Historiografia – Herodot, Tukidydes

Ważne daty

ok. 485 r. p.n.e. – rok urodzenia Herodota.

ok. 460 r. p.n.e. – rok urodzenia Tukidydesa.

ok. 445 r. p.n.e. – przybycie Herodota do Aten.

ok. 425 r. p.n.e. – śmierć Herodota.

424 r. p.n.e. – Tukidydes zostaje wybrany strategiemStrategstrategiem.

ok. 393 r. p.n.e. – śmierć Tukidydesa.

Początki historiografii greckiej

Spisywanie roczników, chronologii najważniejszych wydarzeń w dziejach społeczności, było znane już wczesnym cywilizacjom Bliskiego Wschodu i Egiptu. Jednak to właśnie Grekom zawdzięczamy historiografię w jej dzisiejszej formie. Herodot z Halikarnasu jako pierwszy pisał o „badaniu ludzkich dziejów”. Pochodzące z greki słowo „historia” oznaczało pierwotnie „wiedzę nabytą w wyniku dociekania, badań”. Pisał więc Herodot o czasach przeszłych to, czego udało mu się dowiedzieć z możliwie najlepszych źródeł. Gdy źródeł było więcej, podejmował próbę ich analizy i krytyki, starając się ustalić prawdziwy przebieg zdarzeń. W przypadku braku wiarygodnych informacji, gotowy był podać różne wersje wydarzeń, ich interpretację pozostawiając czytelnikowi. Swój cel sam określił precyzyjnie na początku dzieła:

Herodot podejmuje się więc badania przeszłości w celu zachowania pamięci i prawdziwego przekazu o minionych wydarzeniach. Warto zwrócić uwagę, że autor zapewnia również o własnym obiektywizmie. Mimo, że sam jest Grekiem, zamierza opisywać również godne podziwu czyny barbarzyńców (historyk ma tu na myśli wszystkich nie‑Greków). Taki cel powinien przyświecać każdemu historykowi również dziś – obiektywne dążenie do prawdy, budowanie narracji wyłącznie na źródłach historycznych. Zaznaczyć jednak należy, że Herodot z Halikarnasu jest twórcą specyficznej prozy artystycznej. Przyświecała mu idea, wedle której poprzez historię (badanie) można odkryć prawdę o losie człowieka, jak również o losie całych społeczności. Na przykładzie Persów ukazał, że nawet wielkie imperia z czasem przemijają. Herodot zdaje się przestrzegać przed tym Greków. Autor nie rezygnuje również z podawania informacji zaczerpniętych z mitów, odwołując się w ten sposób do powszechnej wiedzy czytelników. Wiele wieków później zwróci na to uwagę CyceronCyceronCyceron, jednak nie przeszkodzi mu to określić Herodota „ojcem historii” (z języka łacińskiego: pater historiae) [czytaj: pater historie].

RgVRx794qrOzi

Obraz przedstawia kobietę siedzącą w pomieszczeniu, na podłodze którego leżą rozrzucone księgi oraz fragment liściastej rośliny. Kobieta, w obszernych szatach w kolorach czerwonym, złotym, białym oraz jasnofioletowym, patrzy w górę, w jednej dłoni trzymając dużą zamkniętą księgę, a w drugiej przedmiot przypominający długą, cienką trąbkę skierowaną ku górze. Spięte włosy kobiety są jasne, a na jej policzkach jest delikatny rumieniec. Za nią znajduje się obraz przedstawiający naturalny krajobraz z ciemnym niebem oraz fragment ciemnej ściany.

Herodot – ojciec historii

Herodot urodził się ok. 485 r. p.n.e. w greckiej kolonii - Halikarnasie w Karii (dzisiejsza Turcja). Pochodził z wpływowej rodziny, zaangażowanej w lokalną politykę. Z powodów politycznych zmuszony został do opuszczenia miasta, udając się na Samos, a następnie osiadając na pewien czas w Atenach. Był związany z otoczeniem ateńskiego przywódcy – PeryklesaPeryklesPeryklesa.

RIUCuJx9XDWka

Fotografia przedstawia rzeźbę – popiersie mężczyzny o krótkich włosach oraz ze średniej długości brodą i wąsami. Kości policzkowe mężczyzny są wydatne, co sprawia, że jego twarz wygląda szczupło. Na jego czole oraz między oczami znajdują się głębokie, poziome zmarszczki. Rzeźba jest w kilku miejscach odbarwiona – na jej jasnej powierzchni są ciemniejsze rysy, brakuje również fragmentu nosa. Tło jest czarne. Na podstawie rzeźby znajduje się podpis w języku greckim.

Podczas swojego życia bardzo wiele podróżował, odwiedzając liczne wyspy, kolonie greckie na wybrzeżu Azji Mniejszej, Morza Czarnego oraz greckie poleis. Dotarł także do Babilonu i Egiptu. Spisywał dzieje odwiedzanych krain i obyczaje napotykanej ludności. Stanowią one barwne tło dla historii wojen Greków z Persami – głównego tematu Dziejów. Herodot podróżował właściwie przez całe swoje życie; część opisanych później miejsc odwiedził jeszcze w młodości, zamieszkując w Halikarnasie. W celu pozyskania informacji do swoich badań chętnie rozmawiał również z osobami, które odwiedzały dalekie kraje. W pewnym sensie można uznać Herodota za pierwszego podróżnika‑reportera. Nie bez przyczyny do wypraw greckiego pisarza nawiązał Ryszard Kapuściński w swoich Podróżach z Herodotem. Opisany przez Herodota i poprzedzających go logografówLogografowielogografów świat zamieszkany (z greckiego: ekumenaEkumenaekumena) przez wieki był również punktem odniesienia dla kartografów (tak zwana „mapa Herodota”).

Zapoznaj się z mapą znanego w czasach Herodota świata. Klikając w poszczególne miejsca na mapie dowiesz się, co o tych krainach i ludach pisał grecki historyk.

Herodot nie zdążył za życia nadać swoim Dziejom ostatecznej formy. W kolejnych wiekach były one redagowane między innymi przez aleksandryjskich uczonych. To oni mieli podzielić dzieło na dziewięć ksiąg, tytułując je imionami muz. Głównym tematem całości są wojny Greków z Persami. Herodot opisuje zarówno początki wzajemnych antagonizmów (wydarzenia które miały miejsce w Azji Mniejszej jeszcze w wieku VI p.n.e.), jak i powszechnie dziś znane wyprawy, które Persowie podejmowali przeciwko Grekom w pierwszej połowie V w. p.n.e. Narrację kończą opisy zwycięstw Greków pod PlatejamiPlatejePlatejami i MykaleMykaleMykale w 479 r. p.n.e.

Był więc Herodot kontynuatorem tradycji logografów jońskich, zwłaszcza Hekatajosa z MiletuHekatajos z MiletuHekatajosa z Miletu. Spajając zbierane przez większość życia opisy dalekich ludów jednym tematem przewodnim – sporem Hellenów z barbarzyńcami (Europy z Azją!), nadał opisywaniu przeszłości nową jakość.

R1bwacdVo24zy

Fotografia przedstawia pomnik Herodota stojący na tle kamiennej ściany oraz drzew o zielonych liściach. Stoi on na podstawie, na górnej części której znajduje się napis „HERODOTOS”. Przedstawiony w jasnej szacie mężczyzna jest w średnim wieku, o atletycznej budowie z podkreślonymi mięśniami. Na jego czole są zmarszczki, jego broda jest średniej długości, a włosy krótkie. Jego szata przewieszona jest przez lewe ramię. W jednej ręce trzyma księgę, a drugą wyciąga przed siebie, w bok.

Tukidydes i Wojna Peloponeska

Drugim wybitnym greckim historiografem był młodszy o około dwadzieścia lat Tukidydes z Aten. Pochodził z wpływowego ateńskiego rodu; podczas wojny peloponeskiej pełnił rolę stratega. Po niepowodzeniach udał się na wygnanie, gdzie przebywał dwadzieścia lat i zbierał materiały do swojej pracy. Podjął się opisu przebiegu wojny peloponeskiej, doprowadzając swoją narrację do 411 roku p.n.e. (dzieło nie zostało ukończone). W przeciwieństwie do Herodota, Tukidydes odrzuca przekonanie o interwencji bogów w losy ludzkości. Zadaniem historyka jest dostarczenie obiektywnych wiadomości o działaniach ludzi i ich motywacjach, które to w rzeczywistości wpływają na losy świata. Uznaje się, że Tukidydes jako pierwszy podjął w pełni naukowe i rzetelne badania historyczne. Autor krytykuje wcześniejszych pisarzy, łączących prawdziwe wydarzenia z mitami. Pisząc o tych, którzy do historii włączają baśnie, prawdopodobnie nawiązuje również do samego Herodota.

RVH4tUM2VAmOE

Fotografia przedstawiająca rzeźbę – popiersie Tukidydesa - mężczyzny o krótkich włosach ze średniej długości brodą i wąsami. Na jego czole są głębokie, poziome zmarszczki, mężczyzna marszczy brwi. Rzeźba jest w wielu miejscach odbarwiona – na jej jasnej powierzchni ukazują się ciemniejsze plamy, pokrywające znaczną jej część. Tło jest jasne.

R1WFsYykvIfb8

Dzieło przedstawiające popiersie brodatego mężczyzny z wąsami, po którego obu stronach znajdują się niewielkie ptaki. Dół dzieła jest zdobiony roślinnymi wzorami – wieńcem niesionym przez młodego ciemnowłosego chłopca, a całość tworzy mozaikę. Mężczyzna ma ciemne włosy oraz brodę, patrzy w bok, a jego policzek oraz nos są zaczerwienione. Dzieło utrzymane jest w odcieniach jasnego brązu i koloru pomarańczowego.

Dzięki historykowi z Aten czytelnik poznaje również specyfikę walczących ze sobą stron i poszczególnych greckich państw‑miast. To właśnie w Wojnie peloponeskiej odnajdujemy jeden z najważniejszych opisów ateńskiej demokracji, zawarty w mowie Peryklesa. Trudno jednoznacznie stwierdzić, ile w tej programowej przemowie znajduje się rzeczywistych słów wielkiego polityka. Jednak nakreślony ideał państwowości rozpala wyobraźnię także dziś:

RwSL1cECazVn1

Ilustracja przedstawia dzieło Philippa Foltsa pod tytułem „Mowa pogrzebowa Peryklesa”. Na pierwszym planie znajduje się tłum ludzi, stojących i siedzących na placu. Słuchają oni przemawiającego Peryklesa, mężczyzny w średnim wieku, ubranego w biało‑czerwone szaty i miedziany hełm z pióropuszem na głowie. Mężczyzna ma ciemnobrązową brodę, jego wzrok skierowany jest ku ludziom z lewej strony. Perykles stoi w lekkim rozkroku i wskazuje jedną ręką na Akropol. Z twarzy mieszkańców można odczytać oburzenie i przerażenie. Mieszkańcy to kolorowo odziani ludzie w różnym wieku, z których część siedzi na schodach za mówcą, a część znajduje się z lewej strony, przed nim. W prawym dolnym rogu malarz umieścił parę kradnącą kosztowności z naczynia.

Lektura Wojny peloponeskiej skłania także do refleksji nad zmianami losu i przemijającą świetnością państw. To, przed czym przestrzegał Herodot kreśląc upadek imperium perskiego, u Tukidydesa znajduje odzwierciedlenie w opisanym schyłku świetności Aten. Tych dwu wielkich greckich historyków wyznaczyło kierunek dla historiografii przyszłych wieków.

Podsumowanie

Twórczość późniejszych greckich historyków, następców Herodota i Tukidydesa, przez długi czas pozostawać będzie daleko w tyle. Stąd też niewiele się z tej twórczości zachowało się do naszych czasów; w wielu przypadkach dysponujemy fragmentami lub zaledwie informacjami o zaginionych dziełach. Historycy z początku ograniczą się do opisu wydarzeń sobie współczesnych. Wzorem Tukidydesa skupią się na przedstawieniu przyczyn i skutków wydarzeń, omawiając je w kontekście politycznym i militarnym. Warto wspomnieć tutaj o KsenofoncieKsenofontKsenofoncie, uczniu Sokratesa, którego dzieła Anabaza oraz Wychowanie Cyrusa, ze względu na walory językowe, będą często czytane i omawiane w szkołach. W II wieku p.n.e. PolibiuszPolibiuszPolibiusz podejmie próbę opisania znanego świata w czasach, gdy świat ten podbijać będą Rzymianie. Kontynuatorem tego karkołomnego zadania będzie wielki erudyta z czasów rzymskich - Posejdonios z ApameiPosejdoniosPosejdonios z Apamei. Jednak przez wieki niezmiennie właśnie Herodot i Tukidydes pozostawać będą najbardziej znanymi greckimi historykami – ojcami historiografii europejskiej.

RhUaXGXJIyuUL

Fotografia rzeźby przedstawia Ksenofonta – historyka oraz pisarza greckiego, który został ukazany jako mężczyzna w podeszłym wieku ze średniej długości brodą oraz roślinnym wieńcem na głowie. Długa szata została narzucona na prawy bark mężczyzny, odsłaniając jego nagi tors. Herodot został przedstawiony jako szczupły mężczyzna w pozycji siedzącej. Prawą dłoń wyciąga przed siebie, a w lewej trzyma księgę. Patrzy przed siebie. Z tyłu znajduje się nieregularna powierzchnia jasnej ściany budynku oraz w oddali inna rzeźba, przedstawiająca Herodota.

RfEiWPcXCLuei

Fotografia rzeźby przedstawiającej Polibiusza – historyka oraz pisarza greckiego, który został ukazany jako mężczyzna w średnim wieku ze średniej długości brodą oraz opaską na głowie. Długa szata została narzucona na prawy bark mężczyzny, odsłaniając jego nagi tors. Jest szczupły, przedstawiony w pozycji siedzącej, na jego twarzy są zmarszczki. Prawą dłoń wyciąga przed siebie, a lewa spoczywa na jego udzie. Patrzy przed siebie. Tło stanowi zachmurzone niebo. Na podstawie rzeźby znajduje się napis „POLYBIVS”.

RiSqsng3C1fQn

Rzeźba przedstawia popiersie Posejdoniusza z Apamei. Został on ukazany z półprofilu, jako starszy mężczyzna z krótką brodą i  krótkimi kręconymi włosami. Jego brwi są zmarszczone, twarz poorana głębokimi zmarszczkami. Jego szyję oraz ramiona okala szata. W tle widać jasną ścianę oraz ciemną podłogę.

Narracja w dziełach greckich autorów antycznych – film

Ćwiczenia

Słownik pojęć

Kasja

Kasja

roślina spokrewniona ze znanym nam cynamonem, cynamonowiec.

R1eXOusbuLR2D

Fotografia przedstawia widok na kwiaty oraz liście kasji - cynamonowca. Kwiat tej rośliny ma żółte płatki oraz zielono‑brązowy pręcik. Liście rośliny są zielone, kształtem przypominają elipsę.

Perykles

Perykles

500 - 429 r. p.n.e. ateński polityk i strateg. Jedna z najbardziej wpływowych postaci w Atenach w drugiej połowie V w. p.n.e. Zmarł na skutek zarazy w czasie wojny peloponeskiej.

R1LdsQjbnen4c

Na fotografii znajduje się rzymska kopia popiersia Peryklesa. Mężczyzna ma na głowie hełm, spod którego wystają kręcone włosy. Ma krótką brodę. Jego nos jest prosty. Twarz jest skupiona, oczy lekko przymrużone. Ma wydatne usta. Popiersie wykonane jest z jasnego kamienia i przedstawione na czerwonym tle.

Styraks

Styraks

roślina, z której pozyskuje się wonną żywicę, inaczej styrak.

RyHkOmHEMuYvH

Fotografia przedstawia widok na kwiat oraz liście styraka lekarskiego. Pojedynczy kwiat ma białe płatki oraz żółty pręcik. Liście styraka są szerokie i zielone.

• Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990 r.

• Encyklopedia PWN – wydanie internetowe.

Notatki ucznia

Galeria

RgVRx794qrOzi

Obraz przedstawia kobietę siedzącą w pomieszczeniu, na podłodze którego leżą rozrzucone księgi oraz fragment liściastej rośliny. Kobieta, w obszernych szatach w kolorach czerwonym, złotym, białym oraz jasnofioletowym, patrzy w górę, w jednej dłoni trzymając dużą zamkniętą księgę, a w drugiej przedmiot przypominający długą, cienką trąbkę skierowaną ku górze. Spięte włosy kobiety są jasne, a na jej policzkach jest delikatny rumieniec. Za nią znajduje się obraz przedstawiający naturalny krajobraz z ciemnym niebem oraz fragment ciemnej ściany.

RjVYgGH6yCjaS

Obraz przedstawia trzy kobiety znajdujące się wśród chmur. Kobieta przedstawiona najwyżej jest naga, a jej łono przykrywa kawałek złotego materiału. Jej spięte włosy są jasne, a jej skóra blada. Jest ona w pozycji półleżącej, patrzy na dwie pozostałe kobiety. Zostały one przedstawione nieco niżej. Jedna z nich, stojąc, trzyma w dłoni włócznię, a na głowie ma hełm z pióropuszem. Na jej niebieskiej sukni znajduje się fragment zbroi. Obok niej tyłem siedzi kobieta, okryta tylko kawałkiem czerwonego materiału, zasłaniającego jej bok. Jej włosy również są upięte. W prawej dłoni trzyma pióro, które przykłada do na wpół rozwiniętego zwoju pergaminu, na którym widoczny jest tekst. Siedzi na stołku, na którym wyrzeźbiono postaci – kobiety i mężczyzn w długich szatach. Rękę oraz zwój opiera na dużym globusie. Pod nim znajduje się małe, nagie dziecko, leżące obok ksiąg. Przedstawiono także głowę następnego dziecka.

RIUCuJx9XDWka

Fotografia przedstawia rzeźbę – popiersie mężczyzny o krótkich włosach oraz ze średniej długości brodą i wąsami. Kości policzkowe mężczyzny są wydatne, co sprawia, że jego twarz wygląda szczupło. Na jego czole oraz między oczami znajdują się głębokie, poziome zmarszczki. Rzeźba jest w kilku miejscach odbarwiona – na jej jasnej powierzchni są ciemniejsze rysy, brakuje również fragmentu nosa. Tło jest czarne. Na podstawie rzeźby znajduje się podpis w języku greckim.

R1bwacdVo24zy

Fotografia przedstawia pomnik Herodota stojący na tle kamiennej ściany oraz drzew o zielonych liściach. Stoi on na podstawie, na górnej części której znajduje się napis „HERODOTOS”. Przedstawiony w jasnej szacie mężczyzna jest w średnim wieku, o atletycznej budowie z podkreślonymi mięśniami. Na jego czole są zmarszczki, jego broda jest średniej długości, a włosy krótkie. Jego szata przewieszona jest przez lewe ramię. W jednej ręce trzyma księgę, a drugą wyciąga przed siebie, w bok.

RVH4tUM2VAmOE

Fotografia przedstawiająca rzeźbę – popiersie Tukidydesa - mężczyzny o krótkich włosach ze średniej długości brodą i wąsami. Na jego czole są głębokie, poziome zmarszczki, mężczyzna marszczy brwi. Rzeźba jest w wielu miejscach odbarwiona – na jej jasnej powierzchni ukazują się ciemniejsze plamy, pokrywające znaczną jej część. Tło jest jasne.

R1WFsYykvIfb8

Dzieło przedstawiające popiersie brodatego mężczyzny z wąsami, po którego obu stronach znajdują się niewielkie ptaki. Dół dzieła jest zdobiony roślinnymi wzorami – wieńcem niesionym przez młodego ciemnowłosego chłopca, a całość tworzy mozaikę. Mężczyzna ma ciemne włosy oraz brodę, patrzy w bok, a jego policzek oraz nos są zaczerwienione. Dzieło utrzymane jest w odcieniach jasnego brązu i koloru pomarańczowego.

RwSL1cECazVn1

Ilustracja przedstawia dzieło Philippa Foltsa pod tytułem „Mowa pogrzebowa Peryklesa”. Na pierwszym planie znajduje się tłum ludzi, stojących i siedzących na placu. Słuchają oni przemawiającego Peryklesa, mężczyzny w średnim wieku, ubranego w biało‑czerwone szaty i miedziany hełm z pióropuszem na głowie. Mężczyzna ma ciemnobrązową brodę, jego wzrok skierowany jest ku ludziom z lewej strony. Perykles stoi w lekkim rozkroku i wskazuje jedną ręką na Akropol. Z twarzy mieszkańców można odczytać oburzenie i przerażenie. Mieszkańcy to kolorowo odziani ludzie w różnym wieku, z których część siedzi na schodach za mówcą, a część znajduje się z lewej strony, przed nim. W prawym dolnym rogu malarz umieścił parę kradnącą kosztowności z naczynia.

RhUaXGXJIyuUL

Fotografia rzeźby przedstawia Ksenofonta – historyka oraz pisarza greckiego, który został ukazany jako mężczyzna w podeszłym wieku ze średniej długości brodą oraz roślinnym wieńcem na głowie. Długa szata została narzucona na prawy bark mężczyzny, odsłaniając jego nagi tors. Herodot został przedstawiony jako szczupły mężczyzna w pozycji siedzącej. Prawą dłoń wyciąga przed siebie, a w lewej trzyma księgę. Patrzy przed siebie. Z tyłu znajduje się nieregularna powierzchnia jasnej ściany budynku oraz w oddali inna rzeźba, przedstawiająca Herodota.

RfEiWPcXCLuei

Fotografia rzeźby przedstawiającej Polibiusza – historyka oraz pisarza greckiego, który został ukazany jako mężczyzna w średnim wieku ze średniej długości brodą oraz opaską na głowie. Długa szata została narzucona na prawy bark mężczyzny, odsłaniając jego nagi tors. Jest szczupły, przedstawiony w pozycji siedzącej, na jego twarzy są zmarszczki. Prawą dłoń wyciąga przed siebie, a lewa spoczywa na jego udzie. Patrzy przed siebie. Tło stanowi zachmurzone niebo. Na podstawie rzeźby znajduje się napis „POLYBIVS”.

RiSqsng3C1fQn

Rzeźba przedstawia popiersie Posejdoniusza z Apamei. Został on ukazany z półprofilu, jako starszy mężczyzna z krótką brodą i  krótkimi kręconymi włosami. Jego brwi są zmarszczone, twarz poorana głębokimi zmarszczkami. Jego szyję oraz ramiona okala szata. W tle widać jasną ścianę oraz ciemną podłogę.

R1eXOusbuLR2D

Fotografia przedstawia widok na kwiaty oraz liście kasji - cynamonowca. Kwiat tej rośliny ma żółte płatki oraz zielono‑brązowy pręcik. Liście rośliny są zielone, kształtem przypominają elipsę.

RyHkOmHEMuYvH

Fotografia przedstawia widok na kwiat oraz liście styraka lekarskiego. Pojedynczy kwiat ma białe płatki oraz żółty pręcik. Liście styraka są szerokie i zielone.

R1LdsQjbnen4c

Na fotografii znajduje się rzymska kopia popiersia Peryklesa. Mężczyzna ma na głowie hełm, spod którego wystają kręcone włosy. Ma krótką brodę. Jego nos jest prosty. Twarz jest skupiona, oczy lekko przymrużone. Ma wydatne usta. Popiersie wykonane jest z jasnego kamienia i przedstawione na czerwonym tle.

Bibliografia

• Encyklopedia PWN – wydanie internetowe.

• Herodot, Dzieje, tłum. S. Hammer, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 2005.

• Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990 r.

• Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Wrocław 1991.

• Wolski J., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.

• Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.