Ważne daty

Medycyna starożytnej Grecji i Rzymu

W tekstach greckiej kultury opisy zabiegów medycznych odnajdujemy bardzo wcześnie, bo już u Homera w poemacie Iliada (VIII‑VII w. p.n.e.). W pieśni XI poeta opisuje sposób, w jaki należy wyjąć z ciała strzałę i opatrzyć ranę. O wykonanie zabiegu na rannym poproszony zostaje Patroklos. Pod nieobecność synów Asklepiosa - Machaona i Podalejriosa, pomóc musi towarzysz Achillesa, którego ów uczył sztuki lekarskiej. Achilles z kolei był uczniem centaura Chirona. Z poprzedniej lekcji pamiętamy, że uczniem Chirona był również sam Asklepios. To od uczonego centaura pochodziła wszelka wiedza medyczna, którą opiekun lekarzy oraz szybkonogi Achilles przekazywali dalej.

Ocal mnie teraz, Patroklu, i wieź do naszych okrętów,
strzałę wyjm z biodra i ciemną krew, która sączy się z rany,
obmyj mi wodą zagrzaną i lek łagodny złóż na niej.
Czyń, postępując tak wiernie, jak cię nauczył Achilles,
tego zaś Chejron wyszkolił, najsprawiedliwszy z Centaurów.
Gdyż Podalejrios, a także Machaon, obaj lekarze,
jeden - jak sądzę - w namiocie leży raniony, lekarza
teraz bez skazy sam pilnie potrzebujący, a drugi,
wiodąc Aresa bój, jeszcze wśród Trojan jest na równinie.

Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1982, pieśń XI, wersy 828‑836.

Z czasem Asklepios zaczął być czczony jako uzdrowiciel chorych, opiekun lekarzy i sztuki lekarskiej. Miejsca jego kultu w Grecji, tzw. Asklepieja, stanowiły miejsca pielgrzymowania chorych, szukających pomocy. W naszej poprzedniej lekcji czytaliśmy tekst łaciński, opisujący sposób „poszukiwania” lekarstwa w sanktuariach Asklepiosa. Najbardziej znany ośrodek kultu boga znajdował się w Epidauros, pozostałe mieściły się w innych ważnych ośrodkach, takich jak Ateny, Korynt, Pergamon.

W V w. p.n.e. działał Alkmeon z KrotonuAlkmeon z KrotonuAlkmeon z Krotonu, uczeń Pitagorasa, który jako pierwszy miał docenić rolę mózgu jako centralnego ośrodka zmysłów. Przeprowadzał sekcje, badał mózg i zachowania ludzi, był też zwolennikiem nieśmiertelności duszy. O jego działalności dowiadujemy się od Diogenesa LaertiosaDiogenes LaertiosDiogenesa Laertiosa, słynnego biografa filozofów z III w. n.e.

„Ojcem medycyny” nazywany jest tradycyjnie Hipokrates z Kos, wybitny lekarz i twórca szkoły medycznej, działający na przełomie V i IV w. p.n.e. Miał pobierać nauki u Demokryta, jego imię nosi tzw. „Corpus Hippocraticum”, stanowiący najstarszy zbiór tekstów o tematyce medycznej. Nie mamy dowodów na to, że którąkolwiek z ksiąg napisał sam Hipokrates, przyjęło się jednak sądzić, że wyszły one spod rąk autorów związanych z ośrodkiem kultu Asklepiosa na wyspie Kos. Sam Hipokrates miał podkreślać znaczenie higieny i zalecać dietę. Jemu także przypisuje się naukę o czterech płynach (łac. humores) w organizmie człowieka (krew, flegma, żółć, czarna żółć). Miały one mieć wpływ na funkcjonowanie czterech ludzkich temperamentów: sangwinicznego, flegmatycznego, cholerycznego i melancholijnego.

W Rzymie sztuka medyczna rozwinęła się za pośrednictwem Greków. Wcześniej stanowiła ona bardziej wiedzę tajemną, domenę kapłanów. Wedle legendy, na początku III w. p.n.e., gdy w Rzymie szalała zaraza, wyrocznia nakazała sprowadzenie do Rzymu świętego węża, symbolizującego boga Asklepiosa. Wyprawiono się po niego aż do Epidauros. Przywieziony z Grecji wąż wpełzł do Tybru i przepłynął na tzw. Wyspę Tyberyjską, wskazując w ten sposób miejsce budowy świątyni poświęconej Eskulapowi. Świątynia została zburzona w średniowieczu, a na jej miejscu powstała Bazylika św. Bartłomieja. W okresie renesansu na wyspie wybudowano również szpital.

CelsusCelsusCelsusCelsusW literaturze łacińskiej zachowały się informacje nt. schorzeń i stosowanych leków. Znajdujemy je m.in. w dziełach encyklopedystów – chociażby w Historii naturalnej Pliniusza Starszego (23–79 r. n.e.), lub w dziele O sporządzaniu leków Skryboniusza Largusa (I w. n.e.). Zachowała się również księga O medycynie CelsusCelsusCelsus (I w. n.e.). Była to część większej encyklopedii, jednak kolejne księgi, dotyczące prawa, retoryki i sztuki wojennej, nie zachowały się do naszych czasów.

Najważniejsze dokonania w dziedzinie medycyny miał jednak II w. n.e. rzymski lekarz greckiego pochodzenia Galen. Urodzony w Pergamonie, swoje pierwsze doświadczenie nabywał, lecząc rannych w walkach gladiatorów. Z czasem został lekarzem na dworze cesarza Marka Aureliusza. Jego liczne sekcje (głównie na zwierzętach) pomogły mu wyciągać wnioski na tematy anatomiczne, działania układu krwionośnego, pokarmowego i oddechowego. Galen znał nauki Hipokratesa, opierał się na systemie humoralnym, ale śmiało formułował również własne wnioski. Jego praca miała bardzo duży wpływ na świadomość lekarzy średniowiecza. Dziś wiemy jednak, że niektóre założenia Galena, dotyczące funkcjonowania ludzkiego ciała, były dalekie od rzeczywistości.

Tekst łaciński: DĒ HOMINE SĀNŌ

Sānum hominem oportet varium habēre vītae genus: modo rūrī esse, modo in urbe, saepiusque in agrō; nāvigāre, vēnārī, quiēscere interdum, sed frequentius sē exercēre; siquidem ignāvia corpus hebetat, labor firmat, illa mātūram senectūtem, hīc longam adulēscentiam reddit. Prōdest etiam interdum balneō, inter‑dum aquīs frīgidīs ūtī; modo unguī, modo id ipsum neglegere; nūllum genus cibī fugere quō populus ūtātur; interdum in convictū esse, interdum ab eō sē retrahere; bis diē potius quam semel cibum capere, et semper quam plūrimum.

Na podstawie: Androphili Asclepiadei Liber In Quo Pauca Explicantur, Quorum Scitu Sanitas Conservari Et Vita Hominis Ab Ignorantia Medicorum Poterit Esse Secura, CAP. XII, S. 42; pozycja z internetowych zasobów books.google.pl

Tłumaczeniem0f2155bb0fd69618_0000000000013Tłumaczenie

Słowniki

Galeria dzieł sztuki

R1YxZmUvTrsrL1

Ilustracja przedstawia fragment malarstwa czerwonofigurowego „Achilles opatruje Patroklosa”, które znajduje się na czarnym pucharze. Malunek przedstawia dwóch mężczyzn – Patroklosa (z lewej) oraz Achillesa (z prawej). Patroklos ubrany jest w zbroję, i siedzi w czasie opatrywania – obok rannego widoczna jest strzała, która została wyjęta z ramienia.) Z prawej strony znajduje się Achilles - młody mężczyzna ubrany w zbroję oraz hełm, klęczy przed Patroklosem i nakłada mu opatrunek.

R143rYtJ9UTtr1

Fotografia autorstwa Heiko Górskiego pt. „Pozostałości sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos”, na której widoczne są ruiny budynku. W centrum fotografii znajdują się schody, które prowadzą na szczyt ruin budynku. Po lewej i prawej stronie widoczne są kamienne ściany, z widocznymi łukami. Ściany budynku są wykonane z jasnego kamienia, na pierwszym piętrze widoczne są pozostałości po kolumnach. W oddali znajdują się turyści. Tło fotografii stanowi zielony las, który góruje nad budynkiem.

R1C4wXq7ZQBiP1

Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na rękopis „Corpus Hippocraticum” – zżółknięta, zabrudzona karta na której znajdują się teksty o tematyce medycznej. Pismo nie jest niewyraźne, zapisane czarnym i czerwonym kolorem.

RvPXKFINLtaDQ1

Ilustracja „Hipokrates naucza studentów pod drzewem platanu na wyspie Kos” autorstwa Eresta Boarda przedstawia starszego mężczyznę stojącego na polanie pomiędzy drzewami. Obok niego znajdują się młodzi mężczyźni słuchający wykładu w skupieniu. Z lewej i prawej strony znajdują się dwa białe posągi. Za Hipokratesem widoczne jest białe krzesło wykonane z kamienia. W oddali widoczne są okręty wpływające do zatoki.

R1GrndahPgjDH

Ilustracja przedstawia pracę nieznanego autora o tytule „Chiron nauczający Achillesa”. Na ilustracji znajdują się dwie postacie stojące w pomieszczeniu. Postać z lewej strony to Chiron – faun - hybryda człowieka (mężczyzny) z koniem. Chiron jest w średnim wieku, rude włosy, na głowie ma zaplecione gałązki oliwne. Na plecach widoczny jest płaszcz. Z prawej strony widoczny jest młody Achilles, który niesie w rękach instrument strunowy, kształtem przypominający małą harfę. Mężczyzna ma krótką zbroję. W tle widoczne są ściany z figurami przypominającymi twarz.

RDZHEbPckIGvc

Ilustracja przedstawia pracę Pietera Lastmana pod tytułem „Hipokrates składa wizytę Demokrytowi. Na pierwszym planie znajdują się dwaj starsi mężczyźni. Jeden z nich (po lewej stronie) ubrany jest w niebieską szatę, czerwoną narzutę oraz biały turban, przygląda się drugiemu mężczyźnie siedzącego na kamieniu i tworzącego zapiski w księdze – łysemu, brodatemu starcowi, który ubrany jest w niebieską szatę oraz czerwoną narzutę. Obok mężczyzn widoczne są księgi, rzeka, oraz truchła zwierząt – owcy i sarny. Mężczyźni siedzą pod wysokim drzewem. W tle widoczni są ludzie siedzący na skarpie obok kolumnowego budynku.

Bibliografia

Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1982.

Z. Kubiak Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa 2001.

L. Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1986.