Inspirujący Caravaggio- działalność caravaggionistów
Ważne daty
I dekada XVII w. – I faza rozwoju caravaggionizmu we Włoszech
1610 – śmierć Caravaggia
II dekada XVII w. – II faza rozwoju caravaggionizmu w Holandii, Flandrii, Francji i Hiszpanii
po 1620 – III faza rozwoju caravaggionizmu we Włoszech (Neapol) i w Holandii (Utrecht)
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
6. porównuje dzieła różnych artystów tworzących w podobnym czasie;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
określać wpływ stylu malarstwa Caravaggia na twórczość innych artystów;
wskazywać ośrodki rozwoju caravaggionizmu;
dokonywać analizy porównawczej dzieł caravaggionistów;
odnajdować cechy wspólne dla Caravaggia i jego naśladowców;
rozpoznawać postacie ze wskazanych obrazów;
przyporządkowywać muzea do obrazów;
wyciągać wnioski z porównania dzieł.
Caravaggionizm – kontynuacja stylu Caravaggia
Przypomnij, czym charakteryzują się dzieła Caravaggia.
W XVII wieku, pod wpływem Michelangela Merisi da Caravaggia, w malarstwie europejskim dokonała się rewolucja artystyczna. Estetyka artysty oparta na śmiałych skrótach perspektywicznych, mocnym kolorycie i kontrastach światłocieniowych, szybko zyskała naśladowców w Europie. Niektórzy imitowali styl mistrza, inni dowolnie go interpretowali, wzbogacając swoje kompozycje o znaczenia symboliczne, poetyckie, wszyscy jednak stosowali podobne do Caravaggia rozwiązania kompozycyjne i kolorystyczne. Często operowali jednak deformacją i przesadną gestykulacją. W obrazach o tematyce religijnej, podobnie jak Michelangelo, przedstawiali starców o brudnych nogach, włóczęgów, hultajów, żołnierzy. Malowali także sceny rodzajowe. W rodzimych Włoszech malarze podążających śladami Caravaggia zyskali miano tenebrosi (od tenebrosa), w Holandii zwani byli caravaggionistami utrechckimi lub caravaggionistami holenderskimi. W nurcie caravaggionizmu tworzyli także malarze francuscy oraz hiszpańscy.
Włoskie dziedzictwo Caravaggia
Pierwsza faza caravaggionizmu przypadła na pierwsze dziesięciolecie XVII wieku. Rzym, który był centrum życia artystycznego odwiedzali artyści z innych miast. Wśród młodych artystów włoskich, na których malarstwo Caravaggia wywarło wrażenie znaleźli się: Rzymianin Giovanni Baglione, przybyły do Wiecznego Miasta z Ostiano Bartolomeo Manfredi, mieszkaniec Pizy Orazio Gentileschi oraz Neapolitanka Artemisia Gentileschi. Caravaggio, w przeciwieństwie do Annibale Carracciego, nie prowadził pracowni ani szkoły, w której kształciłby swoich uczniów.
Przykładem dynamicznej kompozycji w stylu Caravaggia jest obraz Bartolomea Manfrediego Mars zwycięża Amora. Bóg wojny karze tytułowego Amora za otaczanie zmysłowością uczuć, którymi Wenus darzy małżonka, co jest przyczyną zaniedbywania przez niego obowiązków wojennych. Malarz w wymowny sposób operuje środkami, które wcześniej stosował w swoich dziełach Caravaggio. Postacie wyłaniają się z ciemnego tła, powodując, że scena wychyla się w na zewnątrz, wychodzi poza ramy obrazu w stronę widza.
Wymień cechy formalne łączące obrazy caravaggionistów z twórczością Caravaggia.
Dla młodych artystów dzieła Caravaggia nie zawsze były wzorcem o znaczeniu dogmatycznym, ale źródłem inspiracji i pretekstem do podejmowania dialogu z twórczością mistrza. Dlatego sięgali do podobnych rozwiązań, form, mierząc się z tą samą tematyką. Częstym tematem pochodzącym ze Starego Testamentu był motyw obcięcia głowy Holofernesa przez Judytę. Tego epizodu biblijnego podjęli się Orazio i Artemisia Gentileschi.
Judyta zwycięża Holofernesa
16 A Judyta weszła i zajęła swoje miejsca. I zachwycił się Holofernes w sercu swoim jej widokiem i dusza w nim doznała gwałtownego wzruszenia. I zapragnął bardzo obcować z nią, ponieważ od dnia, kiedy ją zobaczył, szukał sposobności, aby ją uwieść. 17 I odezwał się do niej Holofernes: «Pij teraz i wesel się razem z nami!» 18 A Judyta odpowiedziała mu: «Piję więc, panie, albowiem nigdy od dnia mego urodzenia życie moje nie osiągnęło takiego szczytu jak dziś». 19 I wzięła, co jej przygotowała niewolnica, i jadła, i piła w jego obecności. 20 A Holofernes zachwycał się nią i pił bardzo wiele wina, tyle, ile w jednym dniu nigdy nie wypił, odkąd się urodził.Indeks górny 1113
1 A gdy nastała późna pora, słudzy jego spieszyli się, aby odejść. Bagoas zamknął namiot od zewnątrz i oddzielił obecnych od swego pana. A oni odeszli na swoje posłania. Wszyscy bowiem byli zmęczeni, gdyż uczta trwała długo. 2 W namiocie pozostała tylko sama Judyta i Holofernes leżący na swoim posłaniu. Upił się bowiem winem. 3 A Judyta powiedziała swojej niewolnicy, aby stała na zewnątrz przy jej sypialni i pilnowała jej wyjścia tak, jak każdego dnia. «Mam wyjść bowiem - rzekła - na modlitwę». Także Bagoasowi powiedziała to samo. 4 I odeszli wszyscy od [Holofernesa], a w sypialni nie pozostał nikt od najmniejszego do największego. Wtedy Judyta przystąpiła do jego łoża i powiedziała w swym sercu:
«Panie, Boże Wszechmogący, spójrz łaskawie w tej godzinie na dzieło rąk moich
w celu wywyższenia Jeruzalem! 5 Oto teraz jest odpowiednia chwila, aby odzyskać Twoje dziedzictwo i spełnić mój plan zgładzenia wrogów, którzy przeciwko nam powstali».
6 I podeszła do słupa nad łożem przy głowie Holofernesa, zdjęła jego miecz ze słupa, 7 a zbliżywszy się do łoża ujęła go za włosy i rzekła: «Daj mi siłę w tym dniu, Panie, Boże Izraela!» 8 I uderzyła go dwukrotnie z całej siły w kark, i odcięła głowę(1). 9 Potem zsunęła jego ciało z posłania, zdjęła kotarę ze słupów [namiotu] i w chwilę później wyszła, podając niewolnicy swojej głowę Holofernesa. 10 Ta zaś włożyła ją do swojej torby na żywność i wyszły razem jak zazwyczaj poza teren obozu na modlitwę. I przeszedłszy przez obóz okrążyły wąwóz górski, i wstąpiły na górę Betulii, i tak doszły do jej bram.
(1) Autor wyraźnie podkreśla pijaństwo Holofernesa, by tym łatwiej odsunąć wszelkie podejrzenie od Judyty (por. Jdt 13,2.16)
Źródło: Stary Testament, Księga Judyty, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1370#P3, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1369 (dostęp z dnia 31.03.2018)
Epizod ten stał się tematem obrazu artystki z Neapolu, Artemisii Gentileschi, córki Orazia, także caravaggionisty i przyjaciela Michelangela. Zgwałcona przez swojego nauczyciela, Agostina Tassiego, i poddana podczas sądu torturom, w obrazie Judyta zabijającą Holofernesa dała wyraz psychologicznej zemsty za doznane cierpienie. Co prawda płótno namalowane zostało na zamówienie Kosmy II Medyceusza, lecz okrucieństwo Judyty wyrażone w jej twarzy i zdecydowanie, z jakim dokonuje zbrodni, jasno sugerują osobiste doznania artystki w sposobie przedstawienia biblijnego motywu. Na uwagę zasługuje rola młodej służącej Abry, która ukazana została jako powierniczka Judyty, przytrzymująca broniącego się Holofernesa.
Jakie cechy dzieła Artemisi Gentileschi, „Judyta zabijająca Holofernesa” przypominają cechy twórczości Caravaggia?
Artystyczna formuła caravaggionistów holenderskich
W końcu XVI wieku we Włoszech istnieje jasny podział miedzy różnymi prądami w malarstwie i z grubsza można reformę anty‑manierystyczną związać ze sztuką Carraccich i Caravaggia. W Niderlandach brak grupy artystów czy nawet pojedynczego malarza, których twórczość przeciwstawiałyby się manieryzmowi, zanim z Rzymu nie powrócą malarze z Utrechtu. (Leonard J. Slatkes)
Źródło: Wielcy Malarze i ich dzieło, cz. 157, s. 4
Określenie caravaggionistów holenderskich dotyczy malarzy z Utrechtu, którzy przebywali w Rzymie około 1610 roku (w roku tym zmarł Caravaggio), zetknęli się z malarstwem Michelangela, ulegli wpływowi stosowanej przez niego w późnym okresie twórczości manierze tenebrosatenebrosa. Po powrocie do Utrechtu malowali tematy związane z mitologią i religią oraz sceny rodzajowe, których bohaterami byli gracze karciani i Cyganie, a które sam Caravaggio porzucił w swojej późniejszej karierze. Wśród artystów tych byli m.in: Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen i Gerard van Honthorst.
…malarze z Utrechtu, jak Honthorst i Ter Brugghen, są często nazywani naśladowcami Caravaggia. Ulegają oni jednak wpływowi włoskiego malarza, którego pociągnęła malarska tradycja Europy Północnej: można zaryzykować stwierdzenie, że Caravaggio spowodował, iż powrócili oni do własnych korzeni. (Sveltana Alpers)
Źródło: Wielcy Malarze i ich dzieło, cz. 157, s. 5
Jak nazywano malarzy podążających śladami Caravaggia w różnych regionach Europy.
Kontynuacja tradycji Caravaggia i nowatorskie operowanie tenebryzmem w twórczości de la Toura
Georges de la Tour został odkryty dopiero na początku XX wieku i niewiele wiadomo o życiu Lotaryńczyka. Jedni badacze uważają, ze zapewne był we Włoszech i spotkał się z dziełami Caravaggia, zdaniem innych styl Michelangela znał z dzieł caravaggionistów z Utrechtu. Styl malarza oparty jest na luministycznych scenach w nocnej atmosferze, nokturnachnokturnach, w których najważniejszą rolę pełni blask świecy, tworzący tajemniczy klimat. Gama barwna jego dzieł ogranicza się do odcieni brązów i czerwieni, a formy stają się geometryczne. Ze względu na warsztat i użyte formalne środki malarskie uważany jest za kontynuatora tradycji Caravaggia, lecz w jego dorobku znajdują się również obrazy przedstawiające sceny ujęte za dnia. Tematem jego dzieł są epizody z życia świętych i motywy religijne oraz codzienne życie ludzi starych, zbiorowe sceny rodzajowe.
Nokturnowe dzieła de la Toura powstały w drugiej połowie jego artystycznego dorobku. Seria brązów poświęconych świętej Magdalenie dotyczy refleksji na temat przemijania i spraw ostatecznych, jej wycofania się i rezygnacji z zakłamanego życia i wyboru samotności. Zastosowane środki i sposób obrazowania powiązane są z ascetycznym życiem świętej.
Jakie formalne cechy zaprezentowane w opisie obrazu „Pokutująca Maria Magdalena” wskazują na obecność cech twórczości Caravaggia?
Przykładem malarstwa rodzajowego jest Gracz a asem karo. Kompozycja dzieła nawiązuje do stylu Caravaggia – skierowana w stronę widza scena rozgrywa się w ciasnej przestrzeni o ciemnym tle, w którym ukryte są zarysy wnętrza. Podobne są także efekty świetlne, refleksy oddające biel karty, twarze, ciało. U zadbanych zewnętrznie, eleganckich i strojnych postaci można dostrzec za paznokciami brud, co świadczy o ich nieczystości, będącej jednocześnie nawiązaniem do nieczystych sumień i rozgrywającego się oszustwa. Dzieło jest krytyką niemoralnej postawy społeczeństwa, którego ofiarą jest młode pokolebie.
Rozpoznaj autorów poniższych dzieł. Wpisz ich nazwiska w pola pod obrazami.
Do artystów dopisz kraj, w którym działali.
Holandia, Francja, Niemcy, Włochy, Hiszpania
Georges de la Tour ..................
Hendrick ter Brugghen ..................
Artemisia Gentileschi ..................
Zaznacz dzieła, które powstały w kręgu malarzy z Utrechtu.
- 1
- 2
- 3
- 4
Rozpoznaj źródło tematu poniższych dzieł.
Nowy Testament, Stary Testament, Mitologia
Rozpoznaj postacie świętych ukazane we fragmentach obrazów. W pola pod ilustracjami wpisz ich imiona.
Zaznacz obrazy, które nie są dziełami Caravaggia.
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
Wskaż miejsca przechowywania obrazów. Do dzieł przyporządkuj właściwe muzea.
Muzeum Narodowe w Krakowie, Luwr w Paryżu, Centraal Museum w Utrechcie, Uffizi we Florencji, Ermitaż w Sankt Petersburgu
| Artemisia Gentileschi, „Judyta zabijająca Holofernesa” | |
| Georges de la Tour, „Gracz z asem karo” | |
| Gerard Honthorst, „Dzieciństwo Jezusa" | |
| Dirck van Baburen, „Zaparcie się Świętego Piotra” | |
| Hendrick ter Brugghen, „Powołanie świętego Mateusza” |
Słownik pojęć
obraz przedstawiający pejzaż nocny lub scenę figuralną, rozgrywającą się w nocy.
tenebryzm, sposób ujęcia kompozycji malarskiej, polegający na zastosowaniu ciemnej tonacji barwnej, w której postacie i przedmioty są wydobyte z mrocznego tła za pomocą ostrego światłocienia.
Źródła definicji:
encyklopedia.pwn.pl
sjp.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
W. Beckett, Historia malarstwa, Arkady, Warszawa 1997
M. Bolanos Atienza, Jak czytać sztukę, Wyd. Buchmann, Warszawa 2008
Muzea świata, Luwr, Warszawa 2005
Muzea świata, Ermitaż, Warszawa 2005
Wielcy Malarze i ich dzieło, cz. 157: caravaggioniści holenderscy