludne miasto w Jonii, grecka brama do Azji Mniejszej; miejsce pochodzenia Heraklita i Sozypatry. Nie utraciło znaczenia w okresie wczesnochrześcijańskim, miejsce III soboru powszechnego (431). Rodos - Wyspa znana z lokalneo nauczania filozofii i retoryki na bardzo wysokim poziomie; roczna lub dłuższa edukacja na Rodos była popularna w kręgach elity rzymskiej od I do IV w. n.e. Aleksandria - W okresie hellenistycznym stolica Ptolemeuszy, miejsce wyjątkowo intensywnej aktywności naukowej, w tym filozoficznej. Mieściła słynną bibliotekę aleksandryjską, w której przechowywano kilkaset tysięcy zwojów. Antiochia - Stolica rzymskiej prowincji Syrii, a wcześniej państwa hellenistycznego Seleukidów.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Ds9dAPUeV

Kontynuacja i odradzanie się szkół klasycznych

Mawia się niekiedy, że o ile w okresie hellenistycznym bezpośredni następcy założycieli wielkich szkół filozoficznych twórczo rozwijali poglądy założycieli szkół, o tyle w okresie cesarstwa rzymskiego główne szkoły skupiały się przede wszystkim na przekazywaniu doktryn założycieli, ochronie ich spuścizny i stały się mniej twórcze. Choć to tylko częściowa prawda, w nauczaniu filozofii zaczęto korzystać z podręczników, referujących głównej poglądy poszczególnych wielkich filozofów.

Skupiano się na tekstach wielkich poprzedników, których traktowano tak jak dziś traktuje się klasyków literatury. Nadal jednak filozofowie uprawiali nauczanie w przestrzeni publicznej, nie wszyscy uczyli tylko wąski, wybrany krąg wtajemniczonych uczniów.

Okres rzymski we wschodnim Śródziemnomorzu to kilkaset lat i istniejące wielkie szkoły w sposób naturalny w tym czasie ewoluowały i zmieniały się.

Gdy chodzi o stoików, przedstawiciele tak zwanej średniej szkoły (II – I w. p.n.e.) zaczęli przejmować nowe elementy i niektóre poglądy innych szkół (Platona, Arystotelesa) do stoickiego światopoglądu, przez co stoicyzm nabrał nieco bardziej eklektycznegoEklektyzmeklektycznego charakteru. Stoicy odnowili w tym czasie poglądy swojej szkoły, dodając do niej nieco podpatrzonego u Rzymian i Arystotelesa ducha praktycznego. Twierdzili też, że samo cnotliwe życie nie wystarczy do szczęścia, jako że potrzebne jest również zdrowie czy zamożność. Żyć zaś należało tak, jak pozwały na to możliwości (dyspozycje) dane przez naturę każdemu indywidualnie. Największy ze stoików tego czasu, Posejdoniusz, był jednocześnie wielkim podróżnikiem i badaczem‑empirykiem, zafrapowanym etnografią, historią, geografią, matematyką i astronomią. W pierwszych dwóch wiekach naszej ery stoicyzm ponownie rozkwitł, zyskując, jak widzieliśmy wcześniej, szczególną popularność w Rzymie, ale też rozwijał go w swojej szkole w Epirze Epiktet (przełom I i II w. n.e.). Co prawda, wzorując się na Sokratesie, nie pisał on dzieł filozoficznych, ale jego poglądy spisane zostały przez słuchacza jego zajęć, historyka ArianaArianAriana.

Szkoła arystotelejska, choć nadal istniejąca i prestiżowa, odgrywała mniejsze znaczenie, w wieku III i II p.n.e., ale w I w. p.n.e. odkryto ważne i liczne pisma Arystotelesa, dostępne niegdyś wyłącznie dla uczniów szkoły, a potem zupełnie nieznane. Uporządkowane i wydane kosztem wielkiej intelektualnej pracy przez Andronika z RodosAndronik z RodosAndronika z Rodos, przyczyniły się do ponownego zainteresowania arystotelizmem i odrodzenia filozofii arystotelejskiej na przełomie er.

Jedni filozofowie pozostawali bliżej poglądów założyciela (jak Mikołaj z Damaszku), inni w wielu miejscach odchodzili od myśli Arystotelesa (jak Ksenarch z Seleucji), ale punktem odniesienia i uprawiania filozofii było dla nich wszystkich komentowanie i interpretacja pism założyciela. Ostatnim wybitnym i powszechnie znanym arystotelikiem‑komentatorem był żyjący w II i III w. n.e. Aleksander z Afrodyzji, ostatni scholarcha szkoły Arystotelesa. Oprócz obszernych komentarzy pisał też własne dzieła m.in. o przeznaczeniu, zagadnieniach fizyki i etyki, o duszy i intelekcie (nous) – i zwłaszcza ta ostatnia część jego filozofii uważana jest za szczególnie oryginalną; była podstawą do późniejszych rozważań platoników na ten temat.

RNybbJfx0WL8R

Zdjęcie przedstawia popiersie Posejdoniusza z Rodos, wykonane z marmuru. Mężczyzna ma głowę zwróconą lekko w bok. Ma dość duży prosty nos, zamknięte usta, zmarszczki na czole i wokół oczu. Brodę i głowę filozofa pokrywa zarost. Przez ramię ma przerzuconą obszerną szatę. Popiersie stoi na marmurowej podstawie. Fotografia została wykonana na tle białej ściany.

RFphmZPmuUOgK

Fotografia przedstawia kartę tytułową pierwszego drukowanego wydania komentarza Aleksandra z Afrodyzji do dzieła Arystotelesa. Na pożółkłej kartce znajduje się wydrukowany tytuł, nad nim dwie linijki odręcznego pisma, a poniżej grafikę wykonaną czarnym tuszem. Przedstawia ona motywy roślinne z kotwicą pośrodku oraz szarfą z napisem w języku łacińskim.

Epikurejczycy prowadzili swoją ateńską szkołę stabilnie i Ogród nie przestał być popularny, co widzieliśmy już wyżej z jego żywego odbioru przez Rzymian. Choć dom Epikura popadł w ruinę już w I w. p.n.e., dla uzmysłowienia trwałości jego szkoły przytacza się często zdanie Diogenesa Laertiosa, kronikarza filozofii, piszącego w III w. n.e., a mówiącego o tym, że choć pozostałe szkoły nieomal poniechały działalności, szczególnie szkoła Epikura trwa w nieprzerwanym katalogu przełożonych. Epikurejczycy znacznie mniej niż pozostałe nurty pozostawali wierni poglądom swojego mistrza, upamiętniali go i próbowali naśladować. Spadek popularności epikureizmu i koniec szkoły nastąpił tym niemniej jeszcze w III lub w pierwszych dekadach IV w. n.e.

Neoplatonizm

Osobno warto wspomnieć o neoplatonizmie, który nabrał na znaczeniu w III w. n.e. nie tyle jako prosta kontynuacja nauczania Akademii platońskiej, ale złączenie wielu idei, wyrażanych w wyżej opisanych szkołach, ale w związku z komentowaniem i interpretowaniem dzieł Platona. Rozwijał się ewidentnie pod wpływem nowych, charyzmatycznych mistrzów – byli to Ammoniusz Sakkas (III w., Aleksandria), a zwłaszcza wieloletni słuchacz Ammoniusza, Plotyn, wyedukowany w Aleksandrii ale nauczający w własnej szkole w Rzymie w latach 244 - 269, a potem także Syryjczyk Jamblich (być może przez lata mieszkający w Aleksandrii ale potem nauczający we własnej szkole na przedmieściach syryjskiej Antiochii).

Mistrzowie ci żyli w okresie wielkich politycznych i duchowych niepokojów w cesarstwie, w czasie, gdy ludność cesarstwa szukała nowych wyjaśnień dramatów rzeczywistości, obracała się ku nowym bogom, w tym zwłaszcza bogom‑zbawcom, a masowo i nierzadko od dwóch‑trzech pokoleń przyjmowała chrześcijaństwo. Z kolei w tradycyjnej religii grecko‑rzymskiej obok popularyzowanych przez cesarzy i armię bogów – patronów wojska i żołnierzy (jak Jowisz, Herkules, Słońce Niezwyciężone) kwitł nurt ukrytych i niedostępnych dla ogółu praktyk wtajemniczenia i misteriów. W takim klimacie, mniej powszechnie intelektualnym a bardziej religijnym, nie dziwi, że neoplatonicy, choć oczytani i rozumowo analizujący rzeczywistość, praktykowali swoje poglądy także nie stroniąc od aspektu duchowego i religijnego, współtworząc coś w rodzaju pogańskiej teologii. Tłumaczyli rozumowo formy objawienia bóstwa, wchodząc w mistycyzm czy nawet praktyki magiczne. Z tego powodu, choć trudny intelektualnie, neoplatonizm był popularny i zdystansował w późnym antyku inne szkoły. Od V w. n.e. zapanował też niepodzielnie w Akademii Platońskiej w Atenach. Kształcenie filozoficzne oparto na kilkustopniowym, przemyślanym programie, prowadzącym kolejno przez logikę, etykę, fizykę, matematykę i arystotelejską metafizykę aż po dialogi Platona.

W swych poglądach neoplatonicy szczególnie uwypuklili istnienie JedniJednia (Jedno)Jedni, najwyższej zasady wszystkiego, na której opiera się i z której wywodzi się całe bogactwo i różnorodność świata. Jednia jako źródło wszechrzeczy była najprostsza i wszechogarniająca, i z niej wywodziło się jako z przyczyny każde znane zjawisko, byt, skutek. Wielostopniowa rzeczywistość obejmowała poza Jednią także intelekt, byt, duszę, życie czy inne poziomy, tym bardziej skomplikowane im niższe w hierarchii, ale to Jednia była ostateczną przyczyną i wytłumaczeniem. Materia i świat materialny znajdowały się u samego dołu takiej hierarchii, były tym mniej wartościowe i nietrwałe, im Jednia była doskonalsza (neoplatonicy nie twierdzili jednak, jak gnostycy, że materia jest z natury zła). Sposobem wyzwolenia się z ograniczeń materii i dążenia do pojęcia Jedni jest właśnie neoplatońskie filozofowanie i praktyki, także te magiczne, pozwalające oderwać się od ciała i powracać do Jedni. Filozoficzne cnoty, którym poświęcali wiele miejsca, pozwalały osiągać ten cel stopniowo, w miarę kształcenia się w mądrości.

Kobiety – filozofki?

Podręczniki filozofii, zarówno starożytne jak i współczesne, zapełniają setki imion filozofów‑mężczyzn. I jest faktem, że uprawianiem filozofii parali się przede wszystkim mężczyźni. Nie jest jednak tak, że nie było w antyku greckim i rzymskim w ogóle kobiet filozofujących. Nieliczne kobiety dopuszczano do słuchania wykładów (zabraniały tego tylko niektóre szkoły), zachowała się też wiedza o filozofkach‑nauczycielkach. Najczęściej należały do rodzin albo bliskiego kręgu innych filozofów, co było najłatwiejszą przepustką do aktywności filozoficznej (a także bardziej praktycznie: do słowa mówionego i pisanego filozofów). Już raczej winą późniejszych filozofów jest to, że nie zwracano na ich osiągnięcia szczególnej uwagi, nie przepisywano ich pism, nie pamiętano o ich aktywności. Tym bardziej warto o nich wspomnieć.

W IV w. p.n.e. żyła Hipparchia z Maronei, należąca do szkoły cynickiej, siostra filozofa Metroklesa i żona Kratesa z Teb, również filozofa, z którym razem praktykowała ubóstwo i nauczanie filozofii na ulicach Aten. Jej pisma nie zachowały się, wiadomo jednak, że nie była jedyną kobietą, uprawiającą filozofię cynicką. Właśnie ta szkoła, praktykująca wyrzeczenie się dóbr materialnych i kontestowanie z powodów filozoficznych ustalonego porządku społecznego, szczególnie pozwalała zrównywać osiągnięty przez wykształcenie i myślenie status mężczyzny i kobiety. Być może jedno pokolenie wcześniej w Cyrenajce (dzisiaj wschodnia Libia) słuchała wykładów swojego ojca Arystypa Arete z Cyreny. Sama musiała potem nauczać filozofii, skoro jej syn, Arystyp Młodszy, określany był przydomkiem metrodídaktos (dosłownie: ‘wyuczony przez matkę’). Wspomniana przez kilka źródeł starożytnych i średniowiecznych, Arete być może nawet przejęła po ojcu prowadzenie szkoły cyrenaików, co czyniłoby ją wyjątkową w historii postacią – scholarchinią szkoły filozoficznej. W swoim nauczaniu skupiała się zapewne na podstawowych kategoriach cyrenaików – przykrości i przyjemności.

Niemal nic nie wiadomo o Lastenei, uczennicy Platona i Speuzypa w Akademii (IV w. p.n.e.), pitagorejce Melissie z III w. p.n.e., po której przetrwał jeden list, o Temiście z Lampsakos oraz o Leoncjon, uczennicach Epikura (także III w. p.n.e.), czy innych kobietach, których mniej więcej 30 imion zachowało się w różnych wzmiankach.

Nieco więcej wiadomo z kolei o Sozypatrze, neoplatoniczce czynnej w Efezie i Pergamonie w IV w. n.e. i o Edezji, neoplatoniczce aleksandryjskiej z początku V w. n.e. Najsłynniejszą natomiast filozofką późnego antyku, pewnie i całej starożytności, była z kolei Hypatia z Aleksandrii (zamordowana w 415 r. n.e.), córka i kontynuatorka filozofa Teona, tak jak on nie tylko filozofka, ale i matematyczka, astronomka, wykładowczyni filozofii i astronomii. Jej sława wykraczała daleko poza Aleksandrię i Egipt, była też wpływowa przez swoje kontakty z elitą i przedstawicielami cesarza. Pisała komentarze do dzieł astronomicznych i matematycznych, nie wiadomo natomiast czy pozostawiła po sobie jakieś własne a obecnie niezachowane dzieło filozoficzne. Śmierć Hypatii z ręki ulicznego tłumu chrześcijan oburzyła także autorów chrześcijańskich i doprowadziła do śledztwa z rozkazu cesarza. Hypatia nie była jedyną Aleksandryjką parającą się filozofią, ale jej życie i śmierć uczyniło z niej symbol, a w nowożytności i dzisiejszej nauce i kulturze sprowadziło na nią niesłabnące zainteresowanie. W języku polskim dostępna jest biografia Hypatii autorstwa profesor Marii Dzielskiej.

Koniec filozofii klasycznej

Cesarskie wsparcie dla nauczania filozoficznego nie skończyło się wraz ze śmiercią Marka Aureliusza. W IV w. nauczycielem cesarskich synów w Konstantynopolu był poganin, retor i filozof Temistiusz, a w połowie IV w. cesarz Konstancjusz II w oficjalnej mowie stwierdzał: Pragnąc, by filozofia zajaśniała w całym świecie cywilizowanym, szczególnie życzyłbym sobie, aby kwitła w naszym mieście (tj. Konstantynopolu). Gdy zaś w 425 r. dwoma edyktami cesarza Teodozjusza II zreorganizowano szkołę wyższą w mieście (którą bez obaw możemy nazywać uniwersytetem), życzeniem cesarskim było by „cała szlachetna młodzież” mogła zgłębiać nie tylko gramatykę, retorykę i prawo, ale także filozofię. W tym celu przewidziano zatrudnienie jednego nauczyciela filozofii.

Tym niemniej warunki uprawiania i rozwijania filozofii pogarszały się. Miejsce refleksji filozoficznej zajmowała teologia chrześcijańska, często także intelektualnie wysublimowana, ale skupiona siłą rzeczy na innych zagadnieniach. Główne miasta kultywujące filozofię, jak Ateny czy Aleksandria, odgrywały mniejsze znaczenie i traciły swoją zamożność, coraz mniej też młodych synów elit rzymskich podróżowało w takie miejsca dla nauki filozoficznej. Szkoły zamierały, a jak sam Temistiusz przyznawał na swoim przykładzie w drugiej połowie IV w. celem nauczycieli filozofii było nie tyle tworzenie nowych idei, co przekazywanie dawnej doskonałej wiedzy filozoficznej.

Kresem filozofii rozumianej na dotychczasowych zasadach było panowanie cesarza Justyniana I, który w pierwszym trzyleciu rządów zakazał poganom sprawowania urzędów i prowadzenia nauczania w 529 r. Symbolem stało się zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach, zapewne w efekcie tej ustawy cesarza, ale proces ograniczeń następował i przedtem, i potem. Po zamknięciu Akademii filozofowie znaleźli na pewien czas schronienie w Persji, ale następnie powrócili w rodzinne strony, inni zaś zaoferowali swoje usługi kalifowi Arabów. Niektórzy z tych, którzy wrócili, kontynuowali działalność pisarską, nie mieli jednak uczniów, którzy by byli ich bezpośrednimi następcami. Trzeba tym niemniej podkreślić, że np. środowisko aleksandryjskie schrystianizowało się i dotrwało, przynajmniej w części, w salach wykładowych aż do wojny z Persami i potem podboju arabskiego (VII w.). Dzięki temu możliwe było przejęcie spuścizny filozofii greckiej przez Arabów i podanie jej dalej poprzez średniowiecze.

Jeszcze w drugiej dekadzie VII w. do Konstantynopola miał przybyć Stefan, filozof aleksandryjski. Intelektualiści późnego wschodniego Rzymu czyli Bizancjum nie wzbraniali się w następnych stuleciach przed przepisywaniem części dzieł filozoficznych antyku. Gdyby nie ich aktywność oraz ogromne zainteresowanie grecką filozofią ze strony uczonych arabskich w kalifacie – nie udałoby się do dziś zachować większości dorobku szkół filozoficznych.

Na podstawie wypowiedzi, zawartych w materiale filmowym, wykonaj polecenia:

Ćwiczenia

Zapoznaj się z tekstem źródłowym. Następnie wykonaj polecenia.

R17S3OQ9LYU3b1

Ćwiczenie 8

Uzupełnij zdanie podając imię cesarza. Akademię Platońską w Atenach zamknięto za panowania Tu uzupełnij I Wielkiego.

Uzupełnij zdanie podając imię cesarza. Akademię Platońską w Atenach zamknięto za panowania Tu uzupełnij I Wielkiego.

2

Ćwiczenie 8

Ułóż puzzle. Po prawidłowym rozwiązaniu zobaczysz dwóch wielkich filozofów, dyskutujących w centrum słynnego dzieła. Na obrazie (załączonym poniżej, w drugiej części ćwiczenia) otacza ich grono innych filozofów antycznych, ale to te dwie postacie znajdują się w centrum kompozycji.

RBLyxwXTD9K6p

Po ułożeniu puzzli zobaczysz dwóch wielkich filozofów, dyskutujących w centrum słynnego obrazu Szkoła ateńska Rafaela Santiego (1509-1511). Na obrazie otacza ich grono innych filozofów antycznych, ale to te dwie postacie znajdują się w centrum kompozycji.

Po ułożeniu puzzli zobaczysz dwóch wielkich filozofów, dyskutujących w centrum słynnego obrazu Szkoła ateńska Rafaela Santiego (1509-1511). Na obrazie otacza ich grono innych filozofów antycznych, ale to te dwie postacie znajdują się w centrum kompozycji.

Uzupełnij informacje na temat dzieła, z którego pochodzi detal użyty w puzzlach.

RVanwIkcrHSUP

Ilustracja do ćwiczenia nr 8 przedstawia wnętrze bogato zdobionej starożytnej auli oraz ludzi przebywających w środku. Znajdują się na nim liczne łuki, kolumny, zdobienia ścienne oraz rzeźby przedstawiająca ludzi. Na posadzce oraz schodach znajduje się duża grupa ludzi ubranych w różnokolorowe szaty – są to głównie mężczyźni, ale jest także kilka kobiet. Zgromadzeni są w grupach, ale na środku obrazu można zauważyć samotnie siedzącego starszego mężczyznę, którego szata zsunęła się z jednego ramienia. W tle znajduje się dalsza część budynku oraz prześwity jasnego nieba. Budynek jest jasnokremowy z pomarańczowymi oraz żółtymi akcentami.

RfbPxN4PGvCQL

Uzupełnij informacje na temat dzieła, z którego pochodzi detal użyty w puzzlach. Nazwa dzieła: Tu uzupełnij. Autor: Tu uzupełnij. Rodzaj dzieła: (wybierz z: obraz, fresk, mozaika): Tu uzupełnij

Uzupełnij informacje na temat dzieła, z którego pochodzi detal użyty w puzzlach. Nazwa dzieła: Tu uzupełnij. Autor: Tu uzupełnij. Rodzaj dzieła: (wybierz z: obraz, fresk, mozaika): Tu uzupełnij

Słownik pojęć

Liceum

Liceum

R1cVsqfTHHEvV1

Nagranie przedstawia wymowę słowa liceum w języku greckim.

Nagranie przedstawia wymowę słowa liceum w języku greckim.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Ds9dAPUeV

Nagranie przedstawia wymowę słowa liceum w języku greckim.

(z greckiego: Lýkeion), nazwa szkoły założonej przez Arystotelesa w Atenach, jak i miejsca, w którym się znajdowała. Zabudowania świątyni Apollina Likeosa (Lýkeios) były używane przez filozofów, ale też zgromadzenia Ateńczyków jeszcze przed Arystotelesem, ale to właśnie tam ów uczony umieścił swoją szkołę, którą kontynuowali jego następcy. Samo słowo weszło do użytku potocznego w wielu językach, w tym w języku polskim.

RWOXHqztPZfse

Fotografia przedstawia wykopaliska archeologiczne w Atenach, gdzie odkryto pozostałości po Lykeionie Arystotelesa. Plac, na którym dokonano odkrycia jest płaski, mury lykeionu wystają delikatnie ponad powierzchnię ziemi. W miejscu wykopalisk postawiono tablice informacyjne. W tle znajduje się współczesna zabudowa Aten.

Nikopol (Nikopolis)

Nikopol (Nikopolis)

Miasto w Epirze nad Zatoką Ambrakijską, założone przez Augusta w miejscu, gdzie jego wojska obozowały przed wielką bitwą pod Akcjum (stąd nazwa, oznaczająca „zwycięskie miasto”). Ważne centrum administracyjne i handlowe regionu, bogate i wyposażone we wszystkie ważne obiekty publiczne (teatr, gimnazjum, łaźnie, stadion itp.). Miejsce pochodzenia i działalności Epikteta, który tu prowadził swoją szkołę filozoficzną.

R14Avgg9FnDvJ

Fotografia przedstawia rzymskie pozostałości po odeonie w greckim Nikopolis. Odeon ma kształt półkola, w centrum znajduje się scena, a wokół niej są trybuny. Za sceną stoją ruiny budynków, prawdopodobnie zaplecze odeonu. Tło stanowi bezchmurne, niebieskie niebo.

Scholarcha

Scholarcha

R1bg9H7jDZGD91

Nagranie przedstawia wymowę słowa scholarcha w języku greckim.

Nagranie przedstawia wymowę słowa scholarcha w języku greckim.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Ds9dAPUeV

Nagranie przedstawia wymowę słowa scholarcha w języku greckim.

(z greckiego: scholárches), to zasadnicze słowo, którym określano kierowników (przełożonych) szkół filozoficznych.

Ri66AFcLuGYyg

Fotografia przedstawia popiersie filozofa Karneadesa. Rzeźba wykonana jest z jasnego kamienia. Ma utrąconą część nosa. Przedstawiony mężczyzna patrzy przed siebie, ma krótkie kręcone włosy i zarost.

Stoa

Stoa

Inaczej Portyk, (z greckiego: stoá poikíle, dosłownie ‘Portyk malowany’); kolumnada w Atenach, miejsce spotkań Zenona z Kition z uczniami, a także spotkań tychże z zainteresowaną publicznością; o gromadzących się tam filozofach i ich sympatykach zaczęto mówić „ci ze stoi (z portyku)”, a potem po prostu „stoicy”. Nazwa Stoa określa szkołę stoików nawet w czasie, gdy portyk malowany nie był już głównym miejscem spotkań, a znaczenie szkoły wykroczyło daleko poza Ateny.

RlpdAHhrc2ILv

Ilustracja przedstawia współczesną rekonstrukcję Portyku Malowanego w formie rysunku. Portyk to wysoka budowla, oparta architektonicznie o kolumny. Do Portyku prowadzą schody. Zza kolumnadą można znaleźć kolorowe dzieła, które podziwiane są przez ludzi ubranych w togę.

• Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1989.

Notatki ucznia

Galeria

Rnm0hD79sijC9

Zdjęcie przedstawia fragment posągu Platona: głowę i część ramion. Posąg jest wykonany z jasnego kamienia. Jest ustawiony w prawej stronie ilustracji. Platon ma bujną, falowaną brodę oraz średniej długości włosy. Na ramię ma założoną togę. Tło jest czarne.

RlLIVbqEsg9md

Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę głowy Pyrrona z Elidy. Rzeźba na powierzchni jest zniszczona, ma liczne ubytki. Pyrron ma duże oczy z mocno zarysowanymi cieniami pod oczami. Ma dość duży nos oraz mocne łuki brwiowe. Na jego twarzy rysują się zmarszczki. Ma bujną brodę oraz średniej długości włosy. Rzeźba stoi na kamiennym bloku. Tło stanowi czerwona ściana.

R1Cou8s0EU3XO

Zdjęcie przedstawia miejsce, w którym znajdował się Portyk Malowany. Po prawej stronie znajduje się murowane wzniesienie w kształcie kwadratu, a na nim fragmenty murów. Po lewej stronie znajduje się niski narożny fragment portyku. Ruiny porośnięte są trawą.

R69CJFMhcrm9L

Fotografia przedstawia popiersie Marka Tuliusza Cycerona. Rzeźba jest wykonana z marmuru i jest dobrze zachowana. Filozof został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku. Ma dość duży nos, zmarszczki wokół oczu, ust i na czole. Jego usta są lekko uchylone. Ma wysokie czoło i niewielką ilość włosów. Jego twarz pozbawiona jest zarostu. Jego ramiona spowija szata.

R181q92XRTIAR

Zdjęcie przedstawia popiersie Pitagorasa, wykonane z ciemnego kamienia. Mężczyzna ma średniej długości kręconą brodę oraz wąsy. Spod okrągłego nakrycia głowy wystają kręcone włosy. Na jego czole rysują się niewielkie zmarszczki. Ma zaznaczone kości policzkowe. Na jego ramionach spoczywa szata. Zdjęcie zostało wykonane na tle białej ściany.

RNybbJfx0WL8R

Zdjęcie przedstawia popiersie Posejdoniusza z Rodos, wykonane z marmuru. Mężczyzna ma głowę zwróconą lekko w bok. Ma dość duży prosty nos, zamknięte usta, zmarszczki na czole i wokół oczu. Brodę i głowę filozofa pokrywa zarost. Przez ramię ma przerzuconą obszerną szatę. Popiersie stoi na marmurowej podstawie. Fotografia została wykonana na tle białej ściany.

RFphmZPmuUOgK

Fotografia przedstawia kartę tytułową pierwszego drukowanego wydania komentarza Aleksandra z Afrodyzji do dzieła Arystotelesa. Na pożółkłej kartce znajduje się wydrukowany tytuł, nad nim dwie linijki odręcznego pisma, a poniżej grafikę wykonaną czarnym tuszem. Przedstawia ona motywy roślinne z kotwicą pośrodku oraz szarfą z napisem w języku łacińskim.

RKhmtDsqMZYB7

Fotografia przedstawia obraz "Szkoła ateńska" autorstwa Rafaela Santi. Przedstawione jest wnętrze bogato zdobionej starożytnej auli oraz ludzi przebywających w środku. Znajdują się na nim liczne łuki, kolumny, zdobienia ścienne oraz rzeźby przedstawiająca ludzi. Na posadzce oraz schodach znajduje się duża grupa ludzi ubranych w różnokolorowe szaty – są to głównie mężczyźni, ale jest także kilka kobiet. Zgromadzeni są w grupach, ale na środku obrazu można zauważyć samotnie siedzącego starszego mężczyznę, którego szata zsunęła się z jednego ramienia. W tle znajduje się dalsza część budynku oraz prześwity jasnego nieba. Budynek jest jasnokremowy z pomarańczowymi oraz żółtymi akcentami.

RWOXHqztPZfse

Fotografia przedstawia wykopaliska archeologiczne w Atenach, gdzie odkryto pozostałości po Lykeionie Arystotelesa. Plac, na którym dokonano odkrycia jest płaski, mury lykeionu wystają delikatnie ponad powierzchnię ziemi. W miejscu wykopalisk postawiono tablice informacyjne. W tle znajduje się współczesna zabudowa Aten.

R14Avgg9FnDvJ

Fotografia przedstawia rzymskie pozostałości po odeonie w greckim Nikopolis. Odeon ma kształt półkola, w centrum znajduje się scena, a wokół niej są trybuny. Za sceną stoją ruiny budynków, prawdopodobnie zaplecze odeonu. Tło stanowi bezchmurne, niebieskie niebo.

Ri66AFcLuGYyg

Fotografia przedstawia popiersie filozofa Karneadesa. Rzeźba wykonana jest z jasnego kamienia. Ma utrąconą część nosa. Przedstawiony mężczyzna patrzy przed siebie, ma krótkie kręcone włosy i zarost.

RlpdAHhrc2ILv

Ilustracja przedstawia współczesną rekonstrukcję Portyku Malowanego w formie rysunku. Portyk to wysoka budowla, oparta architektonicznie o kolumny. Do Portyku prowadzą schody. Zza kolumnadą można znaleźć kolorowe dzieła, które podziwiane są przez ludzi ubranych w togę.

Bibliografia

• Copleston F., Historia filozofii, t. I, Grecja i Rzym, tłum. H. Bednarek, Warszawa 1998.

• Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. I. Krońska i inni, Warszawa 1984.

• Dzielska M., Hypatia z Aleksandrii, Kraków 2010.

• Kijewska A., Neoplatonizm, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, Warszawa 2003, s. 448–449.

• Kompa A., Edukacja w Konstantynopolu, [w:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 606‑610.

• Marrou H.-I., Historia wychowania w starożytności, tłum. S. Łoś, Warszawa 1969.

• The Oxford Classical Dictionary, red. S. Hornblower, A. Spawforth, E. Eidinow, Oxford 2012.

• Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. III–IV, tłum. E.I. Zieliński, Lublin 1999.

• Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1989.