RCOMzPmIFxx601

Helena Trojańska – blondynka, brunetka czy może jednak rudowłosa?

Ważne daty

ok. 1200 r. p.n.e. – zdobycie Troi przez Achajów – według historyków

2 IX lub VIII w. p.n.e. – przypuszczalnie okres życia Homera

1871 r. – Heinrich Schliemann rozpoczyna wykopaliska na wzgórzu obok wioski Hissarlik w Turcji, gdzie szuka pozostałości antycznej Troi

1

Scenariusz dla nauczyciela

RqVJnSTpVwgpU1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:

8. dokonuje następujących transformacji gramatycznych w zakresie morfologii:

q) potrafi korzystać ze słownika łacińsko‑polskiego przy sporządzaniu przekładu;
s)dokonuje poprawnego przekładu prozatorskiego tekstu łacińskiego z zakresu tekstów określonych w kanonie na język polski, w tłumaczeniu zachowując polską normę językową.

II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:

1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:

d) mity o wojnie trojańskiej i powrocie bohaterów spod Troi;

8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:

d) mity o wojnie trojańskiej i powrocie bohaterów spod Troi.

III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:

3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;

4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;

5. dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.

Nauczysz się

charakteryzować postać Heleny Trojańskiej;

dostrzegać Helenę Trojańską w dziełach sztuki, w kulturze i literaturze;

wskazywać nawiązania do wojny trojańskiej i Heleny Trojańskiej we współczesnej literaturze i sztuce oraz poza sztuką.

Helena

RvATNPsD1WDNj1
Ilustracja interaktywna przedstawia rzeźbę „Helena Trojańska” autorstwa Antonio Canova. Rzeźba ukazuje popiersie młodej kobiety. Kobieta ma włosy jedynie nad czołem oraz pod bokach głowy, reszta czaszki nie jest pokryta włosami. Włosy kobiety są mocno kręcone i sięgają ramion. Kobieta ma łagodne rysy twarzy. Jej oczy są skierowane w dół, jakby postać patrzyła na podłogę. Ogólny wyraz twarzy postaci jest smutny. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Causa Bellī Troiānī erat Helena, fēmina Graecā. Helena, pulcherrima fēminārum, uxor erat Menelāī rēgis. 2. Przyczyną wojny trojańskiej była Helena, kobieta pochodzenia greckiego. Helena, najpiękniejsza z kobiet, była żoną króla Menelaosa.
Antonio Canova, „Helena Trojańska”, 1812 r., Muzeum Wiktorii i Alberta, Londyn, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
RVW5JN5WM0Vgy1
Ilustracja interaktywna przedstawia malowidło „Helena i Parys” autorstwa nieznanego. Malowidło ukazuje dwie postaci. Po prawej stronie stoi mężczyzna odziany w lekką szatę i nakrycie głowy przypominające wyglądam czapkę. Mężczyzna w prawej dłoni trzy długą włócznię. Lewą stopę opiera on o filar stojący tuż za nim. Mężczyzna stoi skierowany przodem do kobiety, która siedzi po lewej stronie. Kobieta ubrana jest w lekką szatę, ma dłuższe, kręcone włosy. Kobieta w prawej ręce trzyma wachlarz, lewą zaś otwiera skrzynię. W oddali widać budynek. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Paris, fīlius rēgis Troiānī, Spartam venit ubi Helena habitābat. Helena Menelāō fidēlis nōn erat et Paridem amāvit. 2. Parys, król króla trojańskiego, przybył do Sparty, gdzie Helena mieszkała. Helena nie była wierna Menelaosowi i pokochała Parysa.
„Helena i Parys”, 380-370 r. p.n.e., Muzeum Luwr w Paryżu, wikimedia.org, domena publiczna
R18NfXniotgp71
Ilustracja interaktywna przedstawia fresk „Porwanie Heleny” autora nieznanego. Fresk ukazuje na głównym planie postać mężczyzny, który trzyma wyrywającą się kobietę. Kobieta ma śniadą karnację, jasnobrązowe włosy i odziana jest w jasne szaty. Kobieta ma głowę odwróconą w lewą stronę, widoczny jest tylko jej prawy profil. Lewą rękę ma ona uniesioną do góry, jakby chciała coś odepchnąć. Druga jej ręka leży na ramionach mężczyzny, który ją trzyma. W tle widoczne są również postaci innych mężczyzn oraz łódź. Zajmują się oni żaglami łodzi oraz linami cumującymi łódź. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Helena cum Paride Troiam clam nāvigāvit et Menelāus īrātus erat. 2. Helena z Parysem do Troi w sekrecie popłynęła i Menelaos się zdenerwował.
„Porwanie Heleny”, fresk, XVIII w., Wenecja, wikimedia.org, domena publiczna
R17Y2vUxOfsd01
Ilustracja interaktywna przedstawia malowidło „Greckie statki” autora nieznanego. Malowidło ukazuje płynące greckie statki z uniesionymi żaglami, w które dmie wiatr. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ubi Menelāus auxilium omnium Graecōrum ōrāvit, multae nāvēs, multī mīlitēs convēnērunt. 2. Gdy Menelaos poprosił o pomoc wszystkich Greków, zebrało się wiele statków i wielu wojowników.
„Greckie statki”, naczynie czarnofigurowe, nieznana data powstania, wikimedia.org, domena publiczna
R1XkeIunB1Ja31
Ilustracja interaktywna przedstawia tarczę „Tarcza przedstawiająca oblężenie Troi” autorstwa nieznanego. Tarcza ukazuje bitwę odbywającą się pod murami miasta. W tle można zauważyć konia trojańskiego oraz uciekających ludzi. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Mox Menelāus nāvēs et mīlitēs Troiam dūxit nam Helenam referre cupīvit. 2. Wkrótce Menelaos statki i żołnierzy poprowadził do Troi, ponieważ chciał odzyskać Helenę.
„Tarcza przedstawiająca oblężenie Troi”, około 1580-90 r., Miejskie Muzeum Sztuk, Nowy Jork, wikimedia.org, domena publiczna

Źródło i tłumaczenie:Źródło i tłumaczenie:Źródło i tłumaczenie:

Źródło i tłumaczenie:
RIUEVUY2nXJ3K1
Ćwiczenie 1
Bohaterką, której wojny była Helena?
RFtgopwuGZPUL
Ćwiczenie 2
Menelāus īrātus erat, quia: Możliwe odpowiedzi: 1. Multae nāvēs, multī mīlitēs convēnērunt., 2. Helena Menelāō fidēlis nōn erat., 3. Paris Spartam venit.

Narodziny Heleny

R18glOczelXgd1
Francesco Melzi, „Leda z Łabędziem”, 1508 - 1515 r., Galeria Uffizi, Florencja, wikimedia.org, domena publiczna

Leda była żoną króla Sparty Tyndareosa. Olśniewająca uroda młodej władczyni budziła zachwyt w każdym, kto ją ujrzał. I właśnie Ledę w kąpieli zobaczył przypadkiem Zeus. Ogarnęła go żądza, nad którą nie potrafił zapanować. Leda jednak kochała swojego męża i była mu bardzo oddana. Władca bogów postanowił więc użyć podstępu, by zbliżyć się do wybranki. Przemienił się w łabędzia, po czym wezwał orła - swojego królewskiego ptaka - by zaaranżować scenę pościgu drapieżnika za niewinną ofiarą. W rzeczywistości ofiarą miała paść Leda. I tak się stało. Żona Tyndareosa, spostrzegłszy, że orzeł niemal już dopadł łabędzia, ulitowała się nad osaczonym ptakiem i udzieliła mu schronienia w swoich ramionach. Zaczęła czule gładzić nastroszone pióra zwierzęcia. Zeus wykorzystal sytuację i połączył się z Ledą w miłosnym akcie. Królowa złożyła później dwa jaja. Wykluło się z nich czworo dzieci: Polideukes i Klitajmestra oraz Kastor i Helena. Jako że Leda kochała się tamtej nocy zarówno z Zeusem - łabędziem, jak i ze swoim mężem Tyndareosem, powiadano, że Kastor i Klitajmestra są dziećmi króla Sparty, natomiast Polideukes i Helena to potomkowie władcy Olimpu. Skorupki cudownych jaj zostały umieszczone w świątyni, by upamiętnić narodziny niezwykłych czworaczków, wśród których znalazła się najpiękniejsza kobieta świata - Helena o łabędziej szyi.

źródło: Katarzyna Marciniak, Mitologia grecka i rzymska. Spotkania ponad czasem, Warszawa 2018, s. 256

R1bymFc8FrBe1
Ćwiczenie 3
Wymień imiona dzieci, które urodziła Królowa Leda.

Helena i zalotnicy

W greckim micie widzimy Helenę najpierw jako bardzo młodą dziewczynę na spartańskim dworze. Kiedy dwaj przyjaciele [Polipojtes i Tezeusz] przyjechali, żeby ją porwać miała” dziesięć lub dwanaście lat. “Tezeusz miał wówczas lat pięćdziesiąt. [...] Dwaj przyjaciele porwali dziewczynę wtedy, gdy odprawiała rytualny taniec ku czci Artemidy. Spartanie rzucili się w pogoń, lecz porywacze uciekli ku Przesmykowi Korynckiemu. Co sił w koniach pędzili do Aten, gdzie się zatrzymali, aby rzucać losy, komu ma przypaść Helena. Losowanie wskazało na Tezeusza. Ponieważ dziewczyna jeszcze nie dojrzała do małżeństwa, heros zawiózł ją do attyckiej gminy Afidnaj, gdzie nad Heleną miała czuwać matka jego, Ajtra.” Podczas nieobecności Tezeusza, który udał się do Podziemi, “Kastor i Polideukes wdarli się do Attyki, zdobyli Afidnaj i uwieźli stamtąd swoją siostrę, Helenę.

źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997

RXQeA7efVmDRa1
Dante Gabriel Rossetti, „Helena Trojańska”, 1863 r., Muzeum Narodowe w Liverpool, liverpoolmuseums.org.uk, CC BY 3.0

Kiedy młoda piękność wróciła na dwór spartański jej ojciec Tyndareos zorientował się, że takie sytuacje mogą się powtarzać ze względu na niezwykłą urodę Heleny. Postanowił więc wydać ją za mąż. Na wieść o tym przybyło do Sparty dziewięćdziesięciu dziewięciu zalotników zdeterminowanych, by starać się o rękę najpiękniejszej dziewczyny na świecie. Król uznał, że przy tak dużej liczbie kandydatów nie obejdzie się bez rozlewu krwi, dlatego decyzję o wyborze męża pozostawił samej Helenie. Zobowiązał również zalotników do pomocy wybrankowi Heleny, gdyby ktoś w przyszłości zagroził szczęściu małżonków. Tak oto Helena sama zdecydowała, z kim spędzi życie i jej wybór padł na Menelaosa. Małżonkom urodziła się wkrótce córka - Hermione.

R1QqB88yRMdL7
Ćwiczenie 4
Zaznacz zdanie prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Powiadano, że Helena była córką Ledy i Zeusa., 2. Tezeusz był o wiele starszy od Heleny, kiedy porwał ją ze Sparty., 3. Do Sparty przybyło dziewięćdziesięciu dziewięciu zalotników gotowych walczyć o rękę Heleny., 4. Zeus przybrał postać orła, by uwieść Ledę., 5. Parys uwolnił Helenę z niewoli ateńskiej., 6. Ojciec pozwolił Helenie zdecydować, kto zostanie jej mężem, a ona wybrała Menelaosa.

Helena i Parys

RvjSqYWhiMQo11
Peter Paul Rubens, „Sąd Parysa”, 1638 r., Muzeum del Prado, Madryt, museodelprado.es, CC BY 3.0

Historia Parysa i Heleny zaczęła się od wesela Peleusa i TetydyTetydaTetydy:

Kiedy tak wesoło ucztowano, zjawił się nagle gość niepożądany: Eris, bogini niezgody. Zeus, znając jej swarliwy charakter, nie kazał jej posyłać zaproszenia. Przyszła, aby się zemścić. Rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem: “Dla najpiękniejszej”. Pomiędzy boginiami zakotłowało. Najgłośniej krzyczały Hera, Atena i Afrodyta. Każda chciała mieć jabłko dla siebie. Powstało takie piekło, że Zeus musiał się wmieszać. Gdy się uciszyło, zapowiedział, że sędzią sporu czyni młodego pasterza, Parysa: której ów przyzna złote jabłko, ta je mieć będzie.

Niełatwe zadanie Parysa utrudniały jeszcze obietnice, które składały mu żądne zwycięstwa boginie. Hera obiecała mu władzę, Atena - mądrość, a Afrodyta - najcudniejszą kobietę na świecie, czyli Helenę. “Parys bez wahania oddał złote jabłko Afrodycie.

R1cl91cfonxdh1
Jacques - Louis David, „Miłość Parysa i Heleny”, 1788 r., Muzeum sztuki dekoracyjnej, Paryż wikimedia.org, domena publiczna

Wkrótce po tym odkryto prawdziwe, królewskie pochodzenie Parysa. Młody książe niezwłocznie udał się do Sparty, by odebrać swoją nagrodę.:

Na dworze lacedemońskim podejmowano gościa serdecznie. Wszyscy byli mu radzi, a król Menelaos nie mógł odżałować, że ważne sprawy zmusiły go do wyjazdu. Żegnając się z Parysem prosił, aby jego dom uważał za własny i gościł w nim tak długo, dopóki on sam nie powróci. Tymczasem królewicz trojański jeszcze tej nocy porwał mu żonę, Helenę, i dojechał z nią do Troi. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca podeptał święte prawo gościnności. Postanowiono wojnę. Naczelne dowództwo objął Agamemnon, król Argos i Myken, brat Menelaosa.

Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Wydawnictwo Puls 1992 r., s. 199 i 201

R15tSwPFosNyb1
Ćwiczenie 5
Którą boginie wybrał Parys podczas sądu?

Wojna Trojańska

R1L58I2mPcLTL1
Frederic Leighton, „Helena na murach Troi”, 1865 r., kolekcja prywatna, vignette.wikia.nocookie.net, CC BY 3.0

Wojna trojańska trwała 10 lat i udział w niej brali zarówno ludzie, jak i bogowie. Zginęło w niej wielu dzielnych wojowników, m. in. Hektor czy zabity przez Parysa Achilles. Podobny los spotyka także samego Parysa, który ginie ugodzony zatrutą strzałą Filokteta. Po śmierci kochanka Helena zdradza Trojan i pomaga Grekom w zdobyciu miasta.

Antyczna famme fatale obawiała się, jak przyjmie ją porzucony wcześniej mąż. Całkiem słusznie zresztą, ponieważ wiedziony złością Menelaos zamierzał zabić wiarołomną żonę, kiedy jednak spojrzał na nią, nóż wypadł mu z ręki i zabrał ją do obozu.

RPahiD1ntXlxI
Ćwiczenie 6
Jak na imię miał antyczny bohater, który zabił Parysa.

Śmierć Heleny

R8RQhBhYMQwYa1
Frederick Sandys, „Helena Trojańska”, 1866 r., Muzeum Narodowe w Liverpool, Liverpoolmuseums.org.uk, CC BY 3.0

Dopóki żył Menelaos, Helena była bezpieczna u jego boku jako potężna królowa Sparty. Po śmierci męża znalazła się na łasce krewnych i poddanych, którzy nigdy nie wybaczyli jej nieszczęść, jakie sprowadziła na ojczyznę. Została wygnana ze Sparty. Udała się na wyspę Rodos, do swojej przyjaciółki Polykso. Sądziła, że znajdzie u niej schronienie na resztę życia. Kobieta jednak straciła w wojnie trojańskiej ukochanego męża i postanowiła się zemścić na Helenie. Przebrała trzy niewolnice za straszliwe ErynieErynieErynie - prastare bóstwa, które ścigają winnych przelanej krwi, doprowadzając swoje ofiary do szaleństwa. Odziane na czarno, z pochodniami w dłoniach, służące Polykso zaskoczyły Helenę w trakcie kąpieli. Bezbronna, samotna i dręczona wyrzutami sumienia, najpiękniejsza kobieta świata powiesiła się na drzewie.

źródło: Katarzyna Marciniak, Mitologia grecka i rzymska. Spotkania ponad czasem., Warszawa 2018, s. 259 -261

RzsmVOq66rfvi
Ćwiczenie 7
Zapoznaj się ze słownikiem pojęć i odpowiedz, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe? Umieść odpowiedzi we właściwym miejscu tabeli: Możliwe odpowiedzi: 1. Rzymskim odpowiednikiem erynii są furie., 2. Termin femme fatale pochodzi z języka francuskiego., 3. Tetyda była matką Achillesa., 4. Erynie to boginie zgody i pojednania., 5. Femme fatale to kobieta, która wspaniale opiekuje się domem i rodziną., 6. Na weselu Peleusa i Tetydy Helena poznaje Parysa.

Słowniki

Słownik pojęć

Erynie
Erynie

mit. groźne, karzące boginie zemsty. Stały one przede wszystkim na straży nienaruszalności związków krwi; za zbrodnię popełnioną w rodzinie ścigały przestępcę nie tylko na ziemi, ale i w Hadesie. Wg Hezjoda były one dziećmi Gai, powstałymi z krwi Uranosa. Inni poeci nazywają je córkami Nocy i Gai. Apollodor podaje ich imiona: Alekto, Tisifone i Megajra. Składano im w ofierze czarne owce, miód i kwiaty. Dla przebłagania nazywano je Eumenidami (j. łaskawymi). Przez Rzymian zwane Furiami.

Femme fatale
Femme fatale

[wym. fam fatal] kobieta tajemnicza, piękna i wyrachowana, przynosząca zgubę zakochanym w niej mężczyznom.

Tetyda
Tetyda

mit. nereida, boginka morska niezwykłej piękności. Gdy ubiegali się o jej względy Zeus i Posejdon, Temida odkryła im, że Tetyda ma urodzić syna potężniejszego od swego ojca. Zrezygnowali więc obaj z uroczej boginki, wydając ją za mąż za tesalskiego władcę Peleusa. Tetyda była matką Achillesa.

Słownik łacińsko‑polski

RIwpUMoCf9R3c1
Słownik łacińsko-polski.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa, 2003

J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Londyn 1992.

Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa 1990.

Oryginalna gazetka; Encyklopedia PWN, Warszawa 2016.