Jak zbudowana jest nowela? Henryk Sienkiewicz „Janko Muzykant”.

Nowela to krótki, zwięzły, jednowątkowy utwór epicki, pisany proząprozaprozą. Istotną rolę odgrywa w niej postać głównego bohatera lub jakiś przedmiot. Wydarzenia dążą do punktu kulminacyjnego, który stanowi moment największego napięcia w utworze.

Nowela to gatunek literacki o określonej budowie. Elementy kompozycyjne noweli przedstawia poniższy schemat.

Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant

RpoScYUjcPl0h1

Zdjęcie przedstawia stojącego na polu chłopca. Dziecko ubrane jest w luźną koszulę i spodnie i kapelusz. Po obu jego stronach stoją trzymane przez niego krowy. Na drugim planie widoczne są snopki zboża. Jeszcze dalej po prawej stronie rozpościera się las.

Przyszło to na świat wątłe, słabe. KumykumyKumy, co się były zebrały przy tapczanie położnicy, kręciły głowami i nad matką, i nad dzieckiem. Kowalka Szymonowa, która była najmądrzejsza, poczęła chorą pocieszać:

— Dajta — powiada — to zapalę nad wami gromnicę, juże z was nic nie będzie, moja kumo; już wam na tamten świat się wybierać i po dobrodziejadobrodzejdobrodzieja by posłać, żeby wam grzechy wasze odpuścił.

— Ba! — powiada druga. — A chłopaka to zara trza ochrzcić; on i dobrodzieja nie doczeka, a — powiada — błogo będzie, co choć i strzygąstrzygastrzygą się nie ostanie.

Tak mówiąc, zapaliła gromnicę, a potem wziąwszy dziecko pokropiła je wodą, aż poczęło oczki mrużyć, i rzekła jeszcze:

— Ja ciebie „krzcę” w Imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego i daję ci na przezwisko Jan, a terazże, duszo „krześcijańska”, idź, skądeś przyszła. Amen!

Ale dusza chrześcijańska nie miała wcale ochoty iść, skąd przyszła, i opuszczać chuderlawego ciała, owszem, poczęła wierzgać nogami tego ciała, jako mogła, i płakać, chociaż tak słabo i żałośnie, że, jak mówiły kumy: „Myślałby kto, kocię nie kocię, albo co!”

j0000000BFB1v38_00000_BIB_0001 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant, [w:] tegoż, Nowele wybrane, Warszawa 1973, s. 90.

Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant

RWsJdRzYJGVqr1

Grafika przedstawia cztery osoby: trzech chłopów i chłopkę. Jeden z chłopów, na pierwszym planie, gra na skrzypcach. Pozostałe osoby znajdują się za nim i siedzą za ławą.

Nie wiadomo skąd się takie ulęgło, ale na jedną rzecz był tylko łapczywy, to jest na granie. Wszędzie też je słyszał, a jak tylko trochę podrósł, tak już o niczym innym nie myślał. Pójdzie, bywało, do boru za bydłem albo z dwojakamidwojakidwojakami na jagody, to się wróci bez jagód i mówi szepleniąc:

— Matulu! Tak ci coś w boru „grlało”. Oj! Oj!

A matka na to:

— Zagram ci ja, zagram! Nie bój się!

Jakoż czasem sprawiała mu warząchwiąwarząchewwarząchwią muzykę. Chłopak krzyczał, obiecywał, że już nie będzie, a taki myślał, że tam coś w boru grało… Co? Albo on wiedział?… Sosny, buki, brzezina, wilgi, wszystko grało: cały bór, i basta!

Echo też… W polu grała mu bylica, w sadku pod chałupą ćwirkotały wróble, aż się wiśnie trzęsły! [...] Jak posłali go do roboty, żeby gnój rozrzucał, to mu nawet wiatr grał w widłach.
Zobaczył go tak raz karbowykarbowykarbowy, stojącego z rozrzuconą czupryną i słuchającego wiatru w drewnianych widłach… zobaczył i odpasawszy rzemyka, dał mu dobrą pamiątkę. Ale na co się to zdało! Nazywali go ludzie „Janko Muzykant”!… [...] Do kościoła matka nie mogła go brać, bo jak, bywało, zahuczą organy lub zaśpiewają słodkim głosem, to dziecku oczy tak mgłą zachodzą, jakby już nie z tego świata patrzyły... [...]

Co by on za to dał, gdyby mógł mieć takie skrzypki grające cienko: „Będziem jedli, będziem pili, będziewa się weselili.” Takie deszczułki śpiewające. Ba! ale skąd ich dostać? Gdzie takie robią? Żeby mu przynajmniej pozwolili choć raz w rękę wziąć coś takiego!… Gdzie tam! Wolno mu tylko było słuchać, toteż i słuchał zwykle dopóty, dopóki głos stójki nie ozwał się za nim w ciemności:

- Nie pójdzieszże ty do domu, utrapieńcze?

j0000000BFB1v38_00000_BIB_0002 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant, [w:] tegoż, Nowele wybrane, Warszawa 1973, s. 91–93.

Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant

Pewnej nocy nikogo nie było w kredensiekredenskredensie. Państwo od dawna siedzieli za granicą, dom stał pustkami, więc lokaj przesiadywał na drugiej stronie u panny pokojowej. […] Janko, przyczajony w łopuchachłopuchyłopuchach, patrzył już od dawna przez otwarte szerokie drzwi na cel wszystkich swych pożądań. […] Ach! wszystko było śliczne i prawie czarodziejskie; Janek też patrzył coraz chciwiej. Przykucnięty w łopuchach, z łokciami opartymi o chude kolana, z otwartymi ustami patrzył i patrzył. To strach zatrzymywał go na miejscu, to jakaś nieprzezwyciężona chęć pchała go naprzód. Czy czary jakie, czy co?... […] Tymczasem wiatr powiał; zaszumiały cicho drzewa, załopotały łopuchy, a Janek jakoby wyraźnie usłyszał:

— Idź, Janku! w kredensie nie ma nikogo… idź, Janku!… [...]

Ruchy jego stały się nagłe, oddech krótki i świszczący, przy tym ogarnęła go ciemność. […]

Po chwili dopiero z ciemności wyszedł dźwięk cichutki i płaczliwy, jakby ktoś nieostrożnie strun dotknął — i nagle…
Gruby jakiś, zaspany głos, wychodzący z kąta kredensu, spytał gniewliwie:

— Kto tam? [...]

Zapałka zaczęła migotać po ścianie, zrobiło się widno, a potem… Eh! Boże! Słychać klątwy, uderzenia, płacz dziecka, wołanie: „O! dla Boga!”, szczekanie psów, bieganie świateł po szybach, hałas w całym dworze…

Na drugi dzień biedny Janek stał już przed sądem u wójta.
Mieliż go tam sądzić jako złodzieja?… Pewno. […] Jakże tu sądzić taką biedę, co ma lat dziesięć i ledwo na nogach stoi? Do więzienia ją posłać czy jak?… Trzebaż przy tym mieć trochę miłosierdzia nad dziećmi. Niech go tam weźmie stójkastójkastójka, niech mu da rózgą, żeby na drugi raz nie kradł, i cała rzecz.

Bo pewno!

Zawołali Stacha, co był stójką:

— Weź go ta i daj mu na pamiątkę.

Stach kiwnął swoją głupowatą, zwierzęcą głową, wziął Janka pod pachę, jakby jakiego kociaka, i wyniósł ku stodółce. […] Dopiero jak go Stach w stodole wziął garścią, rozciągnął na ziemi i podgiąwszy koszulinę, machnął od ucha, dopieroż Janek krzyknął:

— Matulu! — i co go stójka rózgą, to on: - Matulu! matulu!! - ale coraz ciszej, słabiej, aż za którymś razem ucichło dziecko i nie wołało już matuli…

Biedne, potrzaskane skrzypki!…

— Ej, głupi, zły Stachu! któż tak dzieci bije? Toż to małe i słabe i zawsze było ledwie żywe. […]

Na drugi dzień nie wstał Janek, a trzeciego wieczorem konał już sobie spokojnie na tapczanie pod zgrzebnym kilimkiemkilimkilimkiem. […] 
Nagle twarz umierającego dziecka rozjaśniła się, a z bielejących warg wyszedł szept:

— Matulu?…

— Co, synku? — ozwała się matka, którą dusiły łzy…

— Matulu, Pan Bóg mi da w niebie prawdziwe skrzypki?

— Da ci, synku, da! — odrzekła matka; ale nie mogła dłużej mówić, bo nagle z jej twardej piersi buchnęła wzbierająca żałość, więc jęknąwszy tylko: „O, Jezu! Jezu!”, padła twarzą na skrzynię i zaczęła ryczeć, jakby straciła rozum, albo jak człowiek, co widzi, że od śmierci nie wydrze swego kochania…

Jakoż nie wydarła go, bo gdy podniósłszy się, znowu spojrzała na dziecko, oczy małego grajka były otwarte wprawdzie, ale nieruchome, twarz zaś poważna bardzo, mroczna i stężała. Promień słoneczny odszedł także.

Pokój ci, Janku!

j0000000BFB1v38_00000_BIB_0003 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant, [w:] tegoż, Nowele wybrane, Warszawa 1973, s. 94–98.