Fotografia przedstawia pięć rzeźb na czarnym tle. Są to głowy starożytnych postaci. Od lewej – starszy mężczyzna z brodą oraz wąsami, z uniesionymi brwiami patrzący w bok; mężczyzna w średnim wieku z kącikami ust skierowanymi w dół oraz ze zmarszczonym czołem; młoda postać o delikatnych rysach twarzy oraz upiętymi na kształt kokardy włosami; mężczyzna o włosach zaczesanych na czoło, prostym, długim nosie oraz wysuniętej brodzie oraz, z prawej strony, młody mężczyzna o pociągłej twarzy, średniej długości falowanych włosach opadających na czoło i uszy oraz prostych brwiach.
Nauczysz się
omawiać zasady nadawania imion dzieciom w starożytności;
wskazywać różnice w sposobie nadawania imion w Grecji i w Rzymie;
na podstawie podanego skrótu odczytać imię rzymskie;
przytaczać z pamięci dowolne imiona greckie i rzymskie;
rozpoznawać ważne postaci świata starożytnego dokonując analizy ich nazwisk w pełnym brzmieniu.
Imiona Greków
W greckich społecznościach rodzice nadawali dziecku jedno imię, najczęściej na pamiątkę ważnego przodka. Niejednokrotnie syn otrzymywał imię po dziadku, rzadziej po ojcu. By odróżnić Greków nazwanych tak samo i należących do jednej społeczności, imię zapisywano podając obok imię ojca w dopełniaczu, tak zwany patronimikon lub (w późniejszym okresie) nazwę gminy, z której osoba pochodziła (demotikon). Oprócz pisanych źródeł historycznych, potwierdzających taką praktykę, posiadamy między innymi zachowane z Aten ostrakaOstrakonostraka - gliniane tabliczki, używane podczas głosowań. Innym źródłem archeologicznym, potwierdzającym ten sposób zapisu greckich imion, są plakietki z nazwiskami, używane podczas losowania urzędników wrzucane do kleroterionuKleroterionkleroterionu.
R10VFy0MXsX3t
R15F3sEn3nPKo
Grecy wierzyli, że imię ma wpływ na losy człowieka, dlatego miało ono dla nich duże znaczenie. Wybór imion był bardzo duży, stanowiły one przeróżne zbitki słów. Często składały się ze słów oznaczających chwałę, sławę, związanych z mądrością lub walką. Oto przykłady takich imion:
Megakles – wielka sława,
Sofokles – słynny z mądrości,
Perykles – znany wokół, powszechnie znany,
Demostenes – siła ludu.
Inną praktyką było nadawanie imion, związanych z poszczególnymi greckimi bogami:
Diogenes – zrodzony z boga (Zeusa),
Apollodoros – dar Apollina,
Demetrios – poświęcony bogini Demeter.
Rzadsze były imiona wskazujące na pewne osobiste cechy lub okoliczności urodzenia. Filozof Platon miał w rzeczywistości nazywać się Arystokles. Znane powszechnie imię myśliciela ponoć podkreślało atletyczną budowę jego ciała (z greki: platýs – szeroki). Innym przykładem jest imię Dydymus – oznaczające bliźniaka.
Imiona rzymskie – tria nōmina Romana (trzy imiona rzymskie)
Kwestia imion w starożytnym Rzymie wyglądała zgoła inaczej. Już we wczesnych społecznościach w Italii panował zwyczaj posługiwania się dwoma imionami. Pierwsze z nich, po łacinie określane „praenomenPraenomenpraenomen” (dosłownie: przedimię), współcześnie nazwalibyśmy po prostu „imieniem”. Drugie to tak zwane „nomen gentileNomen gentilenomen gentile”, czyli imię rodowe (odpowiednik naszego nazwiska). Rzymianie posługiwali się niewielką ilością imion (z łaciny: praenomina) [czytaj: prenōmina], stąd też podawanie imienia rodowego było niezbędne. W zapisie często posługiwano się skrótami dla zapisu pierwszych imion:
A. – Aulus.
App. – Appius (Appiusz).
C. – Caius (Gajusz).
R10gMAYn5P9qr
Cn. – Cnaeus (Gnejusz).
RSZSCSVmrPkjs
D.– Decimus (Decymus).
R1CmCCf99oLbQ
L. – Lucius (Lucjusz).
ROowxuSNFYJ16
M. – Marcus (Marek).
R13tXCiujNiD1
M’. – Manius (Maniusz).
P. – Publius (Publiusz).
Q. – Quintus (Kwintus).
RWenAyfUyTtF6
Ser. – Servius (Serwiusz).
Sex. – Sextus (Sekstus).
Sp. – Spurius (Spuriusz).
T. – Titus (Tytus).
Ti. – Tiberius (Tyberiusz).
Zapoznaj się z łacińską inskrypcją, znajdującą się nad wejściem do rzymskiego Panteonu.
R11g0xB1uIvgD
Polecenie 1
Sporządź krótką notatkę dotyczącą historii powstania Panteonu.
R6FwwnqcG8AET
Przypomnij sobie, jaka budowla znajdowała się poprzednio na miejscu Panteonu.
Polecenie 2
Odpowiedz na pytanie, do czego służył tzw. „oculus” w dachu Panteonu? Swoją odpowiedź zapisz poniżej
ReGrjl19eqwCw
Polecenie 3
Sprawdź, jakie jest współczesne zastosowanie Panteonu. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RBqJW1SNSZSlL
Od VII wieku Panteon jest użytkowany jako katolicki kościół pw. Najświętszej Marii Panny od Męczenników.
Ze względu na niewielką ilość pierwszych imion, poszczególne gałęzie rzymskich rodów nieraz posługiwały się również dodatkowym przydomkiem (cognomenCognomencognomen). Przydomek podawano na trzecim miejscu, po imieniu rodowym. Mógł on nawiązywać np. do szczególnych cech wyglądu przedstawiciela rodziny. Jednocześnie zdarzało się, że syn przejmował przydomek ojca. W ten sposób przydomek stawał się stałym elementem, wyróżniającym gałąź rzymskiego rodu. Jednak niektóre rzymskie rody wcale nie posługiwały się przydomkami. Przykładem znanej postaci bez przydomka jest triumwir Marek Antoniusz.
Rl5R9qqkAvER6
Zdarzało się również, że przedstawiciel rzymskiego rodu, posiadający już przydomek, otrzymywał jeszcze jeden dodatkowy (tak zwany agnomenAgnomenagnomen). Były to najczęściej określenia związane z wybitnymi dokonaniami. Publiusz Korneliusz Scypion, zwycięzca w bitwie pod Zamą, otrzymał dodatkowo przydomek „Afrykański”. Inną sytuacją była adopcja. Adoptowany przyjmował wówczas nazwisko adoptującego, natomiast jego pierwotne imię rodowe stawało się dodatkowym przydomkiem. Przykładowo Paulus Emiliusz, adoptowany przez Publiusza Korneliusza Scypiona, nosił odtąd nazwisko: Publiusz Korneliusz Scypion Emilianus. Co ciekawe, wyzwoleni niewolnicy przyjmowali imiona swoich byłych panów. W ten sposób słynny mitograf Hyginus, wyzwoleniec cesarza Augusta, nosił pełne imię Gajusz Juliusz Hyginus. Córki otrzymywały imiona w żeńskiej formie nazwiska ojca. Córka Marka Tulliusza Cycerona nazywała się Tullia, natomiast córka Marka Porcjusza Katona – Porcja. Po wyjściu za mąż, kobietę zwykle określano wymieniając imię jej męża w dopełniaczu, na przykład Terencja, (żona) Cycerona (z łaciny: Terentia Ciceronis).
RkzospaA4v8Th
Podsumowanie
Należy zwrócić uwagę na sposób nazywania wybitnych postaci starożytnych w języku polskim. Wspominając Greka lub Rzymianina, używamy najczęściej tylko jednego imienia. Gdy mamy do czynienia z dwiema postaciami o tym samym greckim imieniu, najczęściej dodajemy miejsce pochodzenia (na przykład: Diogenes z Synopy, Diogenes z Babilonu, Diogenes Laertios). Wśród Rzymian podobieństwo imion powoduje więcej trudności. Mówimy na przykład o Senece Starszym i Młodszym. Ponadto, używając pojedynczych form imion rzymskich (Scypion, Katon, Cyceron, Wergiliusz, Horacy), najczęściej są to spolszczone wersje imion rodowych lub przydomków. Warto pamiętać, że Rzymianie powszechnie używali dwóch lub trzech imion (z łaciny: tria nōmina Romana).
R1KzlL7obzGrN
Polecenie 4
Wymień łacińskie nazwy elementów składowych imion rzymskich i opisz ich funkcję.
RUibTWs8B4ZbL
Elementy i funkcje imion rzymskich znajdziesz w części filmu pt. „Geneza”.
Polecenie 5
Wyjaśnij, według jakich zasad nadawano imiona rzymskim dziewczętom. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RM655DvHpG55M
W odpowiedzi uwzględnij małą liczbę imion męskich w starożytnym Rzymie oraz prestiż ojca, a potem męża (i co za tym idzie cognomen mężczyzn) w rodzinie.
Polecenie 6
Wyjaśnij, dlaczego nie wszyscy Rzymianie posiadali przydomki (z łaciny: cognomina). Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RiQkkz8EFydtG
Zastanów się, co wyrażało cognomen i w jakich okolicznościach było nadawane.
Ćwiczenia
RsWaX2r8ziees1
Ćwiczenie 1
R4rbMl65dvCXC1
Ćwiczenie 1
R1LCiEAJUnk1w1
Ćwiczenie 2
R1CEzU20BLRcA1
Ćwiczenie 2
RfmuGLkBJAU5U2
Ćwiczenie 3
1
Ćwiczenie 4
Poszukaj informacji o poniższych postaciach. Ustal, czy spolszczona wersja imienia pochodzi od praenomen (pierwszego imienia), nomen gentile (imienia rodowego), czy cognomen (przydomku).
R1Tbp0GS9wGQ2
R19lzqXIBLhO4
RYyclEDPdW0oQ
R1Vt3Zfqp0tHB
1
Ćwiczenie 4
Poszukaj informacji o poniższych postaciach. Ustal, czy spolszczona wersja imienia pochodzi od praenomen (pierwszego imienia), nomen gentile (imienia rodowego), czy cognomen (przydomku).
R1EZ60N4zRe90
Rlsu6ZPmNsQq4
R5cFMcZdTF5BJ
RMVJRjeW6eIKG
R15amifrldsDd1
Ćwiczenie 5
R5j3rADMinOd31
Ćwiczenie 5
2
Ćwiczenie 6
Poszukaj informacji w lekcji na temat inskrypcji na rzymskim Panteonie: M AGRIPPA L F COS TERTIVM FECIT i odpowiedz na pytania.
R1UonBWlmWac6
RrLathkcEG89n
2
Ćwiczenie 6
Ułóż układankę. Następnie poszukaj informacji o postaci wymienionej w tekście inskrypcji i odpowiedz na pytania.
R1OKlBPTJMT1F
RLHkt0mfdP3rK
R12LfD0pjAfRz
RP4ZCV0uKrK00
2
Ćwiczenie 7
Zapoznaj się tekstem. Wyjaśnij, w jakim celu imię osoby było zapisywane na glinianych skorupkach. Nazwij praktykę polityczną, do której nawiązuje tekst.
Marek WięckowskiStraszak czy gilotyna?
Spośród tysięcy odnalezionych na Agorze, zboczach Akropolu i Keramejkosie ostraków prawie 200, do tego zebranych w pewnej studni, zawierało imię Temistoklesa, a wykonało je, sądząc po charakterze pisma, zaledwie kilkanaście osób. To chyba ślad nieudanej próby podrzucenia większej liczby głosów do urny przez politycznych wrogów Temistoklesa. Ateńczycy dobrze zapamiętali skandal z 416 roku p.n.e. (możliwe, że stało się to rok wcześniej albo później), gdy dwaj zagrożeni ostracyzmem możni: w istocie niebezpieczny dla demokracji Alkibiades i spolegliwy arystokrata Nikiasz, porozumieli się i łącząc głosy swych popleczników, posłali na wygnanie raczej niegroźnego demagoga Hyperbolosa.
cyt1 Źródło: Marek Więckowski, Straszak czy gilotyna?, dostępny w internecie: https://wiadomosci.onet.pl/kiosk/straszak-czy-gilotyna/cbqll [dostęp 10.11.2021].
RQcPlUjIlhGva
Sprawdź w opracowaniach czym był ostracyzm.
Tekst artykułu nawiązuje do ateńskiej praktyki ostracyzmu. Imiona zapisywano na glinianych tabliczkach podczas głosowania, którego celem było wskazanie osoby zagrażającej państwu. W obawie przed tyranią (rządami jednostki) Ateńczycy wskazywali obywatela, który zagrażał demokracji i w tej formie decydowali o wygnaniu go z państwa na okres dziesięciu lat. Zachowane tabliczki potwierdzają ponadto praktykę zapisywania imion Greków z dodaniem imienia ojca (patronimikon).
2
Ćwiczenie 7
Zapoznaj się tekstem i zdjęciem. Wytłumacz, w jakim celu imię osoby było zapisywane na glinianych skorupkach. Nazwij praktykę polityczną, do której nawiązują tekst i zdjęcia.
Marek Więckowski
Marek WięckowskiStraszak czy gilotyna?
Spośród tysięcy odnalezionych na Agorze, zboczach Akropolu i Keramejkosie ostraków prawie 200, do tego zebranych w pewnej studni, zawierało imię Temistoklesa, a wykonało je, sądząc po charakterze pisma, zaledwie kilkanaście osób. To chyba ślad nieudanej próby podrzucenia większej liczby głosów do urny przez politycznych wrogów Temistoklesa. Ateńczycy dobrze zapamiętali skandal z 416 roku p.n.e. (możliwe, że stało się to rok wcześniej albo później), gdy dwaj zagrożeni ostracyzmem możni: w istocie niebezpieczny dla demokracji Alkibiades i spolegliwy arystokrata Nikiasz, porozumieli się i łącząc głosy swych popleczników, posłali na wygnanie raczej niegroźnego demagoga Hyperbolosa.
cyt1 Źródło: Marek Więckowski, Straszak czy gilotyna?, dostępny w internecie: https://wiadomosci.onet.pl/kiosk/straszak-czy-gilotyna/cbqll [dostęp 10.11.2021].
RVs38G6xYFfGY
R1LPG3foNUSGl
Sprawdź w opracowaniach czym był ostracyzm.
Tekst artykułu oraz zdjęcie nawiązują do ateńskiej praktyki ostracyzmu. Imiona zapisywano na glinianych tabliczkach podczas głosowania, którego celem było wskazanie osoby zagrażającej państwu. W obawie przed tyranią (rządami jednostki) Ateńczycy wskazywali obywatela, który zagrażał demokracji i w tej formie decydowali o wygnaniu go z państwa na okres dziesięciu lat. Zachowane tabliczki potwierdzają ponadto praktykę zapisywania imion Greków z dodaniem imienia ojca (patronimikon).
2
Ćwiczenie 8
Zapoznaj się z tekstem znajdującym się na stronie tytułowej jednej z książek słynnego rzymskiego poety. Podaj pełne trzy imiona (z łaciny: tria nomina) autora oraz spolszczone imię, pod którym jest znany polskiemu czytelnikowi.
PUBLII OVIDII
NASONIS
OPERA
AD OPTIMAS EDITIONES COLLATA
PRAEMITTITUR VITA AB ALDO PIO MANUTIO COLLECTA
CUM NOTITIA LITERARIA
STUDIIS SOCIETATIS BIPONTINÆ
VOLUMEN SECUNDUM
BIPONTI
EX TYPOGRAPHIA SOCIETATIS
RVLj6u9oOKLPc
Imiona łacińskie widoczne są na samej górze tekstu (w dopełniaczu).
W tekście przedstawiono zapis ze strony tytułowej poezji Publiusza Owidiusza Nazona (z łacińskiego: Publius Ovidius Naso). Poeta znany jest powszechnie jako Owidiusz.
2
Ćwiczenie 8
Zapoznaj się ze zdjęciem strony tytułowej wydania rzymskiego poety. Podaj pełne trzy imiona (z łaciny: tria nomina) autora oraz spolszczone imię, pod którym jest znany polskiemu czytelnikowi.
Rru4prLetqFnn
RHHGvl3SdjLTw
Imiona łacińskie widoczne są u góry strony tytułowej (w dopełniaczu).
Na zdjęciu ukazano stronę tytułową wydania poezji Publiusza Owidiusza Nazona (łac. Publius Ovidius Naso). Poeta znany jest powszechnie jako Owidiusz.
Słownik pojęć
Agnomen
Agnomen
dodatkowy przydomek, nadawany Rzymianom za szczególne zasługi. Przykładowo wódz rzymski mógł otrzymać agnomen utworzony od miejsca zwycięskiej bitwy.
Cognomen
Cognomen
R1UZhd5lNz0GJ1
trzeci człon rzymskiego imienia, stanowiący przydomek. Ich źródłem mogła być charakterystyczna cecha przedstawiciela rodu (zaleta lub wada charakteru, cecha urody). Cognomina miewały wydźwięk negatywny, przypominając współczesne przezwiska.
Hadrian
Hadrian
(z łaciny: Publius Aelius Hadrianus), urodzony 76 r., zmarł 138 r. n.e.; cesarz rzymski w latach 117 - 138 r. n.e. Był adoptowanym synem cesarza Trajana, pochodził z Hiszpanii. Zrezygnował z polityki podbojów i skupił się na umacnianiu granic imperium. Zasłynął również jako opiekun artystów, uczonych i pisarzy.
Keramejkos
Keramejkos
rzemieślnicza dzielnica Aten, słynąca z licznych warsztatów garncarskich (stąd nazwa: ceramika).
Kleroterion
Kleroterion
R1FiKqm67XHvN1
(z greckiego: κkappaλlambdaηetaρrhoωomegaτtauήρrhoιiotaοomicronνnu, klerotérion) urządzenie służące do losowania sędziów spośród obywateli starożytnych Aten.
R1GoqNAystvCI
Marek Agrypa
Marek Agrypa
(z łaciny: Marcus Vipsanius Agrippa), urodzony 63 r. p.n.e., zmarł 12 r. p.n.e.; wybitny rzymski wódz, zwycięzca spod Akcjum, przyjaciel Oktawiana Augusta. Był również drugim mężem Julii – córki cesarza Augusta. Za sprawą jego starań wzniesiono rzymski Panteon.
Nomen gentile
Nomen gentile
R1E8JkNkqUore1
inaczej „nomen gentilicium”, imię rodowe, drugi człon rzymskiego imienia (odpowiednik nazwiska). Nomina gentilia wskazywały na przynależność Rzymianina do jednego z rodów (z łaciny: gens).
Ostrakon
Ostrakon
RtGNoVBcUO0TQ1
(z greckiego: ὄσsigmaτtauρrhoαalfaκkappaοomicronνnu, ostrakon; liczba mnoga: ὄσsigmaτtauρrhoαalfaκkappaαalfa, ostraka), gliniana lub kamienna tabliczka, często fragment glinianego naczynia, wykorzystana jako materiał piśmienniczy. W starożytnych Atenach ostraka wykorzystywano w praktyce głosowania, zwanej ostracyzmem.
R15F3sEn3nPKo
Praenomen
Praenomen
R1UTos2a49Fvs1
pierwsze imię rzymskie. Ze względu na niewielką ilość praenomina, Rzymianie zwyczajowo posługiwali się dwoma lub trzema imionami.
Scypion Afrykański Starszy
Scypion Afrykański Starszy
(z łaciny: Publius Cornelius Scipio Africanus Maior), urodzoy 235 r. p.n.e., zmarł 183 r.p.n.e.; wódz rzymski z okresu II wojny punickiej, pogromca Hannibala pod Zamą. Za swoje zasługi dla Rzymu otrzymał przydomek „Afrykański” (z łaciny: Africanus) [czytaj: afrikanus].
Temistokles
Temistokles
(z greckiego: Θthetaεepsilonμmuιiotaσsigmaτtauοomicronκkappaλlambdaῆς, Themistoklḗs), urodzony około 525 r. p.n.e., zmarły około 460 r. p.n.e.; ateński polityk i dowódca wojskowy, zasłynął jako jeden z dowódców podczas bitwy morskiej pod Salaminą.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Encyklopedia PWN - wydanie internetowe.
Notatki ucznia
RtBfJ93aql1JL
Galeria
R10VFy0MXsX3t
R15F3sEn3nPKo
R1Lh4NZqYJrDl
Rl5R9qqkAvER6
R5Js6LjwqYqH6
R1GoqNAystvCI
R1ZsiCjByKEju
R445r0YPF1QLd
RU15pdiSAnLNh
R1IgIJallGE2H
R19aVkJRYrkab
R14oiQIHEeD6D
Bibliografia
Encyklopedia PWN – wydanie internetowe.
Howatson M. C. (red.), Oxford Companion to Classical Literature, Oxford University Press, 2013.
Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.