Ile znaczeń zmieści się w jednym słowie, czyli o wyrazach wieloznacznych.
Scenariusz lekcji – Ile znaczeń zmieści się w jednym słowie, czyli o wyrazach wieloznacznych
Cele lekcji
zapoznanie uczniów z pojęciem wyrazu wieloznacznego (bez wprowadzania rozróżnienia na homonimię i polisemię),
wyćwiczenie umiejętności posługiwania się słownikiem języka polskiego,
uświadomienie uczniom wieloznaczności wyrazów poprzez umieszczanie ich w odpowiednich kontekstach,
wskazanie na podobieństwo niektórych przedmiotów, noszących tę samą nazwę,
zapoznanie z zawartością słownika języka polskiego oraz omówienie budowy hasła słownikowego,
wykorzystanie słownika w celu odnalezienia znaczeń wybranych wyrazów.
2. Metoda i forma pracy
ćwiczenia pisemne,
ćwiczenia skojarzeniowe,
wspólne gromadzenie znaczeń wyrazów wskazanych przez nauczyciela,
wypisywanie przez uczniów na tablicy znaczeń podanego słowa,
metody podające (formułowanie wniosków, definicji przez nauczyciela),
utrwalanie pojęcia wyrazu wieloznacznego przez zabawę z użyciem ilustracji,
praca ze słownikiem języka polskiego,
formy pracy – praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach.
3. Środki dydaktyczne
plansze z ilustracjami,
słownik języka polskiego.
4. Przebieg lekcji
Podanie tematu lekcji.
Rozdanie uczniom słowników (np. Nowy słownik języka polskiego, pod red. Andrzeja Markowskiego, PWN, Warszawa 2000). Materiały można rozłożyć na ławkach przed lekcją.
Na czym polega humor w dowcipach?
- Janie!– woła hrabia. - Nowobogacki w księgarni:
- Słucham, jaśnie pana. - Proszę o coś do czytania.
- Wytrzyj kurze. - Coś lekkiego? – pyta sprzedawczyni.
- A gdzie ta kura, proszę jaśnie pana? - Niekoniecznie. Jestem samochodem.
Wspólne zastanowienie się, na czym polega niezrozumienie bohaterów w dowcipach, wskazanie przez nauczyciela, że różne zrozumienie wyrazów wynika z ich identyczności. Konstrukcja dowcipu polega na tym, że sugeruje jedno znaczenie poprzez kontekst innego. Gry słowne i żarty językowe często wykorzystują podwójność, wieloznaczność wyrazów.
Wyjaśnienie przez uczniów znaczeń wyróżnionych wyrazów na podstawie przykładów podanych przez nauczyciela (nauczyciel może wcześniej przygotować dla każdego ucznia karty z ćwiczeniami). Jakie jest znaczenie każdego z wyróżnionych wyrazów?
a) Co mamy w prezencie dla mamy? (mamy: 1 – czasownik pierwszej osoby liczby mnogiej [mieć], 2 – rzeczownik w dopełniaczu liczby pojedynczej [mama])
b) Zamknął drzwi na klucz. („metalowe narzędzie, służące do zamykania oraz otwierania zamków i kłódek”)
Zauważyła na niebie klucz odlatujących żurawi. („szyk, w jakim lecą niektóre ptaki wędrowne, przypominający kształtem literę V”)
Tam tkwił klucz do rozwiązania zagadki. („środek, sposób pozwalający na osiągnięcie, zrozumienie czegoś, wyjaśniający coś”)
Sformułowanie przez nauczyciela prostej definicji wyrazu wieloznacznego i zapisanie jej
w zeszytach przez uczniów.
Wyraz wieloznaczny to taki wyraz, który ma więcej niż jedno znaczenie. Może odnosić się zarówno do rzeczy, jak i czynności albo cech.
Wyrazem wieloznacznym jest na przykład babka. Uczniowie starają się podać jak najwięcej znaczeń tego wyrazu. Zapisują je na tablicy.
Przykład:
słodkie ciasto
pieczone w formie
o kształcie ściętego
stożka
mama ojca
lub matki
potocznie BABKA
o kobiecie
piasek uformowany przez
dzieci dla zabawy
popularna roślina
Zabawa. Uczniowie losują po jednym obrazku (patrz poniżej). Ich zadaniem jest wyjście z ławek i dobranie się w pary tak, aby przedmioty przedstawione na ilustracjach łączyła jedna nazwa. Obrazki nie są podpisane. Ich liczba zależy od liczby osób w klasie. W sytuacji, gdy ilość uczniów jest nieparzysta, rolę jednego z uczniów w parze może przejąć nauczyciel.
(Plansze można wykonać samodzielnie lub wykorzystać kopie ilustracji z książek.)
Przykładowe wzory ilustracji do wykorzystania w zabawie
MYSZKA
ZAMEK
GNIAZDKO
GWIAZDA
UCHO
KOLEJKA
WĄŻ
Po wykonaniu zadania kolejne pary przedstawiają całej klasie swoje obrazki i mówią, o jaki wyraz chodziło. Wskazują też, o ile to możliwe, na podobieństwa niektórych przedmiotów określonych tą samą nazwą.
Słowa wraz ze swoimi znaczeniami są zapisane w słowniku języka polskiego (można się tu na przykład posłużyć Nowym słownikiem poprawnej polszczyzny pod redakcją Andrzeja Markowskiego). Wyrazy w słowniku są ułożone alfabetycznie.
Uczniowie odnajdują konkretny wyraz, na przykład: klucz.
(Nowy słownik języka polskiego, pod red. Andrzeja Markowskiego, PWN, Warszawa 2000)
Jak zbudowane są hasła w słowniku? Krótkie omówienie budowy hasła słownikowego:
forma podstawowa wyrazu hasłowego, czyli podana np. w mianowniku liczby pojedynczej, w bezokoliczniku itd.,
wzór odmiany słowa w niektórych przypadkach – zwykle tych najbardziej kłopotliwych, budzących wątpliwości.
podanie kolejnych znaczeń wyrazu (zaznaczone cyframi) począwszy od najbardziej oczywistych do dalszych, specjalistycznych (czasem określona jest grupa znaczeniowa, do której należy wyraz w określonym użyciu, np.: sportowe (sport.), medyczne (med.)).Indeks górny 11
Ćwiczenie. Odnaleźć w słowniku słowo odchodzić i napisać z nim dwa różne zdania, tak, aby obrazowały one różne znaczenia wyrazu. Nagrodzenie plusami 2‑3 uczniów, którzy najszybciej wykonali zadanie i zechcieli odczytać ułożone przez siebie zdania.
Podział uczniów na kilkuosobowe grupy. Zadaniem każdej grupy jest podanie (po krótkim zastanowieniu) jak największej ilości znaczeń wskazanego wyrazu. Każda grupa dostaje inne słowo do opisania. Mogą to być na przykład: głowa, sztuka, granat, język, numer. Ćwiczenie odbywa się bez użycia słowników. Po wykonaniu zadania każda grupa przedstawia pozostałym swoje pomysły.
Sformułowanie przez nauczyciela wniosków dotyczących wyrazów wieloznacznych:
mniejsza liczba słów w danym języku, ponieważ jednym słowem można nazwać wiele rzeczy, cech,
niekiedy nadawanie różnym obiektom tej samej nazwy na zasadzie skojarzenia (np. skojarzenie urządzenia ogrodowego ze zwierzęciem – wąż), dzięki czemu ułatwione jest zapamiętywanie nazw nowych pojęć,
znaczenia wyrazów wieloznacznych mogą się różnić przynależnością specjalistyczną i stylistyczną, co odpowiednio zaznaczone jest w słowniku (np. techniczny – techn., potocznie – pot.),
należy unikać pułapek znaczeniowych, związanych z wieloznacznością wyrazów (np. Kradzieżami powinna wreszcie zająć się policja. Zająć się ma tu dwa znaczenia*:* 1. zacząć robić, trudnić się, 2. położyć kres)
wykorzystywanie wyrazów wieloznacznych w grach słownych.
Praca domowa. Ćwiczenie. Jakie są znaczenia wyróżnionych w zdaniach wyrazów? Jakie to części mowy (rzeczownik, przymiotnik, czasownik)?
Zjadł sałatkę z pora.
Nadchodzi pora obiadu**.**
W parku pięknie pachniał bez.
Kupiłam tort i kilka bez.
Damy ci śliczne prezenty.
W salonie siedziały dwie damy.
Tata zmartwił się, bo w samochodzie nie było zapasowego koła.
Jutrzejsze spotkanie koła naukowego zostało odwołane.
Obowiązuje piątkowy post.
Piątkowy uczeń tym razem uzyskał najsłabszy wynik.
Ogólna ocena przeprowadzonej lekcji:
czy cele zostały zrealizowane?
czy uczniowie byli aktywni i chętnie brali udział w wykonywaniu poleceń?
jakie problemy pojawiły się na lekcji?
jaka atmosfera panowała na lekcji?
5. Bibliografia
Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie: przewodnik po metodach aktywizujących, Zakład Wydawniczy Studio Full Scan, Kielce 2000.
Cygal K., Kuczera B., Szymonek E., Kształtowanie umiejętności na lekcjach języka polskiego: scenariusze lekcji dla klas IV –VI, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003.
Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1994.
Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Książka i wiedza, Warszawa 2002.
Nauka o języku w reformowanej szkole, red. J. Puzynina, A. Mikołajczuk, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2002.
Niemierko B., Cele kształcenia, [w:] Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. PWN, Warszawa 1998.
Nowy słownik języka polskiego, red. A. Markowski, PWN, Warszawa 2000.
Olszowska G., Metody aktywizujące [w:] Przewodnik metodyczny dla nauczyciela. Do Itaki, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000.
Nauczyciel może też wspomnieć, że słownik dodatkowo podaje: przykłady prawidłowego użycia słów, wzory połączeń składniowych, czyli z innymi wyrazami, prawidłową wymowę, myloną postać wyrazu hasłowego, związek frazeologiczny
z tym wyrazem. Nie jest to jednak konieczne.↩