w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.

w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami.

(franc. l' entresol) - niskie pomieszczenie mieszkalne jedno lub kilkuizbowe, wydzielone w górze z przestrzeni przyziemia (parteru), rzadziej piętra, niestanowiące jednak kondygnacji budynku.

1. centralne pomieszczenie w starożytnych domach rzymskich, oświetlane przez otwór w dachu, pod którym był basen na wodę deszczową;
2. dziedziniec w bazylikach starochrześcijańskich, otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu.

w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się:
- bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych;
- pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.

przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj węższa i niższa od nawy głównej, wyodrębniona np. balustradą i zamknięta np. absydą; w prezbiterium znajduje się ołtarz główny,

staropol. podwórzec, dworzec, nieprzykryta, wydzielona przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu architektonicznego, spełniająca funkcje użytkowo‑reprezentacyjne. Rozróżniamy dziedzińce zamknięte, otoczone ze wszystkich stron zabudowaniami, i otwarte, pozbawione przynajmniej z jednej strony zabudowy architektonicznej.

facjata, pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej, którego okna, przebite przez połać dachu, ujęte są we własne ścianki, nakryte osobnym daszkiem, prostopadłym do kalenicy dachu.

frontowa ściana lub elewacja budynku.

1) niewielkie pomieszczenie, pozbawione zwykle osobnego wyjścia na korytarz, występujące w architekturze pałacowej od XVI w.;
2) element przestrzenny kompozycji ogrodowej, o charakterze wnętrza, wyznaczony strzyżonymi ścianami szpalerów, charakterystyczny dla ogrodów barokowych XVII i XVIII w.

mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych. (…) W liturgice chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funkcje kościelne lub ich część.

kaplice otaczające wieńcem prezbiterium, przylegające do niego.

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.

jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi; może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną: stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę wolno stojącą.

sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewnętrzna część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna). Zasadniczą częścią kopuła jako sklepienia jest czasza (kalota), która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny itp.

budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa gł., pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych.

kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wrażenie sali; typ kościoła salowego występował, choć stosunkowo rzadko, w okresie romanizmie i gotyku.

przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacjowa.

w starożytności termin o wielu znaczeniach, określający generalnie pomieszczenie zaciemnione, słabo oświetlone dla zachowania niskiej temperatury, ale głównie podziemny korytarz lub salę; w okresie starochrześcijańskiej sklepione pomieszczenie z grobem świętego w katakumbach; później podziemne lub na pół podziemne sklepione pomieszczenie pod prezbiterium kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego; służyło także jako miejsce chowania dostojników świeckich i duchownych.

kryty przedsionek w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyjskich i wczesnośredniowiecznych, w formie prostokątnej lub owalnej przybudówki, poprzedzającej wejście do nawy; w średniowiecznej architekturze narteks przekształcił się w kruchtę.

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).

patrz: ambit

(łac. oriens - „wschód”) - w architekturze sakralnej zwrócenie części prezbiterialnej, mieszczącej ołtarz główny, ku wschodowi— w stronę grobu Chrystusa w Jerozolimie.

(franc. polygonal, od gr. polygonos, „wielokątny”) - układ planu opartego na wielokątnej figurze geometrycznej.

patrz: chór

1) we wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia;
2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (p. ścienne).

konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.

(beczkowe) – sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej.

pionowy, wieńczący element dekoracji arch., np. pinakiel, mały obelisk itp.

system kompozycji przestrzennej wnętrz kościelnych, związany z zastosowaniem sklepień krzyżowych, w której jednemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają w nawach bocznych po dwa również kwadratowe przęsła, każde o polu stanowiącym 1 /4 powierzchni przęsła głównego.

określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.

(franc. vestibule, z łac. vestibulum) - przedsionek w niektórych typach budowli świeckich:
1) w domach prywatnych starożytnej Grecji (prothyron) i Rzymu (vestibulum), w. miał najczęściej formę korytarza, w budynkach publicznych. nadawano mu formy bardziej rozbudowane i ozdobniejsze;
2) w pałacach nowożytnych 2 poł. XVI‑XVIII w. przedpokój o charakterze reprezentacyjnym lub przy apartamencie mieszkalnym;
3) ob. pomieszczenie przejściowe w budowlach publicznych (teatry, budynki z salami koncertowymi, reprezentacyjne gmachy itp.), zawierające szatnie i prowadzące niekiedy do głównej klatki schodowej lub hallu.

budowla lub wyodrębniona część innej budowli na planie koła, owalu, wieloboku lub prostokąta, której wysokość jest wyraźnie zaakcentowana w stosunku do szerokości podstawy.

(wł. sacristia - sługa kościelny, zakrystian) - boczne pomieszczenie w świątyni chrześcijańskiej, przylegające od pn. lub pd. i połączone wejściem z prezbiterium; niekiedy z drugim wejściem od zewnątrz; przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych oraz do przygotowywania się kapłanów do odprawiania obrzędów liturgicznych.