Czy wiesz, w jaki sposób na płaskiej, dwuwymiarowej mapie przedstawić trzeci wymiar, czyli wysokość? Ten materiał pomoże ci to zrozumieć. Nauczysz się także pracować z mapami, na których przedstawiono ukształtowanie powierzchni.

R1SGkFV1lcZAB
Mapa hipsometryczna Polski
Źródło: dostępny w internecie: zpe.gov.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Czy nie wydaje ci się, że obszary pomalowane na brązowo i pomarańczowo są bliżej nas (są wypukłe), a zielone - dalej od nas (są wklęsłe)?

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • czym jest mapa,

  • przykłady form terenu.

Twoje cele
  • Opiszesz, czym różni się wysokość bezwzględna od wysokości względnej.

  • Omówisz, w jaki sposób powstaje mapa poziomicowa i mapa hipsometryczna.

  • Nauczysz się korzystać z mapy poziomicowej i mapy hipsometrycznej.

  • Rozpoznasz na podstawie rysunków, fotografii i map wypukłe oraz wklęsłe formy terenu.

  • Scharakteryzujesz i wskażesz na mapie wielkie formy ukształtowania powierzchni.

1. Wysokości terenu

Wyróżnia się dwa rodzaje wysokości – bezwzględnąwzględną.

  • Wysokość bezwzględna to wysokość mierzona od poziomu morza. Podaje się ją w metrach nad poziomem morza (m n.p.m.) lub w metrach poniżej poziomu morza (m p.p.m.). Każdy punkt na Ziemi jest położony na określonej wysokości bezwzględnej. Używając tego rodzaju wysokości, możemy porównać ze sobą, jak wysokie są np. góry na poszczególnych kontynentach.

  • Wysokość względna to wysokość mierzona od wybranego miejsca, np. od podnóża góry do jej szczytu. Podaje się ją w metrach (m). Służy do określania, jaka jest różnica wysokości między poszczególnymi punktami. Wysokość względna danego punktu może być różna w zależności od miejsca, do którego się odnosimy.

R1TFLF0lGJvGE
Wysokość względna i bezwzględna
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 1

Odczytaj z powyższego rysunku wysokość bezwzględną punktów A i B i wskaż właściwą odpowiedź.

Na podstawie opisu powyższego obrazka określ wysokość bezwzględną punktów A i B.

R1GrPV64W1PIL
Możliwe odpowiedzi: 1. A = 160 m n.p.m., B = 70 m n.p.m., 2. A = 120 m n.p.m., B = 60 m n.p.m., 3. A = 180 m n.p.m., B = 80 m n.p.m., 4. A = 150 m n.p.m., B = 80 m n.p.m.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2

Na podstawie opisu powyższego obrazka określ wysokość bezwzględną punktów A i B.

Polecenie 2

Oblicz wysokość punktu A względem punktu B. Wskaż właściwą odpowiedź.

Na podstawie opisu powyższego obrazka oblicz wysokość punktu A względem punktu B.

R1BNXguSJA88G
Możliwe odpowiedzi: 1. 90 m, 2. 80 m , 3. 60 m , 4. 100 m
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

2. Jak przedstawić ukształtowanie powierzchni na mapie?

Istnieje wiele metod prezentacji ukształtowania powierzchni na mapach. W poniższej animacji opisano metodę poziomicową i związaną z nią metodę hipsometryczną.

R17KaitqqY90M1
Animacja przedstawia proces tworzenia mapy poziomicowej.
1
Polecenie 3

Opisz, czym różni się mapa poziomicowa od mapy hipsometrycznej.

R3ErZ0ZeyhPp6
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 4

Wskaż poprawne dokończenie zdania.

Barwy hipsometryczne to barwy wykorzystywane na mapach. Dla obszarów położonych niżej wykorzystuje się barwy chłodniejsze, ponieważ

RRN1PK1sukSEO
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 5

Korzystając z mapy hipsometrycznej (lub ogólnogeograficznej) w atlasie geograficznym, ustal, jaką barwą przedstawia się ukształtowanie powierzchni dna mórz i oceanów. Czy barwa ta ma jeden odcień na analizowanej mapie? Zapisz wniosek.

R8cIE2jLC9yqi
(Uzupełnij).
Źródło: dostępny w internecie: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 5

Wiesz już, że do zobrazowania różnicy wysokości terenu na mapach hipsometrycznych i ogólnogeograficznych używa się barw (najczęściej odcieni od zielonego do czerwonego), opisz jaką barwą przedstawia się ukształtowanie dna mórz i oceanów.

RasGrgqNq9bNV
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RdEob5Y34baq1
Pagórek i jego obraz oraz przejście z modelu (dolny rysunek) do mapy rysunku hipsometrycznego (górny rysunek)
Źródło: dostępny w internecie: zpe.gov.p, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Na mapie poziomicowej rzeźbę terenu pomagają wyznaczyć także inne elementy. Na przykład czasami umieszcza się na niej małe kreseczki, prostopadłe do poziomicy, które zawsze wskazują kierunek w dół. Również płynąca rzeka wyznacza kierunek w dół (nigdy nie płynie pod górę). Dodatkowo warto zwracać uwagę na małe kropki lub trójkąty z podaną wysokością bezwzględną (w m n.p.m.) – są to punkty wysokościowe.

Rapm8vV2mQoXz
Mapa poziomicowa z elementami ułatwiającymi jej czytanie
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.

Jak wyznaczać wysokość punktu?

Jeżeli dany punkt położony jest na poziomicy, wówczas przyjmuje jej wartość. Co natomiast z punktami położonymi pomiędzy poziomicami? Przykładem niech będzie wyznaczenie wysokości punktów A i B na powyższej ilustracji.

Należy podzielić odcinek prostopadły do poziomicy 400 i 500 tak, żeby przechodził przez punkt A.

Zauważ, że znajduje się on dokładnie na środku tego odcinka.

R1OGbZnir7JGH
Fragment mapy poziomicowej z elementami ułatwiającymi jej czytanie
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.

Podobną czynność wykonaj, wyznaczając wysokość bezwzględną punktu B.

Najpierw podziel odcinek prostopadły do poziomicy 600 i 500, tak aby przechodził przez punkt B.

Zauważ, że środek odcinka nie pokrywa się z punktem B.

Na środku wyrysowanego odcinka znajduje się wartość 550.

Aby wyznaczyć punkt B, należy podzielić na pół odcinek od 550 do 500.

Punkt B znajduje się w połowie tego odcinka, dlatego jego wysokość wynosi          525 m n.p.m.

R1WInoUf3bIBH
Fragment mapy poziomicowej z elementami ułatwiającymi jej czytanie
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY 3.0.

W ten sposób dowiemy się, że punkt A = 450 m n.p.m., a B = 525 m n.p.m.

Polecenie 6

Dopasuj prawidłowe wartości wysokości bezwzględnej do punktów A, B i C.

REUKpq02Z6axb
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RSxWERunUrJlc
A Możliwe odpowiedzi: 1. 500 m n.p.m., 2. 600 m n.p.m., 3. 750 m n.p.m. B Możliwe odpowiedzi: 1. 500 m n.p.m., 2. 600 m n.p.m., 3. 750 m n.p.m. C Możliwe odpowiedzi: 1. 500 m n.p.m., 2. 600 m n.p.m., 3. 750 m n.p.m.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Opisz jak określa wysokość bezwzględną dwóch wybranych przez siebie punktów.

R1EqXPXLwR9T1
(Uzupełnij).
Źródło: dostępny w internecie: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź
Pokaż odpowiedź

3. Formy terenu

Jak wiadomo, powierzchnia naszej planety nie jest idealnie płaska. Występują na niej różne formy terenu. Najczęściej dzielimy je na wypukłewypukła forma terenuwypukłewklęsłewklęsła forma terenuwklęsłe. W poniższej tabeli przedstawiono kilka przykładów wklęsłych i wypukłych form terenu.

Przykłady wypukłych form terenu

Przykłady wklęsłych form terenu

pagórekpagórekpagórek

wzgórzewzgórzewzgórze

góragóragóra

dolinadolinadolina

kotlinakotlinakotlina

R1DmLYYPJCTmi
Śnieżka - najwyższy szczyt Karkonoszy w Sudetach (1 603 m n.p.m.)
Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:%C5%9Anie%C5%BCka_z_zachodu.jpg, licencja: CC BY-SA 1.0.
RKT41na4sTN1U
Dolina Kościeliska to przykład wklęsłej formy terenu.
Źródło: dostępny w internecie: https://www.flickr.com/photos/polandmfa/33752409853, licencja: CC BY-SA 1.0.
1
Polecenie 7

Przeanalizuj poniższe rysunki, a następnie odpowiedz, w jaki sposób i w którym kierunku zmieniają się wartości poziomic przedstawiających wypukłe i wklęsłe formy terenu.

Opisz jak za pomocą poziomic przedstawiane są na mapach wklęsłe i wypukłe formy terenu.

R4JferhmBJTPb
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R9XyNBdiG4xmQ1
Schemat. Nazwa kategorii: Co możemy odczytać/obliczyć z mapy poziomicowej lub hipsometrycznej? Poniżej wymieniono: wysokość bezwzględną punktu (jeśli leży na danej poziomicy); przybliżoną wysokość bezwzględną punktu (jeśli leży między poziomicami); wysokość względną; nachylenie terenu; najwyżej leżące punkty - punkty wysokościowe.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

4. Wielkie formy ukształtowania powierzchni na mapach

Pojedyncze góry, pagórki, doliny czy kotliny są formami lokalnymi („w skali mikro”). Natomiast wielkimi formami ukształtowania powierzchni są: niziny (w tym depresje), wyżyny i góry.

Wielkie formy ukształtowania powierzchni

Charakterystyka

Kolor na mapach hipsometrycznych

niziny

obszary leżące na wysokości do 300 m n.p.m.,

w tym depresje, czyli obszary leżące poniżej poziomu morza (poniżej 0 m n.p.m.)

zielony (w przypadku depresji ciemnozielony)

wyżyny

obszary leżące na wysokości powyżej 300 m n.p.m. o niewielkich wysokościach względnych (do 300 m)

żółty

góry

obszary leżące na wysokości powyżej 300 m n.p.m., lecz o dużych wysokościach względnych (większych niż 300 m)

pomarańczowy, czerwony, brązowy

1
Polecenie 8

Wskaż na mapie ogólnogeograficznej Polski lub świata przykłady nizin, wyżyn i gór.

Ri2LJU8LGtIOq
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 8

Podaj znane Ci przykłady nizin, wyżyn i gór.

R11R6urtEZQ8h
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Wyżyna Tybetańska jest najwyżej położoną wyżyną na świecie. Jej wysokość bezwzględna waha się od 4000 m n.p.m. do 5000 m n.p.m., czyli jest położona wyżej niż najwyższy szczyt górski w Polsce (Rysy, 2499 m n.p.m.). Zaliczamy ją jednak do wyżyn z uwagi na niewielkie wysokości względne.

R1RN51VXO3IEg
Krajobraz Wyżyny Tybetańskiej
Źródło: dostępny w internecie: https://en.wikipedia.org/wiki/Tibetan_Plateau#/media/File:Tibet,_a_walk_into_no_where.JPG, licencja: CC BY-SA 3.0.
Praca domowa

Wykonaj model wypukłej formy terenu. Możesz wykorzystać plastelinę, masę solną, styropian i inne materiały. Następnie wyrysuj poziomice i zamaluj barwami hipsometrycznymi odstępy między nimi (np. przy użyciu farb).

RGtXSw5aVjFr1
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite

Podsumowanie

  • Wysokość bezwzględna to wysokość mierzona od poziomu morza (podawana w m n.p.m. lub m p.p.m.). Wysokość względna to wysokość mierzona od innego punktu, np. podnóża wzniesienia (podawana w m).

  • Wyróżniamy wypukłe i wklęsłe formy terenu. Do form wypukłych zalicza się m.in. góry, wzgórza i pagórki, a do wklęsłych m.in. doliny i kotliny.

  • Poziomica to linia na mapie łącząca punkty o tej samej wysokości bezwzględnej.

  • Rzeźbę terenu można przedstawić na mapach poziomicowych i hipsometrycznych.

  • Mapa poziomicowa to mapa, na której rzeźbę terenu przedstawiono za pomocą poziomic.

  • Mapa hipsometryczna to mapa, na której odstępy między poziomicami są wypełnione barwami hipsometrycznymi: zielonymi (wysokości bezwzględne najniższe), żółtymi, pomarańczowymi, czerwonymi i brązowymi (wysokości bezwzględne najwyższe).

  • Z mapy poziomicowej i hipsometrycznej można odczytać wysokość bezwzględną (również przybliżoną), stopień nachylenia terenu oraz obliczyć wysokość względną.

  • Wyróżniamy następujące wielkie formy ukształtowania powierzchni: niziny, wyżyny i góry. 

  • Na mapach hipsometrycznych niziny oznacza się na zielono, wyżyny na żółto lub pomarańczowo, a góry – na pomarańczowo, czerwono i brązowo.

Słownik

wypukła forma terenu
wypukła forma terenu

forma terenu, której główna część znajduje się wyżej niż otoczenie

wklęsła forma terenu
wklęsła forma terenu

forma terenu, której główna część znajduje się niżej niż otoczenie

pagórek
pagórek

wypukła forma terenu, której wysokość względna nie przekracza 50 metrów

wzgórze
wzgórze

wypukła forma terenu, której wysokość względna wynosi od 50 do 300 metrów

góra
góra

wypukła forma terenu, której wysokość względna przekracza 300 metrów

dolina
dolina

wklęsła i wydłużona forma terenu, którą często płynie rzeka

kotlina
kotlina

wklęsła forma terenu, bardziej owalna niż wydłużona

przełęcz
przełęcz

obniżenie między dwoma szczytami

Ćwiczenia

1
Ćwiczenie 1

Zaznacz dwa prawidłowe dokończenia zdania.

Linie łączące punkty o tej samej wysokości bezwzględnej to

RFwoCdLiy9Fyw
Dokończ zdanie

Linie łączące punkty o tej samej wysokości bezwzględnej to: Możliwe odpowiedzi: 1. izohipsy., 2. poziomice., 3. warstwice., 4. przełęcze.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2

Wskaż prawdziwą informację dotyczącą gór.

R1QsBZMFVKY8h
Wskaż prawdziwą informację dotyczącą gór. Możliwe odpowiedzi: 1. Są to obszary o wysokościach względnych przekraczających 300 m., 2. Na mapach są zaznaczane zwykle kolorem żółty., 3. Ich wysokość bezwzględna nie może przekroczyć 300 m n.p.m., 4. Ich wysokość bezwzględna nie może być mniejsza niż wysokość bezwzględna wyżyn.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1FAFOetawcV51
Ćwiczenie 3
Wskaż różnicę między doliną i kotliną. Możliwe odpowiedzi: 1. Jedna z nich jest formą wydłużoną, a druga jest formą bardziej owalną., 2. Jedna z nich jest formą wklęsłą, a druga jest formą wypukłą., 3. Jedna z nich jest formą głębszą, a druga jest formą płytszą., 4. Jedna z nich jest formą o bardziej stromych stokach, a druga jest formą o bardziej łagodnych stokach.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 4

Na podstawie poniższej ryciny uzupełnij tabelę. Wyrażenia wybierz spośród podanych niżej.

Na podstawie opisu poniższej ryciny uzupełnij tabelę. Wyrażenia wybierz spośród podanych niżej.

R5OUHPur6JoJf
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1bNADs6fgdho
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapa do ćwiczeń 5 i 6.

RKecc5rGoHaSb
Źródło: dostępny w internecie: cke.gov.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 5

Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.

Na stoku o największym nachyleniu znajduje się turysta stojący w punkcie

RzwzRvRKoWctW2
Dokończ zdanie.

Na stoku o największym nachyleniu znajduje się turysta stojący w punkcie: Możliwe odpowiedzi: 1. A., 2. B., 3. C., 4. D.
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Opisz, jak na mapach przedstawiane są stoki o dużym nachyleniu.

RBD3QH09TBg07
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź
2
Ćwiczenie 6

Na podstawie mapy wstaw odpowiednie wartości w tekst.

R1DmeHfQhoBtj
wysokość bezwzględną punktu B wynosi 1. 400 m n.p.m., 2. 350 m n.p.m., 3. 250 m a punktu C - 1. 400 m n.p.m., 2. 350 m n.p.m., 3. 250 m, wysokość szczytu Stary Wierch względem punktu A to 1. 400 m n.p.m., 2. 350 m n.p.m., 3. 250 m
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 6

Opisz czym różni się wysokość bezwzględna od wysokości względnej.

R1bGPPtLztlgH
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 7

Wskaż, które z zaznaczonych na mapie obszarów są nizinami, wyżynami, a które górami, poprzez przeniesienie odpowiednich nazw w wyznaczone miejsca, następnie opisz, jakimi kolorami oznacza się niziny, wyżyny i góry.

RvtX6LoMHBLYi
Źródło: dostępny w internecie: wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
RXCokrxjbpnQo
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 7

Opisz, gdzie w Polsce znajdują się niziny, gdzie wyżyny, a gdzie góry.

RUJu7AXwf4y17
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
31
Ćwiczenie 8

Wysokość punktu B względem punktu A wynosi 260 m, a wysokość punktu C względem punktu A wynosi 640 m. Oblicz wysokość bezwzględną punktów A i B, wiedząc, że punkt C położony jest na wysokości 1 630 m n.p.m.

Rzur290e5zRZh
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Notatnik

R1FKyTaYv0EiE
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Bibliografia

Rzucidło A., (2015), Przedstawianie rzeźby terenu na mapach topograficznych, [w:] Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno‐historycznych, red. A. Czerny, Lublin: Uniwersytet Marii Curie‐Skłodowskiej.

Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/poziomica;3961375.html

roztoczanskipn.pl