Gwarowo, kolokwialnie, archaicznie. Zróżnicowanie języka narodowego
Scenariusz zajęć
IV etap edukacyjny, język polski (zakres podstawowy)
Temat: Gwarowo, kolokwialnie, archaicznie. Zróżnicowanie języka narodowego
Treści kształcenia:
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
3. Świadomość językowa. Uczeń:
6) rozpoznaje w czytanych tekstach oraz wypowiedziach mówionych stylizację, rozróżnia jej rodzaje (archaizację, dialektyzację, kolokwializację) i określa funkcje.
Cele operacyjne:
Uczeń:
Zna definicję stylizacji,
Wymienia rodzaje stylizacji i wskazuje jej funkcje w dziele literackim,
Orientuje się, kiedy stylizacja pojawia się literaturze,
Rozpoznaje zmiany fonetyczne, fleksyjne, leksykalne i składniowe w języku.
Nabywane umiejętności:
Rozpoznawanie stylizacji,
Dostrzeganie przemian w języku,
Rozumienie tekstu stylizowanego,
Tworzenie, imitowanie danego stylu,
Wskazywanie cech charakterystycznych niektórych gwar,
Poprawne komunikowanie się.
Kompetencje kluczowe:
Porozumiewanie się w języku ojczystym,
Umiejętność uczenia się.
Środki dydaktyczne:
Kopie kserograficzne dowolnie wybranych fragmentów z utworów: „Chłopi” Władysława Reymonta, „Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego, „Historia filozofii po góralsku” Józefa Tischnera i „Potop” Henryka Sienkiewicza,
Sprzęt multimedialny (komputer, ewentualnie podłączony do telewizora projektor multimedialny, tablica interaktywna),
Zasób multimedialny: film „Dialektyzacja”.
Metody nauczania:
Problemowe: dyskusja,
Eksponujące: film,
Praktyczne: ćwiczenie, praca z tekstem.
Formy pracy:
Indywidualna jednolita i zróżnicowana,
Zbiorowa jednolita,
Grupowa zróżnicowana.
Przebieg zajęć:
Etap wstępny
Nauczyciel przeprowadza czynności organizacyjne (powitanie uczniów, sprawdzenie obecności), a następnie przystępuje do przypomnienia uczniom zagadnień związanych z polszczyzną ogólną i jej odmianami, odwołując się do informacji zdobytych w życiu codziennym i we wcześniejszych etapach edukacyjnych.
Przypomina wiadomości o :
stylu – indywidualnym, funkcjonalnym (o tej samej funkcji społecznej), artystycznym (np. młodopolski);
stylistyce jako nauce o różnych odmianach stylu;
utworach literackich i filmowych, w których występowały stylizacje.
Etap realizacji
Prowadzący zajęcia odtwarza film edukacyjny z zasobu multimedialnego, prezentujący wypowiedź językoznawcy, dr. Bogusława Bednarka, na temat dialektyzacji. Po emisji materiału prosi uczniów o przygotowanie definicji stylizacji i dialektyzacji oraz o zanotowanie ich w zeszytach przedmiotowych.
Następnie nauczyciel dzieli klasę na grupy, które będą pracować nad przydzielonymi im tekstami. Mają za zadanie wskazać w nich różnice fonetyczne, fleksyjne, morfologiczne, leksykalne i składniowe.
I grupa – analiza fragmentu powieści „Chłopi” Reymonta,
II grupa – analiza fragmentu „Historia filozofii po góralsku” Tischnera.
Uczniowie z tych grup powinni zwrócić uwagę na pojawienie się stylizacji gwarowej w literaturze. Pierwsze próby wykorzystania jej w tekstach miały miejsce na przełomie XVI i XVII wieku; szczególną popularność zyskała w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku – stylizację gwarową stosowali pisarze tacy jak Maria Konopnicka, Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński. W epoce Młodej Polski nastąpiła kontynuacja tej tendencji – takie zabiegi stylizacyjne podejmowali m.in. Stanisław Witkiewicz, Stefan Żeromski, Władysław Reymont, Kazimierz Przerwa‑Tetmajer.
Przykłady stylizacji z tekstów, z którymi pracują grupa I i II:
prejotacja (np. Jantoś, Jewka), przydech (hale), ściągnięcia (pedziem, pódę),
mieszanie k, ch (chto, krześcijanin),
formy niemęskoosobowe zamiast męskoosobowych (ludzie kochane, braty rodzone),
pluralis maiestaticus (Siądźcie Macieju),
inwersje, powtórzenia, paralelizmy, przysłowia, sentencje, porzekadła,
cechy charakterystyczne dla gwary podhalańskiej, np. mazurzenie (Scepan, zamiast Szczepan); wyrównania morfologiczne: mówiem, widzem, idem; akcent inicjalny; słownictwo (juhas, baca, gazda, redyk, watra),
labializacja „o” nagłosowego – opowiedział (uopowiedzioł),
przejście wygłosowego „h”, „k” albo „f”, np. groch (grok), takich (takik),
metateza, inaczej przestawka, np. śr na rś, środa (rśoda), kt na tk, który (tkóry).
Uczniowie powinni zapamiętać ważną różnicę w stylizacjach gwarowych, np. brak mazurzenia w „Chłopach”, a jego istnienie w tekście Tischnera oraz inne cechy, np. w nagłosie i wygłosie wyrazów.
III grupa – analiza fragmentu „Pamiętnika z powstania warszawskiego” Białoszewskiego.
Uczniowie mają za zadanie przyjrzeć się w tekście:
składni kolokwialnej (składnia języka mówionego, potocznego): występowaniu przejęzyczeń (do jednoczegoś piętrowego), anakolutów, elips, podwajaniu podmiotu, dopełnienia (ten człowiek, on tutaj; ja go znam, tego człowieka); zdaniom krótkim, urywanym, ułomnej składni (Bo leci; Te figury właśnie; Się zerwały; Co już. Co jeszcze, Co dla towarzystwa),
neologizmom (siupnąć, zaskok, zajmiciele miejsc),
onomatopejom (wiu wiuuu wijuuuuu – świst lecącego pocisku),
równoważnikom zdań,
niedopowiedzeniom, inwersjom (I że te kobiety),
dygresjom, wtrąceniom,
potocyzmom, wulgaryzmom (facet, żarcie, utytłany),
błędom językowym.
Zanim uczniowie przystąpią do pracy, nauczyciel wyjaśnia im, że Miron Białoszewski uważał, iż literatura powinna być tak pisana, aby nadawała się do czytania na głos. Stąd pomysł na „pamiętnik gadany”. Może też przytoczyć fragment wypowiedzi samego pisarza na ten temat: „Pamiętnik był najpierw pisany, ale potem to pisanie dyktowałem na magnetofon, żeby ktoś mógł to przepisać na maszynie. Więc przechodził cały przez ucho.”Indeks górny 11.
IV grupa – analiza fragmentu „Potopu” Sienkiewicza.
Uczniowie z tej grupy mają za zadanie odnaleźć i zapisać:
archaizmy fonetyczne (harmaty, zamiast armaty), fleksyjne (jeślić się co we mnie, jeno), leksykalne (familianci, kompanionowie, waćpanna), znaczeniowe (siła o tym mówić), składniowe (chciał był pan Skrzetuski),
szyk przestawny, czas zaprzeszły itp.
Na koniec wszyscy uczniowie podsumowują pracę w grupach, a następnie pod kontrolą nauczyciela wymieniają i uzupełniają informacje.
Etap końcowy
Nauczyciel wskazuje na dodatkowe zagadnienia związane ze stylizacją:
Funkcje stylizacji: uprawdopodobnienie sytuacji, oddanie kolorytu historycznego, lokalnego, sytuacyjnego.
Parodia, pastisz i trawestacja jako szczególne rodzaje stylizacji.
Zadaje też pracę domową:
Napisz krótki tekst z zastosowaniem jednej z poznanych w czasie lekcji stylizacji.
Cyt. za: S. Barańczak, W stronę języka mówionego, [w:] S. Burkot, Miron Białoszewski, Warszawa 1992, s. 233.↩
