Ważne daty
1523 - pierwsza wzmianka o skrzypcach - włoski dokument, będący rachunkiem za naprawę instrumentu
1529 - pierwsze graficzne wyobrażenie skrzypiec - malowidła w kościele św. Krzysztofa w Vercelli we Włoszech
1538 - pierwszy znany występ z użyciem skrzypiec - przyjęcie cesarza Karola V i króla Franciszka I przez papieża Pawła III w Bolonii
1560 - data powstania najstarszych skrzypiec, które przetrwały do dzisiaj (wykonał je Andrea Amati)
1581 - pierwsza publikacja kompozycji na skrzypce, zawierająca muzykę taneczną dworu francuskiego
1596‑1684 - daty życia Nicola Amati, najwybitniejszego ze znanego rodu lutniczego Amatich
1643‑1737 - daty życia Antonio Stradivariusa, najsłynniejszego lutnikalutnika w dziejach muzyki
Scenaruisz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
1. Poznanie muzyki w ujęciu historycznym od zarania dziejów, przez starożytność, średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm do muzyki XX wieku i współczesności.
2. Postrzeganie muzyki w kontekście kultury poszczególnych epok, kształtujących ją zjawisk społecznych i wydarzeń historycznych oraz powiązanej z nimi estetyki.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych.
1. Dokonywanie analizy percepcyjnej i opisu różnorodnych dzieł muzycznych reprezentatywnych dla poszczególnych epok pod względem estetycznym, formalnym, strukturalnym i stylistycznym oraz ich interpretacja wraz z uzasadnieniem.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną.
Stymulowanie umiejętności krytyczno‑refleksyjnego myślenia o muzyce na różnych poziomach percepcji muzycznej, w odmiennych jej zakresach (bliższa – dalsza), wymiarach (kulturowym, etnicznym, użytkowym i in.), kontekstach (społecznym, humanistycznym, religijnym i in.) i biegunach (kultura wysoka versus masowa).
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
4. Renesans. Uczeń:
4) klasyfikuje renesansowe instrumenty muzyczne (lutnia, flety, szpinet, klawikord, viola) oraz wymienia słynnych lutników (rody lutnicze);
5. Barok. Uczeń:
3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
6. Klasycyzm. Uczeń:
3) wymienia i klasyfikuje instrumenty orkiestry symfonicznej, skład kwartetu smyczkowego i różnych zespołów kameralnych typowych dla epoki klasycyzmu;
7. Romantyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę romantyczną w kontekście estetyki epoki:
c) wymienia charakterystyczne cechy romantyzmu (uczuciowość, elementy narodowe i ludowe, wirtuozeria (wirtuozi, np. Niccolo Paganini, Fryderyk Chopin, Ferenc Liszt, Henryk Wieniawski i in.),
f) opisuje orkiestrę symfoniczną w romantyzmie (powiększenie składu, szczególnie u Hectora Berlioza i Gustava Mahlera, rola dyrygenta);
6) zna pojęcia: pokolenie 1933, pokolenie 1951/pokolenie Stalowej Woli, festiwal Warszawska Jesień, festiwal Młodzi Muzycy Młodemu Miastu w Stalowej Woli; potrafi wskazać kompozytorów polskich tworzących obecnie, korzystając z pomocy internetu.
rozpoznawać instrumenty strunowe smyczkowe oraz wskazywać różnice między nimi a instrumentami strunowymi szarpanymi i strunowymi uderzanymi;
wymieniać i charakteryzować instrumenty strunowe smyczkowe, należące do składu orkiestry klasycznej (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas);
wymieniać nazwy kilku dawnych i tradycyjnych instrumentów strunowych smyczkowych (viola da gamba, viola d'amore, fidel, mazanki, basetla, suka biłgorajska, gęśle);
posługiwać terminologią typową dla poznanej grupy instrumentów (słownictwo związane przede wszystkim z budową instrumentów i specyficznymi środkami artykulacji);
rozpoznawać z wyglądu klasyczne instrumenty strunowe smyczkowe i rozpoznawać brzmienie tych instrumentów w utworach muzycznych;
wymieniać tytuły i autorów kilku reprezentatywnych kompozycji muzycznych, przeznaczonych na wspomniane instrumenty.
Orkiestra symfoniczna
Instrumenty strunowe to inaczej chordofonychordofony. Ich źródłem dźwięku jest drgająca struna. Drganie to można uzyskać na różne sposoby: szarpiąc strunę, przeważnie palcami (w instrumentach strunowych szarpanych), uderzając o strunę (w instrumentach strunowych uderzanych) oraz pociągając strunę smyczkiem (w instrumentach strunowych smyczkowych).
Instrumenty strunowe smyczkowe cechuje podobna budowa - wszystkie posiadają główkę (w kształcie ślimaka, z wbitymi czterema kołkami), szyjkę (z bezprogowym gryfem, na którym rozpięte są cztery nylonowe lub metalowe struny) oraz pudło rezonansowe (z dwoma otworami w kształcie litery f). Niezbędny do gry na tych instrumentach jest wykonany z drewnianego pręta i końskiego włosia smyczek, który - w celu zwiększenia tarcia o strunę i ograniczenia poślizgu - smaruje się specjalną żywicą, zwaną kalafonią. Budową i naprawą instrumentów smyczkowych (a także szarpanych) zajmują się lutnicy. Do najsłynniejszych rodów lutniczych zaliczyć można działających od XVI do XVIII wieku Amatich i Guarnerich. Najwybitniejszym lutnikiem w dziejach muzyki był żyjący w XVII i XVIII wieku Antonio Stradivari.
Skrzypce
Najmniejszym instrumentem smyczkowym są skrzypce. Ich struny stroi się kwintami na dźwięki g, d1, a1, e2, a skala obejmuje ponad cztery oktawy (od g do c5). Choć powstały w XVI wieku, obecną postać przyjęły dopiero w kolejnym stuleciu. Z uwagi na duże możliwości kolorystyczne, artykulacyjne i dynamiczne, skrzypce do dnia dzisiejszego należą do najpopularniejszych instrumentów solowych, stanowią także najważniejszy instrument orkiestry symfonicznej. Na skrzypcach gra się w pozycji stojącej - należy oprzeć je na lewym ramieniu, lewą ręką trzymać szyjkę instrumentu, a brodę położyć na specjalnym podbródku. Palcami lewej ręki naciska się struny w odpowiednich miejscach, dla uzyskania pożądanego dźwięku, zaś prawa ręka prowadzi smyczek. Utwory na skrzypce zapisywane są w kluczu wiolinowym. Do najbardziej znanych kompozycji na ten instrument należy m.in. III Koncert G‑dur KV 216 Wolfganga Amadeusza Mozarta, Koncert e‑moll op. 64 Feliksa Mendelssohna oraz Koncert D‑dur op. 77 Johannesa Brahmsa. Jednym z najsłynniejszych wirtuozów skrzypiec w dziejach muzyki był żyjący w XVIII i XIX w. Niccolò Paganini. W ubiegłym wieku w grze na skrzypcach szczególnie wyróżniali się Yehudi Menuhin i Max Rostal.
Altówka
Nieco większym instrumentem smyczkowym jest altówka. Jej struny stroi się na dźwięki c, g, d1, a1, czyli o kwintę niżej niż struny skrzypiec, zaś jej skala mierzy od c do a3. Brzmienie instrumentu jest łagodniejsze i mniej błyskotliwe niż skrzypiec. Z uwagi na fakt, iż altówka posiada nieco mniejsze możliwości techniczne, rzadziej występuje w roli instrumentu solowego. Stanowi jednak istotny składnik zespołów kameralnych i orkiestry symfonicznej.
Wiolonczela
Kolejnym instrumentem z grupy smyczkowej jest wiolonczela. Jej struny stroi się o oktawę niżej niż struny altówki, na dźwięki C, G, d, a, zaś skala obejmuje prawie cztery oktawy (od C do a2). Z uwagi na większe rozmiary instrumentu, gra się na nim w pozycji siedzącej, opierając o podłogę instrument trzymany między kolanami. Dzięki bogatemu, głębokiemu brzmieniu wiolonczela nie tylko wchodzi w skład zespołów i orkiestr, lecz stanowi także ceniony instrument solowy. Utwory na wiolonczelę zapisuje się w kluczu basowym, wiolinowym lub tenorowym. Do najbardziej znanych kompozycji wiolonczelowych należy Koncert h‑moll op. 104 Antonína Dvořáka oraz Koncert d‑moll Édouarda Lalo. Wybitnymi wiolonczelistami byli żyjący w XIX i XX wieku Pablo Casals oraz zmarły na początku XXI wieku Mścisław Roztropowicz.
Kontrabas
Kontrabas transponuje o oktawę w dół, a jego partię zapisuje się w kluczu basowym. Przez długi czas instrument ten był traktowany wyłącznie jako element orkiestry, a jego rola sprowadzała się do dublowania partii wiolonczel o oktawę niżej. Jako instrument solowy kontrabas zaistniał dopiero w XIX wieku, dzięki działalności pierwszego wirtuoza tego instrumentu - Domenico Dragonetti. Do najważniejszych kompozycji kontrabasowych zaliczyć można m.in. Sonatę na kontrabas i fortepian Paula Hindemitha.
Wysłuchamy teraz zespołowego brzmienia instrumentów smyczkowych. Brzmienie kwartetu smyczkowego (dwoje skrzypiec, altówka, wiolonczela) zaprezentowane zostanie na przykładzie Menueta Luigiego Boccheriniego, zaś brzmienie całej sekcji smyczkowej w orkiestrze symfonicznej usłyszymy w IV części IX symfonii e‑moll Z nowego świata op. 95 Antonína Dvořáka. Po zakończeniu odtwarzania wymieńmy swoje spostrzeżenia.
Aby w pełni uświadomić sobie niezwykłą różnorodność brzmienia instrumentów smyczkowych należy wiedzieć, że poza standardowymi rodzajami artykulacji wydobyć można specyficzne, niecodzienne efekty. Należy do nich m.in. col legnocol legno (uderzanie o strunę drzewcem smyczka), détachédétaché (wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka), flażoletflażolet (lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie) czy pizzicatopizzicato (gra palcami, bez użycia smyczka).
Jeden z nietypowych dla instrumentów smyczkowych rodzaj artykulacji wykorzystany został przez Piotra Czajkowskiego w III części V symfonii f‑moll op. 36. Określmy, jaki to rodzaj artykulacji i wymieńmy się spostrzeżeniami.
Instrumenty strunowe smyczkowe dawne i ludowe
Zadania
Każdemu z poniższych instrumentów przyporządkuj dźwięki, na które stroi się jego struny. Przeciągnij pasujące elementy z dolnej sekcji do górnej.
C, G, d, a, c, g, d1, a1, g, d1, a1, e2, E1, A1, D, G
Skrzypce | |
---|---|
Altówka | |
Wiolonczela | |
Kontrabas |
Każdemu z wirtuozów przyporządkuj właściwy mu instrument:
altówka, wiolonczela, skrzypce, kontrabas
Domenico Dragonetti | |
Jurij Baszmiet | |
Mścisław Roztropowicz | |
Niccolò Paganini |
Każdemu z nietypowych sposobów artykulacji, możliwych do uzyskania na instrumentach smyczkowych, przyporządkuj właściwą definicję:
lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie, wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka, gra palcami, bez użycia smyczka, uderzanie o strunę drzewcem smyczka
col legno | |
détaché | |
flażolet | |
pizzicato |
Dokonaj krótkiego, kilkuzdaniowego opisu dowolnego z klasycznych instrumentów smyczkowych. Pamiętaj o zwięzłym opisie budowy i techniki gry, wskazaniu strun i skali instrumentu oraz scharakteryzowaniu jego brzmienia.
Do każdej z poniższych kompozycji na instrument smyczkowy przyporządkuj jej autora:
Antonin Dvořák, Johannes Brahms, Paul Hindemith, Feliks Mendelssohn
Koncert na wiolonczelę h-moll op. 104 | |
Koncert na skrzypce e-moll op. 63 | |
Sonata na kontrabas i fortepian | |
Koncert na skrzypce D-dur op. 77 |
Słownik pojęć
z gr. chordé = struna, phoné = dźwięk - inaczej instrumenty strunowe, czyli takie, w których źródłem dźwięku jest drgająca struna. Dzielą się na instrumenty strunowe smyczkowe (chordofony smyczkowe), strunowe szarpane (chordofony szarpane) oraz strunowe uderzane (chordofony uderzane).
określenie artykulacyjne - w instrumentach strunowych smyczkowych uderzanie o strunę drzewcem smyczka.
określenie artykulacyjne - wykonywanie każdego dźwięku na instrumentach strunowych smyczkowych oddzielnym ruchem smyczka.
określenie artykulacyjne - dźwięk o miękkiej, delikatnej barwie, wydobywany z instrumentów strunowych smyczkowych i szarpanych przez lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu.
w instrumentach strunowych: listwa z drewna, nad którą są umieszczone struny.
żywica służąca do nacierania włosia smyczka w celu zwiększenia jego tarcia o strunę i ograniczenia poślizgu.
artysta rzemieślnik, budowniczy instrumentów strunowych szyjkowych (głównie skrzypce, także altówki, wiolonczele, kontrabasy, lutnie, mandoliny, gitary).
określenie artykulacyjne - gra na instrumentach strunowych smyczkowych wyłącznie palcami (bez użycia smyczka).
Źródło:
encyklopedia.pwn.pl