Jesienny las to raj dla zbieraczy grzybów. Różnobarwne i różnokształtne owocniki to tylko fragmenty ogromnych plech grzybowych ukrytych pod ziemią. Kiedy i po co pojawiają się na powierzchni gleby?

R31ByHYLrstg31

Fotografia przedstawia wnętrze pieczarkarni, czyli pomieszczenia, w którym hoduje się pieczarki. Białe grzybki różnej wielkości wyrastają z czarnego podłoża. W pomieszczeniu jest niewiele światła, wpadającego głównie przez drzwi z tyłu.

1. Miejsca występowania i budowa grzybów

Grzyby zasiedlają wiele środowisk na Ziemi. Najpowszechniej występują na lądzie, w miejscach wilgotnych i ciepłych, wszędzie tam, gdzie znajduje się materia organiczna. W lasach są składnikiem ściółki, rosną na powalonych pniach i korze żywych drzew. Czasem pokrywają białymi lub brązowymi plamami liście roślin. Spotyka się je także na skałach, murach, a czasem na ścianach zawilgoconych budynków. Niektóre infekują inne organizmy i pasożytują na nich, wywołując choroby. Inne przystosowały się do życia w wodzie.

Zarodniki grzybów unoszą się w powietrzu, są składnikiem kurzu, osiadają na wszystkich powierzchniach. Wilgoć, obecność pokarmu (martwej lub żywej materii organicznej) oraz odpowiednia temperatura (5‑40°C) to warunki, w których zarodniki kiełkują.

Grzybami o najprostszej budowie są jednokomórkowe drożdże. Jednak większość to organizmy wielokomórkowe o ciele zbudowanym z cienkich, nitkowatych strzępekstrzępkistrzępek tworzących grzybnięgrzybniagrzybnię. Luźno ułożone, rozgałęzione strzępki przerastają podłoże gęstą siecią, która w przypadku opieńki może zajmować powierzchnię kilku kmIndeks górny 2² i ważyć kilka ton. W ścianie komórkowej grzybów występuje chityna – substancja budująca również pancerze owadów.

R1QlpuOTQ0X4p1

Widok owocnika pieczarki na powierzchni ściółki. Pojawia się przekrój prze ściółkę i widać podziemną grzybnię. Widok oddala się. Oprócz schematycznie zaznaczonych na powierzchni roślin (paproć, trawy, drzewka) w odległości do 1 m od grzyba jest grzybnia, na jej brzegu widać drugi owocnik w innym stadium rozwoju. Pojawia się napis grzybnia. Powiększenie grzybni. Widać strzępki. Widok owocnika. Najazd na spód kapelusza, widać blaszki początkowo białe, potem brązowieją. Z brązowych blaszek wysypują się drobniutkie zarodniki. Owocnik podgrzybka/borowika. Pojawia się napis rurki

Widok owocnika pieczarki na powierzchni ściółki. Pojawia się przekrój prze ściółkę i widać podziemną grzybnię. Widok oddala się. Oprócz schematycznie zaznaczonych na powierzchni roślin (paproć, trawy, drzewka) w odległości do 1 m od grzyba jest grzybnia, na jej brzegu widać drugi owocnik w innym stadium rozwoju. Pojawia się napis grzybnia. Powiększenie grzybni. Widać strzępki. Widok owocnika. Najazd na spód kapelusza, widać blaszki początkowo białe, potem brązowieją. Z brązowych blaszek wysypują się drobniutkie zarodniki. Owocnik podgrzybka/borowika. Pojawia się napis rurki

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Widok owocnika pieczarki na powierzchni ściółki. Pojawia się przekrój prze ściółkę i widać podziemną grzybnię. Widok oddala się. Oprócz schematycznie zaznaczonych na powierzchni roślin (paproć, trawy, drzewka) w odległości do 1 m od grzyba jest grzybnia, na jej brzegu widać drugi owocnik w innym stadium rozwoju. Pojawia się napis grzybnia. Powiększenie grzybni. Widać strzępki. Widok owocnika. Najazd na spód kapelusza, widać blaszki początkowo białe, potem brązowieją. Z brązowych blaszek wysypują się drobniutkie zarodniki. Owocnik podgrzybka/borowika. Pojawia się napis rurki

Grzyby określane mianem kapeluszowych, np. pieczarka, borowik, muchomor, tworzą owocnikiowocnikowocniki zbudowane z gęsto splecionych i zbitych strzępek. Owocnik najczęściej składa się z trzonu i osadzonego na nim kapelusza. Może przybierać różne kształty i barwy. Powstają w nim zarodniki, za pomocą których grzyby się rozmnażają. Grzyby pleśniowe: pleśniak, pędzlak i kropidlak, charakteryzują się luźną, niewytwarzającą owocników grzybnią.

RBKOrQCWBiDZy1

Ilustracja przedstawia jasnobrązowy twór , podobny do drzewka z kuleczkowatymi „gałęziami”. Jest to strzępka grzyba pędzlaka z zarodnikami na końcu.

R1QawOFHyw7zH1

Fotografia przedstawia dwie kromki chleba, pokryte nalotem pleśni w kolorze szarym, żółtym i białym

Rz9EaOtuFVM741

Ilustracja przedstawia jasnobrązowy twór , podobny do drzewka z kuleczkowatymi „gałęziami”. Jest to strzępka grzyba pędzlaka z zarodnikami na końcu. Fotografia przedstawia dwie kromki chleba, pokryte nalotem pleśni w kolorze szarym, żółtym i białym.

Ciekawostka

Owocniki niektórych grzybów rosną w regularnych pierścieniach nazywanych czarcimi kręgami. W dawnych czasach przypisywano im czarodziejską moc, wierząc, że tańczą w nich czarownice. Dziś wiemy, że okręgi te to wynik promienistego rozrastania się grzybni, na której obrzeżach wyrastają owocniki. W taki sposób rośnie wiele gatunków muchomorów, kurek czy purchawek.

R12uDIGTQFfRN1

Fotografia przedstawia wnętrze lasu. Rosną tu nieliczne krzewy o cienkich gałązkach i większe drzewa. Na dnie lasu, między krzewami rosną białe grzyby w formie okręgu. To tak zwany czarci krąg.

Ciekawostka

Czasznica olbrzymia to grzyb, który wytwarza okazałe owocniki o masie do 20 kg. Kulisty owocnik wypełniony jest zarodnikami. Gdy dojrzeje, na jego szczycie tworzy się otwór, a czasza gwałtownie opada, uwalniając miliony zarodników. Żyje powszechnie na łąkach, pastwiskach, w parkach i ogrodach na żyznych glebach.

R5auqzmBy86m11

Fotografia przedstawia zieloną łąkę, na której pasą się krowy. Na pierwszym planie w trawie znajduje się biały, wielki owocnik grzyba czasznicy olbrzymiej, przypominający kamień.

2. Czynności życiowe grzybów

Grzyby są organizmami cudzożywnymi. Większość z nich to saprobionty odżywiające się martwą materią organiczną, która pochodzi ze spróchniałych pni drzew, opadłych liści, szczątków zwierząt lub produktów żywnościowych. Grzyby rozkładają pokarm, wydzielając do środowiska enzymy trawienne. Powstałe dzięki nim proste substancje organiczne wchłaniają do wnętrza komórek. Sposób zdobywania substancji pokarmowych występujący u grzybów to trawienie pozakomórkowe.

Grzyby pasożytnicze rozwijają się kosztem innych organizmów. Strzępki pasożyta wrastają do ciała żywiciela i bezpośrednio z jego komórek pobierają substancje odżywcze. Pobrany pokarm grzyby wykorzystują do produkowania energii w procesie oddychania komórkowego. Większość grzybów oddycha tlenowo, tylko niektóre, np. drożdże, przeprowadzają proces fermentacji alkoholowej.

Grzyby rozmnażają się bezpłciowo i płciowo. U jednokomórkowych drożdży podczas pączkowania na komórce rodzicielskiej pojawia się uwypuklenie ściany komórkowej, które stopniowo powiększa się, tworząc nową komórkę. Zwykle nie odłącza się ona od komórki macierzystej i w ten sposób powstają kolonie, które mogą się rozpadać na pojedyncze komórki. Grzyby wielokomórkowe (pleśniak czy maślak) rozprzestrzeniają się dzięki fragmentacji grzybni. Strzępki oderwane od grzybni macierzystej i przenoszone przez ludzi lub zwierzęta dają początek nowym grzybniom. Większość grzybów wytwarza tysiące zarodników, które rozsiewane przez wiatr docierają do odległych miejsc, umożliwiając zasiedlanie nowych rejonów.

Obserwacja 2

Rozpoznanie pączkujących komórek drożdży.

Co będzie potrzebne

• drożdże prasowane używane do wypieku ciasta,

• woda,

• cukier gronowy (glukoza),

• zlewka lub słoik,

• folia spożywcza,

• płyn Lugola,

• przyrządy do mikroskopowania,

• mikroskop.

Instrukcja

1. Przygotuj materiał do obserwacji. W tym celu:

   1. napełnij zlewkę do połowy wodą i rozpuść w niej łyżeczkę glukozy;

   2. dodaj łyżeczkę drożdży;

   3. zlewkę przykryj folią i odstaw na godzinę w ciepłe miejsce (temperatura około 20‑25°C).

2. Przeprowadź obserwację mikroskopową:

   1. umieść kroplę zawiesiny zawierającej drożdże na szkiełku podstawowym i w celu zabarwienia komórek dodaj odrobinę płynu Lugola,

   2. przykryj szkiełkiem nakrywkowym;obserwuj komórki drożdży w powiększeniu 200x lub większym;

   3. odszukaj w polu widzenia pączkujące komórki;

   4. wykonaj w zeszycie rysunek pączkujących komórek drożdży.

R3GczJKP7qgpe1

Ilustracja przedstawia liczne, pomarańczowe twory, przypominające śniegowe bałwanki. To pączkujące komórki drożdży z komórkami potomnymi.

Podsumowanie

Jeśli obserwacja nastąpiła krótko po sporządzeniu zawiesiny, liczba pączkujących komórek będzie niewielka.

Ciekawostka

Od wysiania zarodników do wykształcenia się owocników mija niekiedy kilka, a nawet kilkanaście lat. Z tego powodu hodowcy pieczarek rozmnażają te grzyby przez podział – fragmentację grzybni. Najbardziej odpowiednim podłożem do uprawy pieczarek jest sfermentowany i zawierający dużo słomy obornik koński.

R31ByHYLrstg31

Fotografia przedstawia wnętrze pieczarkarni, czyli pomieszczenia, w którym hoduje się pieczarki. Białe grzybki różnej wielkości wyrastają z czarnego podłoża. W pomieszczeniu jest niewiele światła, wpadającego głównie przez drzwi z tyłu.

3. Znaczenie grzybów

Grzyby pełnią bardzo ważną rolę jako składnik wielu środowisk. Jako saprobionty, podobnie jak bakterie, rozkładają martwą materię organiczną, oczyszczając środowisko z odchodów zwierząt i szczątków organizmów. Dzięki temu wzbogacają glebę w pochodzące z rozkładu pozostałości organizmów pierwiastki, które później są pobierane przez rośliny i wbudowywane w ich organy. Grzyby przyczyniają się w ten sposób do tworzenia gleby i zapewniają obieg materiiobieg materii w przyrodzieobieg materii w przyrodzie.

RF6T8qK4gISdE1

Ilustracja składa się z czterech obrazków, połączonych strzałkami, przedstawiających obieg materii. Pierwszy z lewej ukazuje zielone rośliny: drzewa i krzewy razem z ich korzeniami w brązowej glebie. Od nich jedna strzałka prowadzi do obrazka brązowej sarny, która żywi się roślinami. Druga strzałka z napisem: szczątki roślin wskazuje koło po prawej stronie. Do niego prowadzi także strzałka od sarny z napisem: szczątki i odchody zwierząt. W kole znajdują się kolorowe sylwetki saprobiontów, na przykład bakterii i grzybów, czyli organizmów rozkładających szczątki. Od nich strzałka wskazuje dwie kule na dole: pomarańczowa i zieloną. Oznaczają one związki nieorganiczne, powstałe w efekcie rozkładu szczątków. Te związki trafiają do korzeni roślin.

Drożdże prowadzą proces fermentacji, dlatego znajdują szerokie zastosowanie w gospodarstwach domowych i przemyśle spożywczym. Wykorzystuje się je do wypieku ciast i chleba oraz do produkcji wina i piwa. Z kolei sery pleśniowe wytwarza się przy udziale specjalnie wybranych grzybów pleśniowych.

W przemyśle farmaceutycznym grzyby służą do wytwarzania antybiotyków – substancji o właściwościach bakteriobójczych. Pierwszy antybiotyk – penicylinę – otrzymano z grzybni pędzlaka. Jej odkrywcą był szkocki lekarz Aleksander FlemingAleksander FlemingAleksander Fleming.

Grzyby pasożytnicze powodują uciążliwe choroby roślin. Przyczyniają się do obniżenia plonów oraz osłabienia drzewostanów. Grzyby pasożytujące na zwierzętach (także ludziach) wywodują choroby nazywane grzybicamigrzybicagrzybicami. Do zarażenia grzybicą stóp może dojść na przykład na basenie lub w ogólnodostępnych łazienkach, które nie są odpowiednio często odkażane. Dlatego zalecane jest używanie w takich miejscach obuwia ochronnego. Nie należy również korzystać z tych samych ręczników oraz przyrządów do pielęgnacji paznokci, których używają osoby zakażone.

Rr6vyiEC4WDdH1

Fotografia przedstawia zbliżenie żółtego kłosa na tle pola. Po lewej stronie między łuskami znajdują się ciemne, wydłużone kształty. To sporysz, czyli forma przetrwalnikowa grzyba buławinki czerwonej. Poraża ona kwiatostany traw i zbóż.

RU1FnTNQiFve51

Fotografia przedstawia pień drzewa w zbliżeniu. Rosną na nim dwa beżowo – zielone, stożkowate twory. To hubiak pospolity, pasożyt drzew.

R2ceNJ9YpsENH1

Pokaz slajdów przedstawiający sporysz, hubiak pospolity oraz opieńkę miodową

R1Lh8gnvrVZxf1

Drożdżaki żyją w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt

Grzyby pleśniowe są częstą przyczyną niszczenia skór, wełny czy bawełny, a także na przykład książek, jeśli przechowuje się je w nieodpowiednich warunkach, oraz psucia się żywności. Pleśnie wydzielają trujące substancje, tzw. aflatoksyny.

Od wieków owocniki grzybów znajdują zastosowanie w kuchni. Chityna zawarta w ścianach komórkowych grzybów sprawia, że są ciężkostrawne, jednak ich walory smakowe i odżywcze (aminokwasy, witaminy A, B1, B2, PP) decydują o tym, że stanowią popularny składnik potraw. Jadalne grzyby są zbierane w lasach (borowiki, maślaki, koźlarze, kurki) lub hodowane na skalę przemysłową (pieczarki, boczniaki). Polska dostarcza aż 25% pieczarek i grzybów leśnych na rynek UE. Niektóre grzyby leśne bywają przyczyną zatruć pokarmowych. Ich toksyny nieodwracalnie uszkadzają komórki wątroby, często prowadząc do śmierci. Jednym z najgroźniejszych grzybów jest muchomor sromotnikowy, mylony z pieczarką leśną lub czubajką kanią.

RZbBfKrhioa4w1

Ilustracja przedstawia kilka grzybów, jadalnych i trujących, które mogą być mylone. W centrum znajdują się cztery owocniki grzyba o żółtym kapeluszu i białawym trzonie z pochwą na dole. To śmiertelnie trujący muchomor sromotnikowy. Po lewej znajduje się podobna do niego ale jadalna czubajka kania. Ma kapelusz z ciemnymi łatkami i ciemniejszy trzon bez pochwy na dole. Po prawej znajduje się fotografia jadalnej pieczarki. Pieczarka jest biała, nie ma łatek na kapeluszu ani pochwy na trzonie.

Poszczególne gatunki grzybów występują wspólnie z określonymi gatunkami roślin. To dlatego borowiki spotyka się pod dębami, maślaki pod modrzewiami, koźlarze wśród brzóz, a rydze pod świerkami. Gatunki te żyją w  symbiozie z korzeniami określonych drzew i noszą miano grzybów mikoryzowychmikoryzamikoryzowych. Ich strzępki oplatają korzenie i korzystają z substancji organicznych wytworzonych przez rośliny. Dla drzew grzyby są źródłem soli mineralnych, niektórych witamin oraz wody.

4. Porosty jako przykład symbiozy grzyba z glonem

Porosty występują na całej Ziemi. Spotykane są zarówno za kołem podbiegunowym, jak i na wypalonych słońcem pustyniach i stepach. Rosną także na szczytach wysokich gór. Jako organizmy pionierskieorganizmy pionierskieorganizmy pionierskie mogą się osiedlać na terenach pozbawionych roślin. Można je znaleźć na skałach i kamieniach, korze drzew i glebie, na dachach, tynkach i metalowych elementach budynków. Porosty przyjmują różne formy i kształty. Różnorodność ta zależy od ich środowiska życia i miejsca występowania.

Rf8hWGWLumnQA1

Ilustracja przedstawia schematycznie cztery brązowe pnie drzew. Na ich prawej stronie ukazano szaro zielone kształty, przedstawiające porosty z boku. Rysunki plech porostów znajdują się pod odpowiednimi pniami drzew. Pierwszy z lewej to porost skorupiasty. Ma kształt nieregularnego placka z plamkami w jaśniejszych i ciemniejszych odcieniach. Drugi to porost listkowaty, w kształcie zielonej, płaskiej kępki. Trzeci to niebieskawy porost krzaczkowaty o grubych „gałązkach”. Ostatni z prawej to też porost krzaczkowaty, ale o cienkich i długich „gałązkach”.

Plecha porostu jest zbudowana z pojedynczych komórek glonów oplecionych strzępkami grzyba. Strzępki tworzą zbitą strukturę zewnętrzną, nieprzepuszczalną dla wody i odporną na mróz. Ponadto wytwarzają chwytniki przytrzymujące porost w podłożu. We wnętrzu plechy występuje luźna warstwa komórek glonów.

RInyh4PnVQDXm1

Ilustracja przedstawia od lewej szarozielony fragment plechy porostu krzaczkowatego, a po prawej powiększenie mikroskopowe przekroju przez plechę. Na przekroju zielone kulki oznaczają komórki glonu. Ich zadaniem jest fotosynteza. Kolor szary oznacza strzępki grzyba, które pełnią różne funkcje. Warstwa górna chroni przed czynnikami atmosferycznymi. Luźna warstwa środkowa dostarcza glonom wodę i sole mineralne. Warstwa dolna tworzy chwytniki, mocujące porost w podłożu.

Grzyby i glony porostu współpracują ze sobą. Funkcją grzyba jest ochrona delikatnych glonów przed czynnikami środowiska i dostarcznie wody oraz soli mineralnych. Glony odżywiają porost, wytwarzając związki organiczne w procesie fotosyntezy. Taka ścisła zależność między organizmami nazywana jest symbiozą. Sprawia ona, że porosty są organizmami całkowicie samowystarczalnymi i mogą zasiedlać tereny pozbawione życia, na których panują surowe warunki. Do przetrwania potrzebują jedynie światła, dwutlenku węgla, wody i soli mineralnych.

Porosty rozmnażają się bezpłciowo przez przypadkowy podział plechy oraz przez urwistki. Urwistki to niewielkie fragmenty porostu zawierające komórki glonów i strzępki grzyba, które rozprzestrzeniają się unoszone z wiatrem. Gdy spadną na odpowiednie podłoże, rozrastają się, tworząc nową plechę.

5. Znaczenie porostów

Porosty zasiedlają skrajnie nieurodzajne podłoża, nawet nagie kamienie. Wydzielają do środowiska tzw. kwasy porostowe, które powodują wietrzenie skał. Obumarłe plechy wzbogacają żwir i piasek w substancje organiczne. W ten sposób uczestniczą w tworzeniu gleby. Dzięki nim i innym organizmom pionierskim powstają siedliska dla roślin. O odporności porostów na niekorzystne warunki środowiska świadczy to, że są głównym składnikiem tundry. Stanowią tam podstawowy pokarm reniferów i piżmowołów.

RIiNyAVs1gtAZ1

Fotografia przedstawia krajobraz skał na tle błękitnego nieba. Między szarymi skałami rośnie zrudziała trawa. Na skałach rosną żółte i szare porosty skorupiaste.

Porosty nie potrafią wydalać wchłoniętych związków toksycznych, dlatego te powodują obumieranie ich plech. Najbardziej wrażliwe na skażenia powietrza są porosty krzaczkowate i listkowate i to one najszybciej zamierają. Tę cechę porostów wykorzystuje się do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza, w której pełnią rolę bioindykatorówbioindykatorybioindykatorów – wskaźników czystości. Porównując porosty występujące na danym terenie ze skalą porostową, można ustalić stopień skażenia środowiska tlenkami siarki.

RWeUFdVWd1YLg1

Fotografia przedstawia zbliżenie pnia drzewa. Z lewej cyfra 0. Na korze nie ma żadnych porostów ani glonów. Oznacza to, że powietrze jest szczególnie silnie zanieczyszczone.

RDp7mUFNCkuNk1

Fotografia przedstawia zbliżenie pnia drzewa. Z lewej cyfra 1. Na korze widoczny zielony nalot glonów. Oznacza to, że powietrze jest bardzo silnie zanieczyszczone.

R1CyuWUueTT6g1

Fotografia przedstawia silne zbliżenie kory drzewa. Z lewej cyfra 2. Na korze szaro brązowe, płaskie grudkowate porosty skorupiaste. Oznacza to bardzo duże zanieczyszczenie powietrza.

RJuu075skybIW1

Fotografia przedstawia zbliżenie gałęzi drzewa, pokrytej żółtymi i pomarańczowymi porostami listkowatymi. Z lewej cyfra 3. Oznacza to, że jest duże zanieczyszczenie powietrza.

R2mXKcrnxlXiY1

Fotografia przedstawia zbliżenie pnia drzewa z szarym, dużym, rozgałęzionym porostem krzaczkowatym. Obok cyfra 4. Oznacza to, że powietrze jest średnio zanieczyszczone.

RUsNZJKlLvXwl1

Fotografia przedstawia zbliżenie gałązki drzewa z dużym, szarym porostem krzaczkowatym. Obok cyfra 5. Powietrze jest słabo zanieczyszczone.

R28BCmKLY4t5x1

Fotografia przedstawia zbliżenie pnia z dużym, zielonkawym, pofałdowanym porostem. Obok cyfra 6. Powietrze jest nieznacznie zanieczyszczone.

R11VLR1LV7KQu1

Fotografia przedstawia kępę szaro zielonych, nitkowatych porostów, zwisających z gałęzi przy pniu. Po lewej cyfra 7. Oznacza to, że powietrze jest czyste.

Porosty wykorzystywane są do produkcji leków: nalewki i sproszkowane plechy płucnicy islandzkiej i płucnika granicznika od wieków stosowano w leczeniu kataru, kaszlu i gruźlicy. Z niektórych wytwarza się barwniki organiczne używane w badaniach chemicznych. Potrawy z porostów są cenionymi przysmakami na przykład w Japonii. Do dziś w wielu rejonach Laponii do mąki, z której wypieka się chleb, dodaje się zmielone plechy płucnicy islandzkiej.

Podsumowanie

• Grzyby to organizmy, których ciało nazywane grzybnią jest zbudowane z nitkowatych strzępek.

• Wszystkie grzyby są cudzożywne.

• Grzyby rozmnażają się płciowo oraz bezpłciowo przez fragmentację plechy i zarodniki.

• Podczas grzybobrania zalecane jest zrezygnowanie ze zbierania grzybów blaszkowych, wśród których znajdują się gatunki śmiertelnie trujące.

• Porosty to organizmy symbiotyczne tworzone przez grzyby i glony, zaliczane do królestwa grzybów.

Słowniczek

Aleksander Fleming

R1LWFFEVMhyTP1

Portret starszego mężczyzny w okulatach. Ubrany w garnitur, na koszuli muszka. Siwy, z półuśmiechem.

Aleksander Fleming

6.08.1881–11.03.1955

Był szkockim bakteriologiem i lekarzem. W 1922 roku odkrył pierwszy antybiotyk – zabójczą dla bakterii penicylinę. To odkrycie zrewolucjonizowało leczenie chorób zakaźnych – penicylina i inne antybiotyki uratowały życie milionom ludzi, w tym wielu żołnierzom rannym podczas II wojny światowej. W 1945 roku wraz z Howardem Floreyem i Ernstem Chainem za swe odkrycia otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.

Zadania