Idee polityczne w Europie w XIX wieku

Wprowadzenie

Doświadczenia rewolucjirewolucjarewolucji francuskiej oraz epoki napoleońskiej pokazały, że nowe idee nie tylko mogą zbudować nowy świat, ale także zniszczyć dotychczasowy porządek. Gdy na kongresie wiedeńskim w 1814 r. spotkali się monarchowie europejscy, aby na nowo urządzić Europę, wydawało się, że świat będzie mógł zapomnieć o wstrząsach rewolucji. Wydawało się, że zwyciężyły idee konserwatyzmu, czy wręcz reakcjonizmu. Jednak następne dziesięciolecia przyniosły nowe wstrząsy i rewolucje (1830, 1848 r.). Jednocześnie wraz z rozwojem społeczeństwa kapitalistycznego rozwijała się jego krytyka. Stosunki społeczne oparte na bezwzględnej dominacji pieniądza i wyzysku rodziły sprzeciw, którego wyrazem stał się socjalizm i jego skrajna postać – komunizm.

Liberalizm

XIX wiek przyniósł zwycięstwo idei liberalizmu. Szlachta, dotychczas wiodąca w społeczeństwach europejskich, traciła na znaczeniu. W nowym, kapitalistycznym społeczeństwie triumfowała burżuazja, która stała się wiodącą grupą społeczną. Doktryna liberalna miała dwie postacie – liberalizm polityczny oraz liberalizm ekonomiczny. Liberałowie domagali się zniesienia przywilejów stanowych, zapewnienia równości wobec prawa oraz swobód politycznych. Politycznym ideałem stała się liberalna monarchia angielska lub republikarepublikarepublika. Na gruncie gospodarki liberałowie domagali się prawa do swobodnego działania, którego nie powinna krępować ingerencja państwa. Wyrażało się to w postulacie „Pozwólcie działać”. Ich zdaniem, państwo powinno pełnić tylko rolę „stróża nocnego”, zapewniającego porządek i strzegącego własności.

Konserwatyzm

Odmienne koncepcje głosili europejscy konserwatyści. Ich rola wzrosła w związku z doświadczeniami rewolucji francuskiej. Lud jawił im się jako groźna, niszczycielska siła, którą należy okiełznać. Wydawało się, że jedynie monarchowie europejscy mogą dać gwarancję utrzymania porządku. W środowisku konserwatywnym widać jednak różnice poglądów. Joseph de Maistre [czyt. Josef de Mestr] wyrażał koncepcje najbardziej zagorzałych przeciwników zmian, których nazywano reakcjonistami. Byli oni przeciwnikami jakiegokolwiek postępu w polityce, gospodarce i nauce. Byli jednak i tacy konserwatyści, którzy dostrzegali zmiany dokonujące się w społeczeństwie. Za ojca nowoczesnego konserwatyzmu uważany jest Edmund Burke [czyt. Berk].

RVeSKT708jOFF

Obraz przedstawia portret mężczyzny, zwróconego w lewą stronę. Ma rude włosy, związane na karku, okrągłą twarz i wydatne usta. Na twarzy rysuje się wyraz zamyślenia. Ubrany jest w ciemny surdut, spod którego widać białą koszulę.

Był on przeciwnikiem rewolucji społecznej, którą uważał za największe zło. Za podstawę życia społecznego uważał rodzinę, a religię traktował jako podstawę jedności moralnej społeczeństwa. Odrzucał ideę równości społecznej, na rzecz zróżnicowania społeczeństwa wedle posiadanego majątku. Konserwatyści chcieli bronić ideałów cywilizacji chrześcijańskiej przed zagrożeniami, które – ich zdaniem – niósł liberalizm.

Socjalizm

Rozwój gospodarki kapitalistycznej odbywał się w warunkach ostrego konfliktu między kapitalistamikapitaliścikapitalistami a robotnikami. Niskie płace, złe warunki pracy oraz wyzysk prowadziły do żywiołowych wystąpień i buntów. Jednocześnie rozwijały się także poglądy krytyczne wobec kapitalizmu. Nazywamy je ogólnym mianem idei socjalistycznych. Pierwsi socjaliści, są często nazywani socjalistami utopijnymisocjalizm utopijnysocjalistami utopijnymi. Odwoływali się oni do altruizmu i dobrej woli pracodawców. Chcieli oni organizować wspólnoty pracodawców i robotników, w których panowały by warunki gwarantujące każdemu należne miejsce, bez przymusu i wyzysku. Wśród socjalistów utopijnych można wymienić Karola Fouriera [czyt. Furie].

R1McJd6oZpsYj

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w surducie, spod którego widoczna jest kamizelka oraz koszula z zawiązaną muszką. Mężczyzna patrzy na wprost, ma niezbyt długie kędzierzawe włosy, z bokobrodami na policzkach, okrągłą twarz i wąskie, zaciśnięte usta.

Uznawał on za konieczną likwidację dotychczasowego układu społecznego. Proponował utworzenie dobrowolnych zrzeszeń przedstawicieli wszystkich zawodów. Mieli oni mieszkać w osiedlach nazwanych przez niego falansterami.

Rbgp4HQpONCzg

Ilustracja przedstawia projekt zabudowań wspólnoty, którą zaplanował Karol Fourier [czyt. furie]. Jest to tzw. falanster. Stanowi on długi budynek o łamanym przebiegu. Jego część główna znajduje się na środku. Z obu stron widoczne są skrzydła, które na końcach rozszerzają się w place na planie kwadratu. Wewnątrz środkowej części konstrukcji znajduje się kolejny plac. Nad wejściem znajduje się wysoka wieża.

Wśród innych przedstawicieli tego nurtu rozważań o społeczeństwie można wymienić Henryka Saint‑Simona [czyt. Sę simona] i Roberta Owena [czyt. ołena]. Wcielenie w życie poglądów socjalistów utopijnych okazało się niemożliwe. Jednak zainspirowali oni krytykę porządku kapitalistycznego. Kontynuatorami idei socjalizmu utopijnego stali się zwolennicy tzw.,. socjalizmu rewolucyjnego, albo komunizmu. Związani są z nim Karol Marks i Fryderyk Engels.

RfG2fjeFodYe8

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego w fotelu. Ubrany jest w surdut, spod którego widoczna jest biała koszula. Prawą rękę wkłada za połę surduta, lewą trzyma za połę. Mężczyzna ma bujne długie siwe włosy i brodę.

Byli oni działaczami Związku Komunistów i napisali program działania tej organizacji. Przyjął on postać broszury zatytułowanej Manifest Komunistyczny. Wydano go w 1848 r. i data ta jest uważana za narodziny ruchu komunistycznego. Jego celem było zburzenie istniejącego porządku społecznego i zbudowanie nowego opartego na sprawiedliwości społecznej, który nazwano socjalizmem lub – w jego wyższej formie – komunizmem. Cel ten zamierzano osiągnąć drogą rewolucji.

Słownik pojęć

Bibliografia

Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, red. R. Goodin, P. Petit, Warszawa 1998.

J. Szacki, Spotkania z utopią, Warszawa 1980.

Słownik historii doktryn politycznych, pod red. M. Jaskólskiego, Warszawa 1997.