Scenariusz lekcji - Gułag – system łagrów w Związku Radzieckim. Od 1918 do śmierci Stalina w 1953 roku

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

1. Główny Zarząd Obozów (Gułag)

2. NKWD

3. Wyspy Sołowieckie – pierwszy zespół łagrowy w ZSRR

4. obozy pracy jako instrument terroru

5. obozy pracy jako instrument polityki ekonomicznej – wykorzystywanie pracy więźniów

6. budowa kanału białomorskiego

7. funkcjonowanie łagru

8. kim był zek

b) Umiejętności

1. rozumienie skrótów: NKWD, KGB, Gułag

2. odnajdywanie na mapie Związku Radzieckiego największych obozów pracy przymusowej

3. objaśnianie funkcji jaką pełniły obozy pracy w systemie represji i ekonomice ZSRR

4. porównywanie pod względem metod i skali, systemów represji wobec obywateli stosowanych przez władze carskie i bolszewickie

5. czytanie literatury łagrowej, wyszukiwanie fragmentów opisujących warunki bytowe i sposób zorganizowania obozów

2. Metoda i forma pracy

Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów dotyczącą problemów zawartych w temacie lekcji. Czy są im znane jakieś nazwy związane z systemem łagrowym? Czy wiedzą co to był Gułag? Czy znają utwory literackie poświęcone tej tematyce? Czy ktoś z ich rodziny lub znajomych dzielił się z nimi swoimi wspomnieniami, dotyczącymi obozów pracy w ZSRR?

W formie podającej nauczyciel przedstawia historię rozwoju Gułagu. Uczniowie w tym czasie oglądają zdjęcia przedstawiające życie więźniów w łagrach oraz wskazują na mapie miejsca konkretnych obozów.

Zakończenie zajęć będzie miało charakter powtórzeniowo‑analityczny. Klasa wraz z nauczycielem dokona porównania metod i skali represji dwóch despotycznych systemów: carskiego i bolszewickiego.

3. Środki dydaktyczne

1. mapa Związku Radzieckiego

2. kopie fragmentów literatury łagrowej (Sołżenicyn, Szałamow, Herling‑Grudziński)

3. zdjęcia przedstawiające więźniów i pracę w łagrach

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Zarysowanie metod i środków, po które sięgały władze carskiej Rosji w walce z przeciwnikami politycznymi. Ogólne opisanie ich charakteru będzie stanowiło materiał dla porównania siły i skali prześladowań opozycji w ramach dwóch przeciwstawnych sobie systemów.

b) Faza realizacyjna

1. powstanie i rozwój systemu łagrowego w ZSRR

• kiedy powstały pierwsze łagry (1918)

• jaki miały charakter (obozy pracy dla więźniów z niewysokimi wyrokami)

• utworzenie Głównego Zarządu Obozów (Gułag)

• włączenie Gułagu w struktury NKWD – zespolenie systemu łagrowego z więziennictwem

• dynamiczny rozwój systemów łagrowych związany z planami industrializacji

• wymienianie i wskazywanie na mapie niektórych zespołów łagrowych (Wyspy Sołowieckie, Workuta, Kołyma)

• budowa kanału białomorskiego przykładem inwestycji prowadzonej w oparciu o katorżniczą pracę więźniów

• reorganizacja obozów w II połowie lat 50‑tych

2. funkcjonowanie łagrów

   • czytanie fragmentów literatury łagrowej

   • kto trafiał do obozów pracy

   • jak wyglądał transport więźniów

   • pozycja więźniów politycznych i kryminalnych w życiu łagrowym

   • kim był zek

   • jakie prace wykonywali więźniowie

   • zasady reglamentowania racji żywnościowych – wykonywanie norm pracy

   • próby ucieczek i nikłe szanse ich powodzenia

   • warunki bytowe mieszkańców łagrów

   • Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna - lekturą uświadamiającą zachodniej opinii publicznej wielką skalę tragedii związanej z obozami pracy w ZSRR

c) Faza podsumowująca

Przedstawienie różnych wyliczeń określających przybliżoną liczbę ofiar obozów pracy. Na podstawie wiadomości z lekcji i przytoczonych danych, próba porównania skali represyjności caratu i systemu bolszewickiego.

5. Bibliografia

1. Richard Pipes, Rosja bolszewików, przekł. Władysław Jeżewski, Warszawa 2005.

2. Anne Applebaum, Gułag, przekł. Jakub Urbański, Warszawa 2005.

3. Norman Davies, Europa, przekł. Elżbieta Tabakowska, Kraków 1999.

6. Załączniki

a) Zadanie domowe

„Praca to sprawa honoru, odwagi i bohaterstwa” – głosił napis na bramie jednego z obozów Kołymy. Czy łagry były obozami pracy, czy obozami śmierci? Odpowiedź uzasadnij. Na potwierdzenie swojej tezy przywołaj fakty i dane. (Forma pracy – wypowiedź ustna)

7. Czas trwania lekcji

Jedna godzina lekcyjna.

8. Uwagi do scenariusza

Tematyka łagrowa choć dotyczy faktów i zdarzeń z historii obcego państwa, to w istocie jest również bardzo ważnym elementem polskiej pamięci. Żyją jeszcze bowiem w naszym kraju ci, którzy przeszli przez piekło radzieckich obozów pracy. A przecież wywózki Polaków na wschód nie wiążą się tylko z okresem komunizmu. Już w czasie zaborów, w wieku XIX, w ramach represji za udział w powstaniach narodowych, ciągnęły na Sybir kibitki z polskimi więźniami.

Ale problematyka Gułagu jest dla nas ważna również o tyle, o ile trudno być obojętnym wobec morza cierpienia, które zalało naszych sąsiadów ze Wschodu w I połowie minionego stulecia. Niełatwo jest dziś zrozumieć tych, którzy z nostalgią wspominają czasy stalinowskie. Taka lekcja jak ta i przypominanie takich wydarzeń jak te związane z obozami pracy w ZSRR, mają służyć uwrażliwianiu uczniów na skalę zła, jakiego jest w stanie dopuścić się człowiek, by zrealizować własne cele. To uwrażliwienie jest bowiem najlepszym gwarantem, że takie tragedie nie będą miały miejsca w przyszłości.